ક્વીન્સ રૉયલ કૉલેજ, પોર્ટ અૉફ સ્પેન

૨.
ક્રિસ પોર્ટ અૉફ સ્પેન પાછો ફર્યો ત્યારે સરકારે તેની ક્વીન્સ રૉયલ કૉલેજમાં આસિસ્ટન્ટ પ્રૉફેસરના પદ પર નીમણૂંક કરી. અત્યાર સુધી પરદેશથી આવેલા પ્રાધ્યાપકો હવે પોતપોતાના દેશમાં પાછા જઇ રહ્યા હતા. બે વર્ષમાં તો ક્રિસની પ્રગતિ અંગ્રેજી વિભાગના વડા અને પ્રાધ્યાપકના પદ પર થઇ. તેનું વેતન તથા અન્ય સવલતોને કારણે તે પિતાની મહેચ્છા પૂરી શક્યા, એટલું જ નહિ, નાના ભાઇ મહેશ પરસાદને લંડનના મિડલ ટેમ્પલમાં બૅરીસ્ટરનો અભ્યાસ કરવા મોકલી શક્યા.
‘તે હિ નો દિવસા ગતા:’ જેટલું સંસ્કૃત તો શું, ક્રિસને પોતાના પરિવારના સ્થાપક રામ પરસાદની મૂળ ભોજપુરી પણ આવડતી નહોતી, તેથી અંગ્રેજીના શબ્દો, “Those were the days!” અચાનક બહાર આવ્યા
“શું કહ્યું?” ગ્રેસે પૂછ્યું.
“પોર્ટ અૉફ સ્પેનના દિવસો સાંભર્યા!”
“હું પણ તેનો વિચાર કરતી હતી. મને ડૉ. મેકડૉનલ્ડની યાદ આવી. તેમને લીધે તો આજે શૉન અને હું જીવતા છીએ. ડૉ. મૅકએ મને જીવન જીવવાનું પ્રયોજન આપ્યું.”
વાત પણ સાચી હતી. ડૉ. મૅકડૉનલ્ડ એડીનબરોથી FRCS થઇને ગ્લાસ્ગો ઇનફર્મરીમાં જોડાયા હતા. આગળ જતાં તે ગાયનેકોલૉજી-અૉબ્સ્ટેસ્ટ્રીક્સના વડા થયા. તેમનો પરિવાર મિશનરી પરંપરાનો હતો અને તેમની ઇચ્છા એવા દેશમાં જઇ પોતાની સેવા આપવાની હતી જ્યાં તેઓ આધુનિક વૈદ્યકીય સેવાઓ વિકસાવી શકે. તેવામાં ટ્રિનીડૅડ-ટૉબેગોની સેન્ટ અૅન્સ હૉસ્પિટલ માટે UNICEF તથા WHOની પરિયોજના અંતર્ગત તેમને ત્યાંની સેવાઓ વિકસાવવા માટે નિમંત્રણ આપવામાં આવ્યું, તેમણે સહર્ષ સ્વીકાર્યું હતું. તેમણે કાર્ય એટલી સફળતાપૂર્વક કર્યું કે વેસ્ટ ઇન્ડીઝના લોકો કઠીન સર્જરી માટે કરજ કાઢીને પણ પોતાના સ્વજનોને ફ્લૉરીડા મોકલતા હતા, તેને બદલે હવે સેન્ટ અૅન્સમાં મોકલવા લાગ્યા.
ગ્રેસ બીજી વાર સગર્ભા હતી ત્યારે તેને અકસ્માત નડ્યો. ડૉ. મૅકડૉનલ્ડે સતત ત્રણ કલાકની મહેનત બાદ ગ્રેસ તથા તેના પુત્રને બચાવ્યા હતા. ક્રિસે તેમનો ઉપકાર માનવા પુત્રનું નામ શૉન રાખ્યું - ડૉ. શૉન મૅકડોનલ્ડની યાદ કાયમ રાખવા. ડૉક્ટરે પ્રતિભાવ તરીકે શૉનના ‘ગૉડફાધર’ થવાનું સ્વીકાર્યું. ત્યારથી ડૉ. મૅકડૉનલ્ડ પરસાદ પરિવારના માનદ સભ્ય થયા. પંદર વીસ દિવસે તેઓ પોતાના માનસપુત્ર તથા ક્રિસને મળવા તેમને ઘેર જતા. શૉનને તેમની સૌથી વધુ કોઇ વાતો યાદ રહી હોય તો તેમની સાથે તેના પિતાના કોઇ વાર થતા વાર્તાલાપની.
