સોશિયલ વર્કરની ડાયરીમાંથી: પહેલું પ્લેસમેન્ટ - મેન્ટલ હેલ્થ

પ્રથમ સેમેસ્ટરના અંતે વિદ્યાર્થીઓને પ્રત્યક્ષ કામ કરવા માટે પ્લેસમેન્ટ કરવા માટે કોઇ એક કાઉન્સીલના સોશિયલ વર્ક ડીપાર્ટમેન્ટના એક વિભાગમાં એક પ્રૅક્ટીસ ટીચરના નિરીક્ષણ નીચે કામ કરવાનું હોય. વિદ્યાર્થીને આ પ્રૅક્ટીસ ટીચરને ‘અૅલોકેટ’ કરેલા કેસમાં કામ કરવાનું હોય. અલબત્ ક્લાયન્ટે તે માટે મંજુરી આપવી જરૂરી હોય છે. બ્રિટનના હૉસ્પિટલ્સમાં સોશિયલ વર્ક ડીપાર્ટમેન્ટ હોય છે. જે વિદ્યાર્થીને મેડીકલ સોશિયલ વર્કરના ક્ષેત્રમાં જવું હોય, તેઓ ત્યાં પ્રશિક્ષણ લેવાનો પ્રયત્ન કરે. વિદ્યાર્થીઓ માટે ‘પ્લેસમેન્ટ’ શોધવાની, પ્લેસમેન્ટ કૉન્ટ્રૅક્ટ બનાવવાની તથા વિદ્યાર્થીના કાર્યનું મૂલ્યાંકન કેવી રીતે કરવું તે નક્કી કરવાની જવાબદારી કૉલેજની હતી.

હેમન્તી દાસના કેસ બાદ જીપ્સીને માનસીક બિમારી ધરાવતા લોકો પ્રત્યે વિશે ખાસ રૂચિ હતી તેથી કૉલેજના પ્લેસમેન્ટ કોર્ડીનેટર જેરેમી વિનસ્ટીનની મદદથી જીપ્સીએ તેના જ બરોમાં આવેલા વિલ્સxx જનરલ હૉસ્પીટલના સાયકાએટ્રીક વૉર્ડના સિનિયર સોશિયલ વર્કર પીટ મલનના સુપરવિઝન નીચે કામ કરવાની વ્યવસ્થા કરી.
અહીં તેને શરૂઆતમાં ત્રણ કેસ તથા હૉસ્પીટલમાં ભરતી થયેલા પેશન્ટ્સના બેનિફીટના કેસ સંભાળવાનું કામ મળ્યું. આમાંનો એક કેસ ડૉનલ્ડ સ્ક્વાયરનો હતો. ડૉનલ્ડ ૨૭ વર્ષનો યુવાન હતો. તેના પિતા નિવૃત્ત ડિપ્લોમૅટ હતા. વિશ્વના મુખ્ય દેશોમાં તેમણે ઉચ્ચ પદ પર કામ કર્યું હતું. તેમને બે બાળકો. મોટી દિકરી સ્ટેલા પિતાના પગલે ફૉરીન સર્વિસમાં હતી અને હૉંગકૉંગ ખાતે ફર્સ્ટ સેક્રેટરી હતી. ડૉનલ્ડ ઘણો બુદ્ધીશાળી હતો. તેનો IQ ૧૩૫નો હતો. ગર્ભશ્રીમંત રાજપુરૂષનો પુત્ર હોવાથી તે પ્રખ્યાત પબ્લિક સ્કૂલમાં ભણ્યો. અહીં કહેવું જરૂરી છે બ્રિટનની ‘પબ્લીક સ્કૂલ’ ખાનગી હોય છે! ઇટન, હૅરો, રગ્બી જેવી પ્રખ્યાત પબ્લીક સ્કુલ્સ જેવી હૅમ્પશાયરની વિન્ચેસ્ટર સ્કુલમાં તે ભણ્યો, અને ત્યાંથી અૉક્સફર્ડ ગયો.અૉક્સફર્ડના છેલ્લા વર્ષમાં તેને પૅનીક અૅટક આવવાની શરૂઆત થઇ. બી.એ.