Friday, February 20, 2015

ગીત ગુર્જરી

૧૯૫૯ની સાલ હતી. ઑલ ઈંડિયા રેડિયો અમદાવાદ-વડોદરા પર ચિરપરિચીત અવાજમાં એક ગીત સાંભળ્યું. કલાકારોનાં હૃદયમાંથી નિતરતા શબ્દ અને સૂરપંક્તિઓની વર્ષામાં હું રસ્તા પર થંભી નહાતો રહ્યો. ગીતનો એક એક શબ્દ ઝીલતો રહ્યો. ગાયીકા તો જાણીતાં હતા, પણ તે સમયે કવિ કે ગીતને સંગીત આપનાર કલાકારનું નામ જાણ્યું નહિ. તે ઘડીએ તો નામ કરતાં કવિ, સંગીતકાર અને ગાયિકાની કલાના ત્રિવેણીસંગમમાંથી ઉદ્ભવેલી એ વણથંભી ભાવનાઓના પ્રવાહમાં ભિંજાતો રહ્યો. વર્ષો વિતી ગયા પણ આ ગીતગુંજન હજી સંભળાઈ રહ્યું છે. સુગમ સંગીતમાં બાગેશ્રી પર રચાયેલી કોઈ પણ ગીત્ સંભળાય, તો પણ તે વખતે સાંભળેલા ગીતની પંક્તિઓ હૃદયમાંથી ઉમટે છે:

હૈયાને દરબાર, વણથંભી વાગે સિતાર
કોની હુંફે હુંકે અંતર રંગત આજ જમાવે?
કોના પહેરી ઝાંઝર કોના હૈયા આજ ડોલાવે?
અકળીત આશાને પગથાર
વણથંભી વાગે સિતાર.

કોના રૂપે રૂપે રસભર રાગીણી રોળાય?
કોના પટમાં નાચી શતશત હૈયા આજ નચાવે?
પળપળ પ્રીતિના પલકાર
વણથંભી વાગે સિતાર.


ગીતકાર શ્રી. ભાસ્કર વોરા, સંગીતકાર શ્રી. પુરુષોત્તમભાઈ ઊપાધ્યાય અને લતાજીની સંયુક્ત રજુઆત એવી લાગે જાણે કામધેનુના આંચળમાંથી નીકળેલી પહેલી અમૃતમય ધારા! નથી તેમાં બાગેશ્રીના વિલંબીત આલાપનું પ્રદર્શન નથી કે નથી ગાયિકાએ આ ગીતને પોતાના સંગીતના જ્ઞાનની કે અંગત અસ્તીત્વની યાદનું માધ્યમ બનાવ્યું. અહીં જોવા મળે છે ભાસ્કરભાઈના દરેક શબ્દને અને તેમની ઉર્મિઓને ઓળખી, હૃદયમાં ઉતારીને પુરુષોત્તમભાઈએ કાવ્યને સૂર આપવામાં દેખાતી તેમની નિષ્ઠા. લતાજીએ કવિ અને સંગીતકાર, બન્નેની ભાવનાઓને આત્મસાત કરી જે તન્મયતાથી આ ગીત ગાયું, તેવું આજ દિવસ સુધી કોઈ ગાઈ શક્યું નથી. આ ગીત વિશે સંગીત ન જાણનાર, પણ તેને આનંદપૂર્વક માણનાર મૂળ વાવેરા (ભાવનગર જીલ્લા)ના મારા સદ્ગત મિત્ર નફીસ નાઈરોબીના કહેવા પ્રમાણે ‘કૅપ્ટન, ખોટું નો લગાડતા, પણ સારેગમવાળી એક બેબલીએ અને અમારા ગોહિલવાડના પણ ભારત પરસિદ્ધ ભાઈએ આ ગાણું ગાયું ઈમાં એમણે કવિ અને ગાયનને ઢાળ આપનારા પંડિતજીને પાછળ મૂકી પોતાની કળાની કળા કરી!”  
મેં પૂછ્યું, “આમ કેમ?”
“તમે ગોહિલવાડના ભાઈને હાંભળો. કવિતની મજા કરતાં રાગ-રાગણીની રમઝટ હાંભળવા મળશે.”
નફીસભાઈ સાથે હું સંમત નહોતો, પણ તેમની વાત સમજી શક્યો. ઐશ્વર્યા મજમુદાર અને પાર્થિવભાઈ ગોહિલ અસામાન્ય ગાયકો છે. તેમણે જે રીતે આ ગીત ગાયું તે સંગીતના જાણકાર એવા niche audience માટે ગાયું, જ્યારે પુરુષોત્તમભાઈ ઉપાધ્યાયે અને લતાજીએ આખા ગુજરાત માટે ગાયું, એવું મારૂં માનવું છે.

