૧.
કૅલીફૉર્નિયા : ૧૯૯૬
ક્રિશન - ક્રિસ પરસાદ અને તેમની પત્નિ ગ્રેસ ત્રિનિડૅડના પોર્ટ અૉફ સ્પેનમાં શરૂ થયેલા તેમના જીવનના લાંબા પ્રવાસના છેલ્લા તબક્કામાં કૅલિફોર્નિયા આવીને વસ્યા હતા.
રોજ વહેલી સવારે પ્રશાંત મહાસાગરના કિનારા પર અર્ધો-પોણો કલાક ફરી ઘેર જવાનું, પુત્ર-પુત્રવધુ સાથે સવારનો નાસ્તો કરી બાકીનો દિવસ આરામ, વાચન તથા લેખનમાં જતો. તેમનો પુત્ર શૉન દક્ષીણ કૅલીફૉર્નિયાના લગુના બીચમાં કન્સલ્ટન્ટ અૉર્થોપીડીક સર્જન અને તેની બાળરોગનિષ્ણાત અમેરીકન પત્નિ સુઝન તેમને આગ્રહપૂર્વક ન્યુયૉર્કના ક્વીન્સથી લગુના બીચ તેમની સાથે રહેવા લઇ આવ્યા હતા.
આજે ફરી આવ્યા બાદ બન્ને જણા સાગર કિનારે ત્યાંની સિટી કાઉન્સીલે મૂકેલી બેન્ચ પર બેઠા. સમુદ્રની લહેરોને જોતાં જોતાં પોતપોતાની વિચાર સૃષ્ટિમાં ખોવાઇ ગયા.
ક્રિસને યાદ આવ્યો તે દિવસ, જ્યારે ૧૭ વર્ષની વયે તે સિનિયર કૅમ્બ્રીજની પરીક્ષામાં સમગ્ર વેસ્ટ ઇન્ડીઝમાં ત્રીજા સ્થાને આવ્યો હતો. શરૂઆતથી જ તેને અંગ્રેજી સાહિત્ય પ્રત્યે રુચિ હતી અને છેલ્લા વર્ષો દરમિયાન તેમાં ઉચ્ચ અંક પ્રાપ્ત થતા જોઇ તેણે મહત્વાકાંક્ષા કેળવી: અૉક્સફર્ડ જઇ અંગ્રેજી સાહિત્યનો અભ્યાસ કરવો. ‘એ’ લેવલના સમકક્ષ પરિણામ આવ્યા અને છાપાંમાં પોતાનું નામ જોઇ તેને સ્વપ્ન સાકાર થતું લાગ્યું. પપા શિવનારાયણ રજા આપે, અને બ્રિટન જવા જેટલી જોગવાઇ કરી આપે તો બાકીનો ખર્ચ ત્યાં જઇને ઉભો કરી શકશે તેવો આત્મવિશ્વાસ હતો, વિદ્યાધર નાયપૉલની જેમ. કેવળ પપાની રજા મળવી જોઇએ.
સાંજે પપા આવ્યા અને ભોજન બાદ હંમેશા મુજબ ફૅમિલી રૂમમાં બધા બેઠા ત્યારે તેણે વાત કરી.
શિવનારાયણ વિચારમાં પડી ગયા. થોડી ક્ષણો શાંત રહયા બાદ તેમણે કહ્યું, “જો દિકરા, આમ તો આપણી સ્થિતિ ઠીક છે, સર્વ-સામાન્ય મધ્યમ વર્ગના લોકોની જેમ. આપણા માથે કોઇ કરજ નથી, પણ તને બ્રિટન મોકલવાની આપણી ત્રેવડ નથી. આપણું પોતાનું તો ઘરનું ઘરે’ય નથી, સાબીના લગ્ન માટે પણ તૈયારી કરવાની છે.” સાબી - સબીતા ક્રિસથી ચાર વર્ષ મોટી હતી.
“તારા પપા સાચું કહે છે,” ક્રિસનાં મમી બોલ્યા.
“મારો વિચાર છે કે તારે િસવિલ સર્વિસમાં જોડાવું જોઇએ. ત્યાં ડાયરેક્ટ એન્ટ્રી અૉફિસરની ભરતી થાય છે. આગળ જતાં તારા જેવા હોંશિયાર યુવાન માટે પ્રગતિની સારી તકો થશે. એક તો તું મોટો અફસર બનીશ અને ઘરમાં તારી મદદ થશે. આપણે આપણું પોતાનું મકાન પણ વહેલાં લઇ શકીશું.”
ક્રિસ થોડો નિરાશ થયો. તેને પોતાની મહેચ્છાનો દરવાજો બંધ થઇ ગયા જેવું લાગ્યું પણ તે નિરાશ થઇને બેસી રહે તેવો યુવાન નહોતો. વધુ અભ્યાસની ધગશ હતી તે િસવિલ સર્વિસમાં ગયા પછી પણ પૂરી કરી શકાય તેવું હતું.
ડાયરેક્ટ એન્ટ્રી અફસરની જરૂરી લાયકાતમાં ઉમરનો બાધ હતો. હજી તેને ૧૮ પૂરા થવામાં આઠે’ક મહિના બાકી હતા, અને પરીક્ષાની તારિખ હજી જાહેર થઇ નહોતી. ક્રિકેટની સીઝન ચાલુ હતી તેથી મોટા ભાગનો સમય મેદાનમાં અને બાકીનો પોર્ટ અૉફ સ્પેનની હાર્ટ સ્ટ્રીટમાં આવેલી નૅશનલ લાયબ્રેરીમાં ગાળવા લાગ્યો.