એક દિવસ તેમની વસાહતવાદ વિરૂદ્ધ થયેલા સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના ઇતિહાસ વિશે ચર્ચા થઇ. સ્કૉટલેન્ડના હાઇલૅન્ડર્સની તવારિખમાં જેકોબાઇટ બળવો, બૉની પ્રિન્સ ચાર્લીના હાઇલૅન્ડર સૈનિકોનો કુલોડનની લડાઇમાં ઇંગ્લંડના ‘રેડ કોટ્સ’ - લાલ જૅકેટનો યુનિફૉર્મ પહેરેલા અંગ્રેજ સૈનિકોએ કરેલ સંહાર તથા ૧૮૫૭માં કંપની સરકારના અભિયાનમાં બૅંગાલ નેટિવ આર્મીની અસંખ્ય ટુકડીઓની ફાયરીંગ સ્કવૉડ દ્વારા કરવામાં આવેલી હત્યાની વાત થઇ. બન્ને વચ્ચે કેટલું સામ્ય હતું તેની વાતમાં ક્રિસે પ્રશ્ન પૂછ્યો: કુલોડનમાં માર્યા ગયેલા સૈનિકોના પરિવારના લોકો દેશ છોડી ગયા હતા કે કેમ?
“હા, ઘણા લોકો તો બૉની પ્રિન્સ ચાર્લી સાથે ફ્રાન્સ ગયા અને કેટલાક યુરોપના અન્ય દેશોમાં ગયા હતા. મને ભારતના વિપ્લવી સૈનિકો માટે અફસોસ છે. તેમને ક્યાંય જવાનો માર્ગ જ નહોતો. મોટા ભાગના સૈનિકો તથા તેમને સાથ આપનાર હજારો લોકો માર્યા ગયા.”
વાત ત્યાં જ પૂરી થઇ, પણ શૉનને યાદ રહી ગઇ.
* * * * * * * * *

યોગ અને સંયોગ નિસર્ગની એવી યુતિ છે, જેને કોઇ ઓળખી કે જાણી શક્યુંનથી. જાણકારો એને ‘યોગ્ય સ્થળે અને યોગ્ય સમયે’ હાજર હોવું, કર્મનો સિદ્ધાંત કે નિયતી કહે છે. આવો જ એક પ્રસંગ ક્રિસના જીવનમાં આવ્યો. તે સમયે તેના કોઇ દુરગામી પરિણામો આવી શકશે, તેનો એક પરમાણુ જેટલો પણ અંદેશો તેમને આવ્યો નહિ.
ક્વીન્સ રૉયલમાં નીમણૂંક થયા બાદ અંગ્રેજી વિભાગના વડા તરીકે ક્રિસે વિવિધ આયોજનો શરૂ કર્યા. તેમાંનો મુખ્ય અભિગમ હતો શહેરની શિક્ષણ સેવામાં જાહેર જનતાનો સંપૂર્ણ સહકાર તથા અંગ્રેજીમાં કહેવાય છે તેમ ‘Total Ownership.” હા, આમ તો સ્થાનિક સરકારની ચૂંટણીઓમાં ચૂંટાઇને આવતા સભ્યોમાંથી શિક્ષણ સમિતી નીમાતી હોય છે. ક્રિસે તેમને સલાહ આપવા અનૌપચારીક સમિતી સ્થાપવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો. સમાજસેવા, અર્થશાસ્ત્ર, ન્યાય વિ. ના નિષ્ણાતો તથા આગેવાનોને કૉલેજના અભ્યાસક્રમ, સંસ્થાકીય નીતિનિયમોમાં ભાગ લેવા સાંકળી લેવામાં આવે. શિક્ષણ સમિતીએ તેનો સ્વીકાર કર્યો. પરિણામે શિક્ષણનું સ્તર તો ઊંચું આવ્યું, એટલું જ નહિ, નાણાં ક્ષેત્રનો આગેવાનોએ આર્થિક રીતે પછાત પણ તેજસ્વી વિદ્યાર્થીઓ માટે ખાસ શિષ્યવૃત્તિઓ માટે અનુદાન આપ્યા. ભણતરમાં પાછળ પડતા વિદ્યાર્થીઓ માટે વિનામૂલ્યે mentoring વર્ગ શરૂ થયા. આનું અનુકરણ બીજા કૅરીબીયન દેશોમાં પણ શરૂ થયા. ક્રિસની ખ્યાતિ વધી.