એક અમર પ્રેમગીતના ચારે વર્ઝન સાંભળવા નીચે આપેલી લિંક પર ક્લિક કરવા વિનંતી છે. અહીં આપને સ્વ. નફીસ નાઈરોબીવાળા તથા ‘જિપ્સી’ની વાત માનવી કે નહિ તે નક્કી કરી શકશો!

આ વેબસાઈટ મહત્વનો છે કેમકે લતાજીના અવાજમાં આ અદ્ભૂત ગીત બીજે ક્યાંય સાંભળવા નહિ મળે!.
આજે પંચાવન વર્ષ પછી પણ આ ગીત એટલું જ મધુરૂં છે. કવિ ભાસ્કર વોરા, સંગીતકાર શ્રી.પુરૂષોત્તમ ઉપાધ્યાય અને ગાયિકા લતા મંગેશકરની ત્રિમૂર્તીમાંથી વહેતી ગંગાને કદી ભુલી શકાય તેવી નથી.
***
સંજોગોની વાત કરીએ તો આશ્ચર્ય પામ્યા વગર ન રહેવાય. અમેરિકામાં આવીને થોડા વર્ષ થયા હતા. ઈંટરનેટ પર રણકારડૉટકૉમની વેબસાઈટ મળી અને પહેલું ગીત સાંભળ્યું હોય તો બીજલ અને વિરાજ ઉપાધ્યાય નામની બે બહેનોએ ગાયેલું સ્વ. ઉમાશંકર જોશીનું ગીત. એક વાર સાંભળ્યું અને તેનો આનંદ મનની સીડી પર હંમેશા સાંભળતો રહ્યો. નવાઈ તો ત્યારે લાગી કે આ બહેનો પુરુષોત્તમભાઈ ઉપાધ્યાયની દીકરીઓ છે! ખળખળ ઝરણાં જેવા મધુર અવાજમાં ગાતી આ બહેનોનું ગીત અહીં  રણકારડૉટકૉમના સૌજન્યથી સાંભળીએ;



ગુજરાતના કવિઓની પરંપરા અદ્ભુત છે. ભક્તિગીતો, આખ્યાન, ‘પુરી એક અંધેરી ને ગંડુ રાજા’ જેવાં કથાગીત, સુંદરમ્ સર્જિત ‘રંગ રંગ વાદળીયાંં જેવા બાલગીત અને પ્રેમગીતમાં સપ્તરંગી વૈવિધ્ય છે. આજે અાપણા લોકપ્રિય કવિ રમેશ પારેખનું સુંદર ગીત અહીં માવજીભાઈડૉટકૉમના સૌજન્યથી રજુ કર્યું છે. : 


(ગુજરાતીમાં બીજા ગીતો માણવા www.tahuko.com, rankar.com mavjibhai.com પર પધારશો.)


આજે બસ આટલું જ! જય ગુજરાત. જય ગુર્જરી.

Thursday, February 12, 2015

સૂરોના કસબી (૧) - નૌશાદ અલી


વર્ષો પહેલાં મૂળ હૈદરાબાદના નસરીન મુન્ની કબીરે બ્રિટનના ચૅનલ ફોર માટે ‘મુવી મહલ’ નામની શ્રેણી બનાવી જેમાં ભારતીય સિનેમાના ગાયક, સંગીતકાર, અભિનેતાઓની કારકિર્દીને આવરી લીધી. તેમણે સર્જેલી આ શ્રેણીઓના દરેક ‘એપીસોડ’માં કળાનો એવો રંગ ભર્યો, બધા પ્રસંગો યાદગાર બની ગયા. આજે ફિલ્મ જગત અને તેના વિવિધ પાસાઓ વિશે નિર્માતી શ્રેણીઓ અને લેખોમાં ઘણું વૈવિધ્ય છે. ઘણી વાર તો મારા જેવા શ્રોતાઓને જાણ નથી હોતી કે ફિલ્મોને લગતો કયો કલા પ્રયોગ જોવો. અનેક ફિલ્મો જોયા બાદ એકાદ રત્ન હાથ લાગે તો મરજીવાને મોતીની છીપ લાધ્યાનો આનંદ મળે છે! થોડા દિવસ પહેલાં 'જિપ્સી'ને આદરણીય આચાર્યશ્રી મહેશભાઈ વસાવડાનો પત્ર મળ્યો અને તેમાં તેમણે  બ્રિટનની ચૅનલ ફોરનાં નિર્મીતી નસરીન મુન્ની કબીરની ‘મુવી મહલ’ શ્રેણીમાં નૌશાદ સાહેબની શ્રેણીનો ઉલ્લેખ કર્યો.  તે જ દિવસે (અને આખી રાત બેસીને) જે 'એપિસોડ' જોયા તેમાં  હિમાલયના શિખરની જેમ ઝળકતી હોય તેવી બે ફિલ્મો હતી : નૌશાદ સાહેબ અને અલબત્, લતા મંગેશકરની.