એક દિવસ રાષ્ટ્રીય અખબારમાં આવેલી જાહેરાત તરફ તેનું ધ્યાન ગયું. વેસ્ટ ઇંડીઝની કૉલેજોને સ્થાનિક પ્રજામાંથી જ ઉચ્ચ સ્તરના શિક્ષકો મળે તે માટે યુનેસ્કો તથા ફોર્ડ ફાઉન્ડેશને મળીને એક યોજના બનાવી હતી. પ્રત્યેક કૅરીબીયન રાષ્ટ્રમાંથી એક એક યુવાનને અમેરિકાની યુનિવર્સિટીમાં ગ્રૅજ્યુએટ તથા પોસ્ટ ગ્રૅજ્યુએટ ડીગ્રી કોર્સ માટે સ્કૉલરશીપ આપવાની તેમાં જાહેરાત હતી. પ્રાથમિક લાયકાત સિનિયર કૅમ્બ્રીજ પ્રથમ વર્ગમાં પાસ કરી હોવી જોઇએ. આ ઉપરાંત ઉચ્ચ શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરીને વતન પાછા આવ્યા બાદ તેમણે ઓછામાં ઓછા પાંચ વર્ષ દેશમાં શિક્ષક તરીકે સેવા આપવાનો કરાર કરવાનો રહેશે. અરજીની બંધ તારીખ બાદ બે મહિનામાં લેખિત પરીક્ષા અને ઇન્ટરવ્યૂ. ક્રિસે અરજીનું ફૉર્મ મંગાવીને મોકલી આપ્યું. પરીક્ષાઓ થઇ, પરિણામ જાહેર થયા અને સમગ્ર ટ્રીનિડૅડમાંથી તે પ્રથમ આવ્યો. હજી એક અવરોધ બાકી હતો: ઇન્ટરવ્યૂ. તે પણ પતી ગયો.
એક અઠવાડીયા બાદ તેને પત્ર મળ્યો કે સ્ટેટ યુનિવર્સિટી અૉફ ન્યુયૉર્ક - SUNY, સીરેક્યુઝમાં તેને ડીપાર્ટમેન્ટ અૉફ ઇંગ્લીશના અન્ડરગ્રૅજ્યુએટ કોર્સ માટે પસંદ કરવામાં આવ્યો છે. કોર્સ ફી માફ, યુનિવર્સિટી ડૉર્મમાં મફત આવાસ અને વધારામાં આવવા-જવાનું ભાડું. જો કે તેની સાથે શરતો પણ હતી: દર વર્ષે તેણે સેમેસ્ટર્સમાં સંતોષકારક હાજરી આપવાની રહેશે એટલું જ નહિ, સારૂં પરિણામ પણ મેળવવાનું રહેશે.
ક્રિસે તેની મમી તથા બહેન સાબીને પત્ર બતાવ્યો. સાબી તો ખુશ થઇ ગઇ. મમા પણ રાજી થયા, પણ પપા મંજુરી આપશે કે કેમ તે વિશે મમા સાશંક હતા.
સાંજે પપા શિવનારાયણ ઘેર આવ્યા ત્યારે સાબીએ જ તેમને, “ગુડ ન્યૂઝ” કહી આવકાર્યા. શિવનારાયણે ફરી એક વાર શંકા જાહેર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો અને સાબીએ તરત તેમને રોક્યા.
“તમે પણ ખરા છો, પપા. શરૂઆતથી જ તમે નન્નો લગાડ્યો છે. પહેલાં અૉક્સફર્ડ અને હવે SUNY. આખા દેશના યુવાનોમાંથી મારો kid brother સીલેક્ટ થયો છે તે પરસાદ પરિવાર માટે ગૌરવની વાત છે.”
ક્રિસે પણ મક્કમતાપૂર્વક કહ્યું કે ત્યાંનો વધારાનો ખર્ચ તે પોતે કામ કરીને ઉપાડી લેશે. ઘેરથી તેને પૈસાની જરૂર નહિ પડે. અંતે શિવનારાયણ માની ગયા.
ત્યાર પછી તો ક્રિસે પાછા વળીને જોયું નહિ. તેણે ખુબ મહેનત કરી અને પ્રથમ કક્ષા જાળવી રાખી. સેમેસ્ટરમાં જોઇતી જરૂરી હાજરી પણ પૂરી કરી. ઉનાળાની રજાઓમાં તેણે પુસ્તકોની દુકાનોમાં, લાયબ્રેરીમાં, નાયાગરાની ક્રૂઝ બોટમાં તથા ન્યુ ઇંગ્લંડની માર્થા’ઝ વિન્યાર્ડની ફેરી બોટમાં - જ્યાં મળે ત્યાં નોકરી કરી પૈસા ભેગા કર્યા. પ્રથમ વર્ગમાં બૅકેલૉરીયેટની પદવી મેળવી તે સમયે સાબીનાં લગ્ન નીકળ્યા. ક્રિસ ઘેર ગયો અને પિતાને એક હજાર ડૉલર લગ્નના ખર્ચ માટે આપ્યા ત્યારે શિવનારાયણને તેના પ્રત્યે અભિમાનની લાગણી થઇ ત્યાર પછી સીરેક્યુઝમાં બીજા ચાર વર્ષ ગાળીને તે પાછો આવ્યો ત્યારે તેની પાસે અંગ્રેજી સાહિત્યની પોસ્ટ-ગ્રૅજ્યુએશન તથા D. Ed હતી.