૧૯૬૫: જીવનનો સંગ્રામ

લંગર ગપ સાચી નીવડી!

સામાન્ય રીતે અફસરોના એક યુનિટમાં પોસ્ટીંગ ત્રણ વર્ષ માટે થતા હોય છે. મારી બદલી ભારતની શિરમોર અને ગૌરવશાળી ગણાતી ફર્સ્ટ્ આર્મર્ડ ડિવિઝન - Black Elephant Divisionની Troop Carrier કંપનીમાં થઇ. તે જમાનામાં આપણી સેનામાં APC (આર્મર્ડ પર્સનેલ કૅરીયર) એટલે લડાઇમાં આક્રમણ કરતી ટૅંક્સની સાથે પાયદળના જવાનોને લઇ જવા માટેની હળવી બખ્તરબંધ ગાડીઓ નહોતી. મારી ટ્રુપ કૅરીયર કંપનીનું કામ ‘થ્રી-ટન’ ટ્રકમાં ઇન્ફન્ટ્રીના ૩૦૦૦ સૈનિકોને લઇ, દુશ્મનના આગ ઝરતા બૉમ્બાર્ડમેન્ટની પરવા કર્યા વગર તેમને લક્ષ્ય સુધી લઇ જવાનું હતું. યુદ્ધમાં મારી કંપની ઇન્ફન્ટ્રી બ્રિગેડનું એક અવિભાજ્ય અંગ હતી.

રણક્ષેત્રમાં ‘બ્લૅક એલીફન્ટ’ના નામ માત્રથી દુશ્મનોનાં હાંજા ગગડી જતા. આનું મુખ્ય કારણ હતું તેમાં રહેલા વિશ્વ વિખ્યાત રિસાલા - પુના હૉર્સ, હડસન્સ હૉર્સ, ૧૬મી કૅવેલ્રી, ૬૪મી કૅવેલ્રી તથા આપણા ગુજરાતના જનરલ રાજેન્દ્રસિંહજીની સેકન્ડ લાન્સર્સ. તેમની ભારે સેન્ચ્યુરીયન ટૅંક્સના અવાજમાત્રથી દુશ્મન ગર્ભગલિત થઇ જતા. આપણા ટૅંક કમાંડરોની નિશાનબાજી અપ્રતિમ હોઇ તેમની સામે લડવા આવવા કોઇની હિંમત ચાલતી નથી. આ ડિવિઝનના કોઇ પણ યુનિટમાં પોસ્ટીંગ પર મોકલવામાં આવતા અફસરની કાબેલિયત પૂરી રીતે ચકાસવામાં આવતી. મારા માટે આ બદલી પરમાત્માની કૃપા સમાન હતી.

નવા યુનિટમાં રીપોર્ટ કરતાં પહેલાં મને લગ્ન માટે એક મહિનાની રજા મળી. ૭ ફેબ્રુઆરીના રોજ અનુરાધા સાથે મારાં લગ્ન થયા.
ગ્વાલિયર છોડતાં પહેલાં મને સમાચાર મળ્યા હતા કે મારી કંપની ઇન્ફન્ટી બ્રિગેડ સાથે યુદ્ધના પ્રશિક્ષણ માટે ઝાંસીથી દૂર શુષ્ક પ્રદેશમાં હતી, તેથી અનુરાધાને ઘેર મૂકી હું એકલો ઝાંસી ગયો. અૉફિસર્સ મેસમાં સામાન મૂકી હું પ્રશિક્ષણ વિસ્તારમાં આવેલા કૅમ્પમાં પહોંચી ગયો અને મારા કંપની કમાંડર મેજર લાલ પાસે ડ્યુટી માટે રજૂ થયો. મેજર લાલ એક ખુશમિજાજ અફસર હતા. શિકાર, સ્વાદિષ્ટ ભોજન અને બ્રીજ તથા જીનની રમતમાં તેમને વિશેષ રૂચિ હતી. અમારી કંપનીમાં મારા સાથીદારો કૅપ્ટન ઇન્દ્રકુમાર, રમાશંકર સમદ્દદર ઉર્ફે સૅમી અને છેત્રીને મળ્યો. બધા જ સારા અફસર હતા. બ્રધર અૉફિસર્સ.