આજે વાત કરીશું નૌશાદ સાહેબ પર બનાવેલ ત્રણ ભાગમાં વહેંચાયેલી 'મુવી મહલ' શ્રેણીની. 

નૌશાદ સાહેબે સંગીતબદ્ધ કરેલા ગીતો આપણે દશકોથી સાંભળતા આવ્યા છીએ. કોણ જાણે કેમ, આપણા વિજયભાઈ ભટ્ટ દ્વારા નિર્માયેલી ફિલ્મ દ્વારા નૌશાદ સાહેબ અને બૈજુ બાવરા જાણે એકબીજાની પૂરક ઓળખાણ ન હોય તેવો ઈતિહાસ સર્જાઈ ગયો. 

આપ તો જાણો છો કે કવિની ભાવના તેના હૃદયમાંથી અનેક આવર્તનો પામીને કાગળ પર ઉતરીને કાવ્ય બને છે. દરેક ભાવનાની પાછળ કોઈ ને કોઈ પ્રસંગ કે દૃશ્યનો અનુભવ હોય છે. એક અંગ્રેજ કવિએ લખ્યું છે, “Beauty is in the eye of the beholder" -  તેમ કવિની દૃષ્ટીમાં ઉતરેલો અનુભવ તેમના માનસ પર એવી રીતે છવાઈ જાય છે, તે સમયે તેમના મનમાં ઉદ્ભવેલી સંવેદનાના ધબકાર કાવ્ય બનીને કાગળ પર ઉતરે છે. આવા કાવ્ય પર એવી જ કલાત્મકતાથી સંગીતકાર તેમની કલાનો ઓપ ચઢાવે ત્યારે તે સાંભળીને આપણાં મુખેથી કેવળ એક જ શબ્દનીકળે, ‘વાહ!’ કોણ જાણે કેમ, નસરીન મુન્ની કબીરની આ શ્રેણી જોઈને એવું લાગ્યું, તેમના મુખેથી આ શબ્દ નીકળ્યો અને તેમની કલાત્મકતાએ તેને મૂર્ત સ્વરૂપ આપ્યું! શ્રીમતી કબીરની ખાસિયત એ છે કે તેમણે બનાવેલી ફિલ્મોમાં કલાકાર દ્વારા જ તેમની કૃતિનો અને તેમણે માણેલા આનંદનો રસાસ્વાદ કરાવ્યો છે. નૌશાદ સાહેબ પર બનેલી આ ફિલ્મમાં આનો વારે વારે અનુભવ થાય છે. 

નૌશાદ સાહેબની નમ્રતા, તેમની સૌમ્ય ઉર્દુની તહેજીબ-સભર વાક્ શૈલીથી કહેવાયેલી વાતો હૃદય પર નાજુક ભાવ ઉમટાવતી જાય છે. ત્રણેય ભાગમાં તેમનું વ્યક્તિત્વ તો નજર સામે આવે છે, પણ તેમના અન્ય સાથીઓ અને શાયરો પ્રત્યેનો આદર એવી રીતે વ્યક્ત થાય છે કે દિલીપ કુમાર, શકીલ બદાયુઁની અને લતાજી જેવા અદાકાર, કવિ અને ગાયકોનાં વ્યક્તિત્વ પણ આપણી નજર સામે ઉભા થાય. તેમના પ્રશંસકો માટે એવો જ આદરભાવ છે. લોકોએ તેમના એક ગીતને ઘણું પસંદ કર્યું, તેમાં તેમણે પોતાને કશો શ્રેય આપ્યા વગર કહ્યું, "ઈસ ગાને કો આપને બહુત પસંદ ફરમાયા!" 

