સોશિયલ વર્કરની નોંધપોથી: સોશિયલ વર્કના સિદ્ધાંતની વાત!

ત્રીજા સેમેસ્ટરમાં ક્લાયન્ટ્સ સાથે કામ કરવાની પદ્ધતિની ચર્ચા થઇ.
આજના યુગમાં માનવને અનેક પ્રકારની સમસ્યાઓ નડતી હોય છે. જન્મથી જ તેના ઘડતરમાં, તેની પરવરીશમાં, પર્યાવરણ તથા તેના બચપણના, શાળાના તથા કામના સ્થળના સાથીઓના વર્તન તેમજ આપસી વ્વવહાર, જીવનમાં આગળ વધવાની હરિફાઇ વ. જેવા અનેક દબાણ આવતા હોય છે. આનું તેની પોતાની વૃત્તિ તથા આચરણ પર પ્રતિબિંબ પડ્યા વગર રહેતું નથી. તેમાંની એક કે બધાની સામુહિક અસર તેના માનસ પર પડે તે સ્વાભાવિક છે. આવું થાય ત્યારે તેના અંગત જીવનમાં એટલી સમસ્યાઓ ઉભી થતી હોય છે, જેના કારણે તેનું જીવન અસ્તવ્યસ્ત થઇ જાય છે. કામ પ્રત્યે ઉદાસિનતા, પત્નિ તથા બાળકોને મારપીટ, એકલતા, અને અંતે માનસિક તણાવ કે માંદગી તરફ પ્રસ્થાન શરૂ થાય. તેમના કેસ સોશિયલ સર્વિસીઝ પાસે આવે ત્યારે તેમની સમસ્યાઓનું નિદાન, એટલે કે એસેસમેન્ટ, તેની સમસ્યાઓનું નિવારણ કરવા માટે જુદી જુદી સેવાઓ - જેમકે નાણંાકીય સમસ્યાઓ દૂર કરવી, માનસિક તણાવ દૂર કરવા માનસોપચારની વ્યવસ્થા, બાળકોના શિક્ષણમાં સહાય વગેરેનું આયોજન કરવા જે યોજના થાય તેને Care Plan કહેવામાં આવે છે તે કરવાની જરૂર પડે. આમાં સોશિયલ વર્કર કૅર મૅનેજર થાય. તે જ્યારે તેના ક્લાયન્ટ સાથે કામ કરવામાં જે પદ્ધતિ વાપરે તેનું શિક્ષણ Social Work Methodsમાં આપવામાં આવતું.
આ બ્લૉગ સોશિયલ વર્કના બે વર્ષના કોર્સનું શિક્ષણ વર્ણવવા માટે નથી, તેથી તેનું પૂર્ણ વિવરણ ન આપતાં આ કાર્યપ્રણાલીનાં નામ આપશે.
સોશિયલ વર્ક પદ્ધતિઓમાં મુખ્યત્વે Psycho-social, psycho-dynamic, Systems અને છેલ્લે community social work methodનો ઉપયોગ થાય છે.
બ્રિટનમાં તે સમયે સોશિયલ સર્વિસીઝ તથા નેશનલ હેલ્થ સર્વિસ અંગેના કાયદામાં ફેરફાર થઇ રહ્યો હતો. તેની અંતર્ગત કમ્યુનીટી સોશિયલ વર્ક તથા કૅર ઇન ધ કમ્યુનીટી પર વધુ ભાર અપાઇ રહ્યો હતો.
કમ્યુનિટી સોશિયલ વર્કમાં સમસ્યાગ્રસ્ત વ્યક્તિને સમાજમાં ઉપલબ્ધ હોય તે સેવાઓનું સંયોજન કરી તેને પૂરી મદદ કરવી. આમાં કાઉન્સેલીંગ તથા સ્વાસ્થ્યસેવાઓને સઘન રીતે સાંકળી લેવામાં આવે છે. સાથે સાથે તેના ઘરમાં મદદ કરવા માટે સોશિયલ સર્વિસીઝના કર્મચારીઓ (હોમ કેર વર્કર, ફૅમિલી એઇડ, મીલ્સ અૉન વ્હીલ્સ) પૂરી પાડવામાં આવે છે. આમ તેને સમાજથી દૂર રાખવાને બદલે સમાજમાં રહીને બને એટલી મદદ કરી તેનું સમાજમાં પુનરૂત્થાન કરવામાં આવે.
અહીં Systems Method જણાવીશ.
