યંગ અૉફિસર્સ કોર્સ

બરેલીમાં આવેલી ASC Schoolમાં મારા ગ્રુપમાં ત્રીસ અૉફિસર હતા. અહીં આવીને અમને પ્રથમ ફટકો લાગ્યો હોય તો તે અમારા એક મહિનાના પગારની કિંમતનો ખાસ ‘બર્થિયા’ નામનો સર્વિસ ડ્રેસ પહેરવાનો હુકમ હતો. તેમાંથી કળ વળે ત્યાં બીજો ‘મહા’ ખર્ચ નીકળ્યો અૉફિસર્સ મેસના બીલનો. બરેલીમાં અમારૂં ટ્રેનિંગ સેન્ટર અખીલ ભારતીય કક્ષાનું હોવાથી અહીં ઘણા મહેમાનો આવતા. વળી અહીંના કૅન્ટોનમેન્ટમાં માઉન્ટન ડિવિઝનનું હેડક્વાર્ટર હોવાથી જુદી જુદી રેજીમેન્ટમાં પાર્ટીઓ થાય, જેમાં અમારા કમાન્ડન્ટને તથા અન્ય સિનિયર અફસરોને નિમંત્રણ મળતું. તેથી અમારે પણ ‘જવાબી પાર્ટી’ આપવી પડે. ફેર એટલો હતો કે બહારની પાર્ટીઓમાં અમારા જેવા સેકન્ડ લેફ્ટનન્ટસ્ બાકાત રહેતા! પરંતુ જવાબી પાર્ટીનો ખર્ચ આવે તેમાં અમારે ‘પ્રો રાટા’ ફાળો આપવો પડતો. અમારો અર્ધાથી વધુ પગાર મેસ બીલમાં જતો. અંગત ખર્ચ કાઢતાં જે રકમ બચતી, જેને ઘેર મોકલતાં પણ સંકોચ થાય. પરીણામે ઘણા અફસરો પોતાની અંગત જરુરિયાતોના ખર્ચમાં કરકસર કરીને પણ ઘેર પૈસા મોકલતા.

એક દિવસ અમારા સિનિયર ઇન્સ્ટ્રક્ટર સાથે અમારી અનઅૌપચારિક વાત કરતી વખતે દત્તાત્રેય નામના અમારા એક સાથીએ પોતાની વ્યથા વ્યક્ત કરી. “સર, અમે જ્યારે અફસર થયા ત્યારે મારાં કુટુમ્બીજનોને હાશ થઇ હતી કે હવે ઘરકામ કરવા માટે નોકરાણી રાખી શકીશું. આજે એ હાલ છે કે હું અકોલાની મ્યુનીસીપાલીટીમાં અૉડીટર તરીકે જેટલો પગાર ઘરમાં આપતો હતો, તેનાથી અર્ધો પણ હવે નથી મોકલી શકતો. આજે પણ મારાં પત્નિને કપડાં-વાસણ હાથે જ કરવા પડે છે. આવી પાર્ટીના ખર્ચા અમને પોસતા નથી. આના માટે કંઇ થઇ શકે?”
“My dear friend, જો તમે પૈસા કમાવવાના હેતુથી ફોજમાં આવ્યા હશો તો જાણી લેજો કે તમે ગલત વ્યવસાયમાં આવ્યા છો. આ ટ્રેનીંગ એસ્ટાબ્લીશમેન્ટ છે. અહીં તો આવા ખર્ચ થવાના જ. તમે તમારા યુનિટમાં જશો તો ત્યાં પણ તેમાંથી તમે બચી નહિ શકો.”

મિલીટરીના અફસરો માટેનું અજાણ્યું સત્ય જાણી હું વિસ્મય પામ્યો.

ભારતીય સેના બ્રિટીશ પરંપરા પર ઘડાયેલી છે. ખાસ કરીને અફસર વર્ગ પર તેની છાપ એટલી ઘેરી હોય છે કે તેનો જાત અનુભવ વગર ખ્યાલ ન આવે. આનું એક ઐતિહાસીક કારણ છે. જુની અંગ્રેજી ગિરાસદારીમાં વારસા પદ્ધતિ -primogeniture- મુજબ આખો ગરાસ પરિવારના સૌથી મોટા પુત્રને મળે. આથી પિતાના મૃત્યુ બાદ મર્હ્ુમને ત્રણ પુત્રો હોય તો સૌથી મોટાને પૂરી જમીન-જાગીર મળે. બાકીની રોકડ અને અન્ય માલમિલ્કતના ભાગ મરનાર પોતાના મૃત્યુપત્રમાં લખે તે મુજબ મળે. તેમાંથી થતી આવક અપૂરતી હોય તો બ્રિટનની પરંપરા મુજબ બાકીના પુત્રોમાંથી એક સેનામાં અફસર થવા સૅંડહર્સ્ટની રૉયલ મિલીટરી અૅકેડેમીમાં દાખલ થતો. મિલીટરી ટ્રેનીંગ બાદ રાજા કે રાણી તરફથી બ્રિટીશ સેનામાં અફસરની નીમણૂંકનો ‘પાર્ચમેન્ટ’ (દસ્તાવેજ) તૈયાર કરવામાં આવતો, જેમાં તેને રાજા તથા દેશની સેવા માટેનો હુકમ જેને ‘કમીશન’ કહેવામાં આવતું-તે વિધીસર આપવામાં આવતો. ત્રીજો પુત્ર બહુધા દેવળ (ચર્ચ)માં જોડાઇ કોઇ મોટા હોદ્દા પર નીમાતો. આમ સેનામાં આવતા આવા ઉમરાવ ઘરાણાના અફસરોને પોતાની ખાનગી આવક હોવાથી અૉફિસર મેસમાં ભવ્ય મેળાવડા અને ભોજન સમારંભ યોજાતા. અૉફિસર્સ મેસની રચના પણ કોઇ રજવાડાના દરબાર હૉલ કરતાં ઓછી ભવ્ય નથી હોતી! સમય જતાં સેનામાં મધ્યમ અને સામાન્ય વર્ગમાંથી આવનારા અફસરોમાં વધારો થતો ગયો, પરંતુ મેસમાં થતી ‘રેજીમેન્ટલ ડિનર નાઇટ્સ’, ‘બૅટલ અૉનર’ની તથા ‘રેજીમેન્ટલ ડે’ની પાર્ટીઓ, નવા અફસરના આગમનની ‘ડાઇનીંગ-ઇન’ અને બદલી થઇને જનારા અફસરો માટે ‘ડાઇન-આઉટ’ પાર્ટીઓની જુની પરંપરા ચાલુ રહી. આમાંની મોટા ભાગની પાર્ટીઓમાં ડિવીઝન કે બ્રિગેડના અફસરો તથા તેમની પત્નિઓને નિમંત્રણ આપવામાં આવતું, જેનો ખર્ચ બટાલિયનના અફસરોને ભોગવવો પડતો. પરિણામે દત્તાત્રેયને જ નહિ, પણ અમારા જેવા અનેક અફસરોને આર્થિક ભીંસ ભોગવવી પડતી હતી.