જેમ જેમ અભ્યાસનું સ્તર ઉંચું થતું ગયું, ક્રિસે નવા અભિગમ શરૂ કર્યા, જેમાંનો એક હતો ‘શેક્સપીયરીયન સોસાયટી’ની સ્થાપના. આ કાર્યક્રમ અંતર્ગત તેમણે શેક્સપીયરના નાટ્ય પ્રયોગો તથા ખાસ વ્યાખ્યાનો ગોઠવ્યા: અંગ્રેજ કવિઓ - વર્ડ્ઝવર્થ, એલિયટ, યેટ્સ ઉપરાંત અમેરીકન સાહિત્યકાર એડગર અૅલન પો, એમર્સન, હેમીંગ્વેના જન્મદિન નિમીત્તે ખાસ વક્તાઓને નિમંત્રણ આપી કાર્યક્રમ ઉજવવાનું શરૂ કર્યું. શહેરના જ નહિ, દેશના વિભીન્ન વિસ્તારોમાંથી અંગ્રેજી સાહિત્યના રસિકો આ કાર્યક્રમોમાં ભાગ લેવા આવી પહોંચતા
વૉલ્ટ વ્હીટમનના જન્મદિને તેમણે પોતે પ્રવચન આપ્યું. તે સાંજે એક ખાસ મહેમાને તેમાં હાજરી આપી: ડૉ.હેસુસ પેરેઝ. તેઓ ન્યુ યૉર્કથી રજા ગાળવા વેસ્ટ ઇન્ડીઝના ટાપુઓની મુલાકાતે આવ્યા હતા, અને તે દિવસે તેઓ સંજોગવશાત્ પોર્ટ અૉફ સ્પેનમાં હતા. કાર્યક્રમ પૂરો થયા બાદ વક્તા-શ્રોતાઓ ચ્હા માટે ભેગા થાય, પેરેઝ ક્રિસને મળ્યા અને પોતાનો પરિચય આપ્યો. તેઓ ન્યુ યૉર્કના ક્વીન્સ ડીસ્ટ્રીકટના એજ્યુકેશન ઇન્સ્પેક્ટર હતા.
“આપનું વ્યાખ્યાન મને ઘણું જ ગમ્યું. “O Captain, My Captain” અૅબ્રહમ લિંકનને સંબોધીને લખ્યું, અને આ કાવ્યમાં તેમણે દેશની વ્યથા વર્ણવી, તેનું આપે કરેલ વિશદ વિષ્લેષણ ઘણું વેધક હતું. હું આપને ખાનગીમાં મળવા માગું છું. અાપ કાલે મારી હોટેલમાં બપોરના ભોજન માટે આવી શકશો તો મને ઘણો આનંદ થશે.”
“હૉટેલનું ભોજન કરીને આપ કંટાળી ગયા હશો તેથી આપ અમારે ઘેર આવશો તો આપને અમારૂં ખાસ ભોજન - દાલપુરી તથા રોટી આસ્વાદવાનો મોકો મળશે. આપ કાલે સાંજે અમારે ઘેર આવો તો કેવું?”
“જરૂર.”
તે સાંજ ક્રિસ માટે ફરી એક વાર અવિસ્મરણીય બની ગઇ.