ની પરીક્ષા વખતે તે હૉલમાંથી ભાગી ગયો! ત્યાર પછી તેને ત્રણ જુદી જુદી યુનિવર્સિટીમાં મોકલવામાં આવ્યો. દરેક વખતે એ જ વાત: પરીક્ષા કેન્દ્રમાંથી નાસી જવા લાગ્યો. છેલ્લે પરીક્ષા છોડી ઘેર ગયો અને રૂમ અંદરથી બંધ કરી, ચાર દિવસ પથારીમાં પડી રહ્યો. ખાવાપીવા માટે પણ બહાર ન આવ્યો. ઘણી વિનવણી કરવા છતાં તે માન્યો નહિ, તેથી તેના માતાપિતાએ મેન્ટલ હેલ્થ સોશિયલ વર્કરને બોલાવી. તેના પ્રયત્નોને યશ ન મળતાં તેણે મેન્ટલ હેલ્થ અૅક્ટ અનુસાર કાર્યવાહી કરી, પોલીસ દ્વારા બારણું તોડી તેને સાયકાઅૅટ્રીક અૅસેસમેન્ટ અને ટ્રીટમેન્ટ માટે મોકલ્યો. એક વર્ષ બાદ જ્યારે તે બહાર આવ્યો, તેના માતા પિતા વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે હૅમ્પશાયરમાં રિટાયરમેન્ટ કમ્યુનીટીમાં રહેવા ચાલ્યા ગયા હતા. જીપ્સીને તેનો કેસ મળ્યો ત્યારે તે હૉસ્પીટલના સાયકાઅૅટ્રીક ડે હૉસ્પીટલમાં સારવાર માટે આવતો હતો. તે સમયે નવા કાયદા અનુસાર માનસીક સ્વાસ્થ્ય અંગેની સારવાર લેનારા નાગરિકોને જોઇતી સેવાઓ ઉપલબ્ધ કરાવી તેમને તેમના ઘરમાં સ્વતંત્ર રીતે રહેવા ઉત્તેજન અપાતું હતું. જીપ્સીનું કામ તેને ગ્રૂપ વર્કમાં ભાગ લેવામાં સહાયતા કરવા ઉપરાંત સ્વતંત્ર રહેવામાં જોઇએ તે ‘પ્રૅક્ટીકલ સપોર્ટ’ આપવાનું હતું.
બીજો કેસ દારૂના વ્યસનમાં સપડાયેલા લોકોને વ્યસનમુક્તિના કાર્યક્રમ અંતર્ગત ચાલતા જુથમાં ‘ફૅસીલીટેટર’નું કામ કરવાનું હતું. આ જુથમાં એક માત્ર મૂળ ભારતના નાગરિક હતા: જોનાસ એબ્રાહમ. જીપ્સીને જોઇ તેને મળવા ગયા અને વાતચીત શરૂ કરી. તેમની ‘સ્વચ્છ’ ગુજરાતી ઉર્દુ સાંભળી તે ક્યાંના છે તે પૂછતાં તેમણે કહ્યું, “તુમને ધોરાજી શહેરકા નામ કભી સુનેલા હૈ? હમેરે ગુજરાત કે જુનાગઢ જીલ્લેકા બો’ત પ્રખ્યાત શહેર હૈ!”
બસ ત્યાર પછી વખત મળે ગુજરાતીમાં વાત કરવા જીપ્સી પાસે આવી જતા. તેમનું સાચું નામ જુણસ ઇબ્રાહીમ હતું. વીસ-પચીસ વર્ષથી બ્રિટીશ રેલમાં કામ કરતા હોવાથી તેમના સાથી અંગ્રેજ કામદારોએ તેનું અંગ્રેજીકરણ કરી જોનાસ એબ્રાહમ નામ રાખ્યું અને હૉસ્પીટલના રેકૉર્ડમાં પણ એ જ નામ નોંધાયું. તેમનો ગુજરાતથી આવેલા કેટલાક લોકો સાથે સારો પરિચય હતો, તેથી મારા શાળાના બે સહાધ્યાયીઓ ત્યાં છે તે જાણવા મળ્યું. તેમાંના એક ઝુલ્ફીકાર બુખારી લંડનમાં હબીબ બૅંક લિમિટેડમાં આખા બ્રિટન માટે જનરલ મૅનેજર હતા. બે વર્ષ અગાઉ તેમનું અવસાન થયું હતું. બીજા મોહમ્મદ શફી મનસુરી વૉરીકશાયરની હૉસ્પીટલમાં કન્સલ્ટન્ટ સાયકાઅૅટ્રીસ્ટ હતા.
ત્રીજો કેસ અકસ્માત જ મારી પાસે આવ્યો હતો.