"મુવી મહલ" શ્રેણીમાં નસરીન મુન્ની કબીરે montageનો સુંદર ઉપયોગ કરી નૌશાદ સાહેબની વાતની સાથે સાથે તેમના સાથી કલાકારોને રજુ કરીને ગીત અને સંગીતનો આસ્વાદ કરાવ્યો છે.  દાખલા તરીકે ‘મધુબનમેં રાધિકા નાચે, રે…”માં. આ પ્રસંગ તેમણે જે ઋજુતાથી રજુ કર્યો છે, તેનું વર્ણન મારા માટે અશક્ય છે. એ તો આપે જોવું જ રહ્યું! એક hint આપીશ : શાસ્ત્રીય સંગીત પર આધારીત આ ગીતમાં સિતારનો એક piece આવે છે. નૌશાદ સાહેબે નક્કી કર્યું હતું કે આ પીસ ખાઁસાહેબ અબ્દુલ હલીમ જાફરખાન સાહેબ વગાડે અને ફિલ્મમાં દિલીપ કુમાર ફક્ત સિતાર પર હાથ 'ફેરવે'! ખાસ વાત એ છે કે દિલીપ કુમારે આવું કરવાનો ઈન્કાર કર્યો. એક વર્ષ સુધી તેઓ સિતાર શીખ્યા અને ફિલ્મમાં આ piece તેમણે પોતે વગાડ્યો! ધ્યાનપૂર્વક જોવાથી આ વાત જણાઈ આવશે. (આપ મુવી મહલ જોશો ત્યારની વાત ત્યારે, પણ અત્યારે આ ગીત અહીં રજુ કરીને આપને તેનો આનંદ લેવા આમંત્રણ આપું છું.)


આવી જ રીતે નૌશાદ સાહેબે એક અન્ય ગીતની રજુઆત કરી છે. “બાબુલ” શબ્દ દીકરી માટે તેમના આનંદ અને સુરક્ષાનો પરમોચ્ચ આધાર હોય છે. આ શબ્દની સાથે સંકળાયેલ છે બીજો શબ્દ “નૈહર” - પિયર. દીકરીની ભાવનાને વાજીદ અલી શાહે પોતાના હૃદયમાં ઝીલી અને એક અમર ગીત લખ્યું. નૌશાદ સાહેબે શાયર શકીલ બદાયુઁની એક કૃતિની રજુઆત કરતી વખતે તેનો મર્મ સહજતાથી કહ્યો. “બાબુલ એટલે સંસાર - જગત. દીકરી લગ્ન કરીને જાય છે ત્યારે તે પોતાનું ખાનગી વિશ્વ છોડીને જાય છે. તેવી રીતે માનવ જીવ જગત છોડીને જાય ત્યારે તે પણ તેના 'પિતા'નું ઘર - આ સંસાર છોડી જાય છે. આ ભાવનાને વ્યક્ત કરવા નૌશાદ સાહેબે ફિલ્મ ‘બાબુલ’માં તેના theme song ‘છોડ બાબુલ કા ઘર…’ બે વાર મૂક્યું.  પહેલી વાર નાયિકા લગ્ન કરીને જાય છે ત્યારે અને તેના પિયા (પ્રિયતમ)ની સોડમાં પ્રાણ ત્યાગે છે ત્યારે. બન્નેનો ભેદ તેમણે સમજાવ્યો ત્યારે ખ્યાલ આવે કે લય અને તાલમાં સૂક્ષ્મ ફેર કરવાથી બે સાવ જુદા, ભાવોની અભિવ્યક્તિ કેવી રીતે થઈ શકે છે. ફિલ્મમાં દિગ્દર્શકે આ ભાવનાને અભિનય સમ્રાટ અને સામ્રાજ્ઞીના ભાવચિત્રણ દ્વારા ફિલ્મના climaxને તેના પરમોચ્ચ બિંદુ પર પહોંચાડ્યું.



ઉર્દુમાં એક કહેવત છે : હાથ કંગનકો આરસી ક્યા, પઢે-લીખે કો ફારસી ક્યા! નૌશાદ સાહેબની મુવી મહલમાં થયેલી મુલાકાત વિશે કંઈ કહું તેના કરતાં આપ સૌ તેને જોઈને તેનો આનંદ માણશો. આ માટે નીચેની લિંક પર ક્લિક કરશો.