જેમ માનવ શરીર તેનામાં રહેલ વિવિધ sub-systems, જેમકે શ્વાસોચ્છ્વાસ, પાચન, લોહીનું ભ્રમણ, રક્તચાપ, નર્વસ-સીસ્ટમ વગેરેને કારણે આપોઆપ ચાલતું રહે છે, તેમ માનવ જીવનમાં sub-systems હોય છે. શરીરમાંની એક સબ-સીસ્ટમ માંદગી કે કોઇ ક્ષતિને કારણે વ્યાધિગ્રસ્ત થાય તો પણ શરીરની બીજી પદ્ધતિઓ ચાલુ રહે છે. જો કે વ્યાધિગ્રસ્ત સબ-સીસ્ટમનો સમયસર ઇલાજ ન થાય તો તેની અસર બીજી પદ્ધતિ પર પડતી જાય છે અને અંતે આખું શરીર ભાંગી પડે છે. તેથી જે રીતે વ્યાધિગ્રસ્ત સબ-સીસ્ટમનો ઉપચાર તરત થવો જોઇએ તેમ માનવ જીવનમાં ઘણી સબ-સીસ્ટમ હોય છે તેનો પણ સમયસર ઉપચાર થવો જોઇએ. દાખલા તરીકે માણસનું લગ્નજીવન, તેનાં સંતાન, તેના કામનું સ્થાન, મિત્ર સમુદાય - આ બધા તેની સબ-સીસ્ટમ્સ છે. ઉદાહરણ તરીકે તેને કામ પર નડતી સમસ્યાઓ, તેનું દબાણ તેના પરિવાર તરફના વ્યવહાર તરફ પડી શકે છે. આનું નિવારણ ન થાય તો તેની અન્ય સબ-સિસ્ટમ પર વિપરીત અસર પડી શકે છે. આવી હાલતમાં સોશિયલ વર્કરને તેના ક્લાયન્ટનું સર્વાંગીણ એટલે કે holistic assessment કરવું જરૂરી હોય છે. તેની સમસ્યાનું નિદાન થાય તે પ્રમાણે તેને આવશ્યક હોય તેવી સેવાઓનું આયોજન કરી શકાય. આ કામમાં માણસના વર્તનમાં તથા વૃત્તિમાં ફેરફાર (behavioral change) લાવવા માટે ચર્ચા અને કાઉન્સેલીંગ કરવો, જે સાયકો-સોશિયલ પદ્ધતિમાં આવે, ફ્ૉઇડની માનસોપચારની પદ્ધતિને અનુસરતી સાયકો-ડાયનેમીક પદ્ધતિ વગેરે જેમાં આવી જતા તે છે સોશિયલ વર્ક મેથડઝનો સારાંશ!
ફીલ્ડવર્ક માટે વિદ્યાર્થીઓ જાય તે પહેલાં આનો અભ્યાસ થયો. આ વખતે જીપ્સીને કમ્યુનીટી સોશિયલ વર્કમાં જરૂરી ગણાય તે કમ્યુનીટી નેટવર્ક ઉભું કરવા માટેનું ફીલ્ડવર્ક (ક્ષેત્રીય કાર્ય)નું પ્લેસમેન્ટ મળ્યું. આ હતું દક્ષીણ લંડનના લૅમ્બથ વિસ્તારમાં આવેલ ‘હાઇ રાઇઝ‘ કાઉન્સીલની ચાલીઓ જેવા પાંચસો મકાનોમાં રહેતા ભાડવાતોનું સંગઠન કરી તેમનું ટેનન્ટ્સ એસોસીએશન ઉભું કરવું. આ ભાડવાત સંઘ કાઉન્સીલના હાઉસીંગ ડિપાર્ટમેન્ટ, સફાઇ ખાતું, પોલીસ તથા આરોગ્ય વિભાગના સત્તાવાળઓ સાથે વાત કરી સમસ્યાઓનું નિરસન કરી કરી શકે.
ત્રણ મહિનાના આ પ્લેસમેન્ટમાં એટલું બધું કામ કરવાનું હતું કે જીપ્સીના પ્લેસમેન્ટ ડાયરેક્ટર જેરેમી વિન્સટીન, જે સંસ્થાના મુખ્ય કાર્યાલયની નીચે કામ કરવાનું હતું તેના સંચાલક સાશંક હતા કે આટલા ઓછા સમયમાં કામ પૂરૂં થઇ શકશે કે નહિ.
આવી હાલતમાં જીપ્સી વેસ્ટ નૉરવૂડમાં આવેલ સેન્ટર ૭૦ના કાર્યાલયમાં કામ પર હાજર થયો. આ પ્લેસમેન્ટમાં તેને એક અદ્ભૂત અનુભવ થયો, જે જીપ્સીને તેના જુના પણ ચિરપરિચીત સ્તર પર લઇ ગયો.