વિલ્સxx જનરલમાં અઠવાડીયામાં એક દિવસ ‘વૉર્ડ રાઉન્ડ’ થાય. આ એક મિટીંગ હતી જેમાં હૉસ્પીટલના બેઉ કન્સલ્ટન્ટ્સ, તેમના ત્રણ રેસીડેન્ટ્સ, સાયકાઅૅટ્રીક નર્સીઝ, હૉસ્પીટલ સાથે સંકળાયેલી કમ્યુનિટી સાયકાઅૅટ્રીક નર્સીસ તથા મેડીકલ સોશિયલ વર્કર ભાગ લે. આમાં દરેક પેશન્ટને અપાતી ટ્રીટમેન્ટ, તેની હાલતમાં નોંધપાત્ર ગણાય તેવા કોઇ ફેરફાર થયા છે કે કેમ, તેની ચર્ચા થતી. દરેક પ્રોફેશનલે આપેલ અભિપ્રાય અનુસાર કન્સલ્ટન્ટ આ પેશન્ટની સારવારમાં કે દવાદારૂમાં કોઇ ફેરફાર કરવાની જરૂર હોય તેવો આદેશ આપતા.
આવા એક વૉર્ડ રાઉન્ડમાં કન્સલ્ટંટે ક્લીનીકલ આસીસ્ટન્ટને પૂછ્યું, “આપણી પેલી Lady with Ghostsના શા હાલ છે?”
“ખાસ ફેર નથી. બસ, એવી જ withdrawn છે, કોઇની સાથે વાત નથી કરતી. ગ્રુપવર્કમાં હજી પણ તેના બે ભૂતોની વાત કરતી રહે છે.”
આ વાત થતી હતી ત્યાં મિટીંગ હૉલમાં છ ફીટ ઉંચી, ભારે શરીરની આફ્રિકન યુવતિ આવી પહોંચી.
“સેરા, અમે તારી જ વાત કરતા હતા. કેમ છો? અહીં ગમે છે?”
સેરાએ કન્સલ્ટન્ટ સામે જોયું, માથું હલાવ્યું અને હૉલની બહાર નીકળી ગઇ.
*
બ્રિટનમાં સોશિયલ વર્કર્સ અફલાતુન પ્રાણી ગણાય છે. નીડર, સ્પષ્ટવક્તા અને તેમના ક્લાયન્ટ માટે અતિશય વફાદાર. તેમના ક્લાયન્ટને મદદ કરવા હંમેશા તત્પર.
પીટ, મારા પ્રૅક્ટીસ ટીચર એક ઉમદા ઇન્સાન હતા. તેમની અૉફિસ ક્લાયન્ટ્સ માટે હંમેશા ખુલ્લી રહેતી. તેમનો વિદ્યાર્થી હોવાને કારણે જીપ્સી તેમની અૉફિસમાં બેસતો અને તેઓ તેમના ક્લાયન્ટ સાથે કેવી રીતે કામ કરતા તે જોતો..
એક દિવસ પીટ બહાર ગયા હતા. અચાનક સેરા બારણામાં આવીને ઉભી રહી. “મારે તારી સાથે વાત કરવી છે. તારૂં નામ શું છે?”
જીપ્સીએ જવાબ આપ્યો અને તેને બેસવાનું કહ્યું.
“ના, બેસવા માટે નથી આવી. તારો ચહેરો સારા માણસનો હોય તેવું લાગે છે. મને લાગે છે તારી સાથે વાત કરવાનું મને ફાવશે.”
“તો પછી બેસીને વાત કરીએ તો કેવુંં?”
“ના આજે રહેવા દે. ફરી ક્યારે’ક” કહી તે ચાલી ગઇ. તેની પાછળ મૉરીશસવાસી નર્સ પૅમ મહાડૂ ઉભી હતી! સેરા ગયા પછી તેણે કહ્યું, “સેરાને કોઇ કોઇ વાર તેના ખરાબ ભૂતનો અવાજ સંભળાય છે ત્યારે તે મારામારી કરવા લાગી જાય છે. હું હંમેશા તેની સાથે રહું છું. તું નવો નવો છે તેથી મને જરા ચિંતા થઇ. આમ તો તે હાર્મલેસ છે, ફક્ત તેના ‘ભૂત’ની અસર તેને વિચલીત કરી દે છે.”
બપોરે પીટ આવ્યો ત્યારે તેણે જીપ્સીને સેરાની કેસ ફાઇલ આપી. તેની વિગતો ખરેખર દારૂણ કથની કહેતી હતી.
“તને સેરાનો ડર ન લાગતો હોય તો તેનો કેસ તું લઇ શકે છે.”
જીપ્સીએ તેનો કેસ લીધો.
સેરાની વાત આવતા અંકમાં!
*