યુદ્ધની સ્થિતિમાં આર્મર્ડ ડિવીઝનનું કામ દુશ્મન પર ત્વરીત અને ઓચિંતો હુમલો કરી દુશ્મનને અચંબામાં નાખી તેને પરાસ્ત કરવાનું હોય છે. આપણી ભારે સેંચ્યુરીયન ટૅંક્સના અવાજ માત્રથી દુશ્મન ભયગ્રસ્ત થઇ જતા. ભારતની પહેલી આર્મર્ડ ડિવીઝને બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં આવી જ ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરીને “ફખ્ર-એ-હિંદ”- ભારતનું ગૌરવનું બિરુદ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. અમારી ડિવીઝને વિજળીની જેમ દુશ્મન પર ત્રાટકી, દુશ્મનને પરાસ્ત કરી, તેજ ગતિથી આગળ વધવાનું, અને એક રણક્ષેત્રમાંથી બીજા ક્ષેત્રમાં ઝડપથી વધવાનું કામ કરી બતાવ્યું હતું. આ કાર્ય કુશળતાપૂર્વક થઇ શકે તે માટે અમારી આર્મર્ડ ડિવિઝન શાંતિના સમયમાં સતત પ્રૅક્ટીસ કરતી હોય છે.

મિલીટરીના કોઇ પણ યુનિટમાં આવતા નવા અફસરોની વૈયક્તિક અને યુદ્ધના સમયમાં પોતાના સૈનિકોને નેતૃત્વ પૂરૂં પાડવાનું પ્રશિક્ષણ આપવાની જવાબદારી ૧૫-૨૦વર્ષના અનુભવી અને યુદ્ધ કળામાં પૂરી રીતે નિપૂણ થયેલા કંપની કમાંડરની હોય છે. આના માટે તેમણે મક્કમતાપૂર્વક નવા અફસરોને અક્ષરશ: પલોટવા પડે છે. યુદ્ધ માટે તૈયાર રહેવા માટે લડાઇ જેવી સ્થિતિ ઉભી કરી ચડાઇ, આક્રમણ, સંરક્ષણ વિગેરે જેવા પ્રયોગ કરાવવામાં આવે છે. આવી મોટા પાયા પરની - દસ હજાર સૈનિકોની સંયુક્ત ‘એક્સરસાઇઝ’ વર્ષભર ચાલતી જ હોય છે. તેમાં ખાસ કરીને અફસરોને તો યુદ્ધ માટે જરૂરી ‘બૅટલ ડ્રીલ’ અને ‘બૅટલ પ્રોસીજર’ નો પ્રયોગ ઉંઘમાં પણ કરી શકે એટલી હદ સુધી તૈયાર કરવામાં આવે છે. અહીં તેમને તલવારની ધાર જેવી તીક્ષ્ણ સંગ્રામ વૃત્તિ, તેજ પ્રતિઘાત કરવા માટે જરૂરી પ્રસંગાવધાન અને પરિસ્થિતિ પર ઝડપથી કબજો કરવાની કેળવણી મળતી હોય છે.

અમારી પ્લૅટૂનો ‘રણમેદાન’માં હતી, તેથી હું પણ અન્ય અફસરો સાથે કંપની હેડક્વાર્ટરમાં કમાંડરના બ્રીજ ક્લબમાં જોડાયો. સવારે બ્રેકફાસ્ટ બાદ બ્રીજ, બપોરે લંચ અને ત્યાર પછી આખો દિવસ બ્રીજ! મારા નવા યુનિટના ‘મજેદાર’ વાતાવરણથી હું ખુશ થઇ ગયો હતો! પણ તેનું નુકસાન મને જ થયું. યુદ્ધની સ્થિતિમાં મારે શું કરવું જોઇએ તેનું મને જ્ઞાન ન મળ્યું. કંપનીમાં સૅમી મારો ‘કોર્સ-મેટ’ હતો. અમે પુનામાં સાથે ટ્રેનિંગ કરી હતી. સેનામાં જોડાતાં પહેલાં તેણે બ્રિટનની બ્રિસ્ટલ યુનિવર્સિટીમાં ત્રણ વર્ષ રહી વેટેરિનરી સાયન્સમાં અભ્યાસ કર્યો હતો, તેથી અંગ્રેજી ફાંકડા ઉચ્ચારથી બોલતો. ગમે તે હોય, હું તેને મારો ગાઢ મિત્ર માનવા લાગ્યો.