અમે આ કોર્સ કરતા હતા તે વખતના અમારા કમાન્ડન્ટને તુક્કો સુઝ્યો: મિલીટરીમાં અમારી કોરના અફસરોને આરામપ્રિય અને ‘ફિઝીકલ ફીટનેસ’માં ઇન્ફન્ટ્રી કે તોપખાનાના અફસરો કરતાં થોડા નબળા ગણવામાં આવતા તેની છાપ દૂર કરવી. આ માટે તેમણે હુકમ આપ્યો કે યંગ અૉફિસર્સ કોર્સમાં આવનાર અફસરોએ ફરજીયાત ૨૬ માઇલની મૅરેથોન દોડવી. અમારી ટે્રનિંગ દરમિયાન અમે પાંચ અને દસ માઇલની દોડ તો નિયમીત રીતે નિયત સમયમાં પૂરી કરતા. હવે બાકીની ‘કમી’ પૂરી કરવા અમને ’ફીલ્ડ સર્વિસ માર્ચીંગ અૉર્ડર’નો યુનિફૉર્મ તથા ઇક્વીપમેન્ટ પહેરીને મૅરેથોન દોડાવવામાં આવ્યા! જો કે આ દોડને પરીક્ષા ગણવામાં આવી નહોતી તેથી અમે આરામથી દોડ્યા અને ચાર કલાકમાં દોડ પૂરી કરી. મારો સિવિલિયન અૉર્ડર્લી રામખિલાવન દોડની અંતિમ રેખા પાસે બાટલીમાં લિંબુનું શરબત અને બરફ લઇને મારી રાહ જોઇને બેસી રહ્યો હતો. “સાબજી, ઇસમેં થોડા કાલા નમક ડાલા હૈ, જીસસે આપકા બૅલેન્સ ઠીક રહેગા!” કોણ જાણે તે ક્યાંથી બૅલેન્સ વિશે માહિતી કાઢી આવ્યો હતો.

બરેલીની મારા માટે પહેલી મુલાકાત હતી. અહીંનો સુરમો પ્રખ્યાત હોવાથી બહેનો માટે ‘મોતી કા સુરમા’ લેવા ગયો. ભયંકર ગરમી પડી હતી તેથી રસ્તામાં અૅર કન્ડીશન્ડ રેસ્ટોરાઁતમાં અમે વિસામો લેવા ગયા. મિત્રોએ સાદા કોલ્ડડ્રીંક મગાવ્યા. મને થયું અહીંની કોઇ સ્થાનિક ‘સ્પેશીયાલીટી’ મંગાવીએ. મેન્યૂ કાર્ડમાં ઠંડા પીણામાં એક ‘આઇટમ’ હતી - “શિકંજવી” અને કિંમત અન્ય પીણાં કરતાં લગભગ ત્રણ ગણી. મને થયું ફાલુદા કે ખાસ જાતની લસ્સી જેવો કોઇ પ્રકાર હશે. વટમાં આવીને મેં તેનો અૉર્ડર આપ્યો. ‘શિકંજવી’ આવી અને તેનો એક ઘૂંટડો લીધો ત્યારે ખબર પડી કે આ તો લિંબુનું શરબત હતું! મેં મારા લખનવી સાથીને વાત કરી ત્યારે તેઓ હસી પડ્યા. “મેરે દોસ્ત, યહાં તો ગધેકો ભી માલુમ હોતા હૈ નિંબુ-પાનીકો ઉર્દુમેં ‘શિકંજવી’ કહેતે હૈં! મેં કહ્યું, ‘તારી વાત સાચી છે, પણ અહીંના ગધેડાઓને ‘શિકંજવી’નું અંગ્રેજી આવડતું ન હોય તો મેન્યૂ કાર્ડ અંગ્રેજીમાં શા માટે બનાવે છે?’ બધા હસી પડ્યા.