એક મહિનાની એક્સરસાઇઝ પૂરી થયા બાદ અમે ઝાંસીમાં આવેલા અમારા કૅન્ટોનમેન્ટમાં ગયા. આ સમયમાં અમારી રેજીમેન્ટની પુનર્રચના થઇ. આર્મર્ડ ડિવિઝનને મુખ્ય ‘લૉજીસ્ટીકલ સપોર્ટ’ આપવાનું કામ અમારી ચાર સ્વતંત્ર કંપનીઓનું હતું. નવી યોજનામાં આ ચારે કંપનીઓને એક બટાલિયનમાં સંગઠીત કરવામાં આવી. ડિવીઝનલ કમાંડરના લૉજીસ્ટીકલ સલાહકાર કર્નલને નવી બટાલિયનના CO (કમાંડીંગ અૉફિસર) બનાવવામાં આવ્યા. અમારા નવા કમાંડર આયરીશ-ભારતીય કર્નલ રેજીનૉલ્ડ (રેજી) ગૉન હતા. મારી કંપનીનું નવું નામકરણ થયું ‘આલ્ફા’ કંપની.
થોડા સમયમાં મને ફૅમિલી ક્વાર્ટર મળ્યું, પણ અમદાવાદમાં સૂ-અરૂણના કારણે નિર્માણ થયેલી કૌટુમ્બીક પરિસ્થિતિને લીધે બાએ અમારી સાથે આવવાની ના કહી. તેઓ સૂ તથા ડૉલીને અમદાવાદમાં એકલા મૂકીને આવવા તૈયાર નહોતા. મારૂં એક મહિના પર લગ્ન થયું હોવાને કારણે બાએ અનુરાધાને મારી સાથે જવાની રજા આપી. અમારી સાથે બા ન આવી શક્યા તેનું મને અત્યંત દુ:ખ થયું, પણ બીજો કોઇ રસ્તો નહોતો. ૧૦મી માર્ચ ૧૯૬૫ના રોજ અમે ઝાંસી પહોંચ્યા.

આર્મર્ડ ડિવિઝનની પ્રશિક્ષણની બધી પ્રક્રિયાઓ પૂરી થઇ હતી તેથી અફસરો અને જવાનો માટે હવે શાંતિનો સમય આવ્યો હતો.

૨૨મી એપ્રીલ ૧૯૬૫ના રોજ સવારે યુનિટમાં જતાં પહેલાં અનુરાધા અને હું બ્રેકફાસ્ટ કરવા બેઠા હતા ત્યાં મોટર સાયકલ પર મારંમાર કરતો ડીસ્પૅચ રાઇડર અમારા બંગલા પર આવ્યો. મને સૅલ્યુટ કરી કહ્યું, “સર, આપને કંપની કમાંડર સાહેબે તાત્કાલિક યાદ કર્યા છે. એક અર્જન્ટ મિટીંગ છે.” હું તરત હેડક્વાર્ટર્સ પર પહોંચ્યો. મિટીંગમાં મેજર લાલે અમને હુકમ સંભળાવ્યો:

"આર્મર્ડ ડિવિઝન હવે પછી જાહેર કરાનારા યુદ્ધક્ષેત્રના વિસ્તારમાં જશે. આપણી બટાલિયન ઝાંસી સ્ટેશનેથી ૨૪મી એપ્રીલના રોજ અજાણ્યા સ્થળે જવા રવાના થશે. જે અફસરોની ફૅમિલી ઝાંસીમાં છે તેઓ તેમના ક્વાર્ટર્સમાં રહી શકશે. જેમને પોતાને વતન જવું હોય તેમનું રીઝર્વેશન તથા ઘર સુધી રક્ષક મોકલવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. સાંજ સુધીમાં મને રીપોર્ટ જોઇએ કે તમારી પ્લૅટૂનના જવાનો, તેમના હથિયાર, પ્લૅટૂનની ગાડીઓ અને સામગ્રી યુદ્ધ માટે કૂચ કરવા પૂરી રીતે તૈયાર છે."

તે દિવસે અમારા લગ્નને બરાબર અઢી મહિના થયા હતા.