GYPSY'S DIARY: જીપ્સીનું સલાહ કેન્દ્ર (૧)

બ્રિટીશ સરકારની કાર્યપદ્ધતિમાં બીજા વિશ્વયુદ્ધ બાદ ઘણો ફેરફાર થયો હતો. મજુર સરકારે આપેલા ચૂંટણીના વાયદા પ્રમાણે આપેલા વેલ્ફેર સ્ટેટના વચનો રોટી-કપડા-મકાન તો ઠીક, પણ દાક્તરી સારવાર આપવાનું સુદ્ધાં તરત પાલન કર્યું. આ બધા કામ માટે પૈસા જોઇએ, તે માટે તેમણે National Insurance Scheme શરૂ કરી. આ પદ્ધતિ અનુસાર દેશમાં કામ કરનાર દરેક વ્યક્તિ પોતાના પગારમાંથી ૬% કૉન્ટ્રીબ્યુશન આપે અને એટલો જ ફાળો તેમના એમ્પ્લોયર આપે. આ ઉપરાંત આવક વેરો પણ આપવાનો. જેમની પાસે કામ ન હોય, તેમને અનએમ્પ્લોયમેન્ટ બેનીફીટ અૉફિસમાં દર અઠવાડીયે હાજરી આપી કામ મેળવવા માટે તેમણે શું કર્યું તે જણાવતાં તેમને તે અઠવાડીયાના કૉન્ટ્રીબ્યુશનની પૂરી ક્રેડીટ અપાય. બેકારીના સમયમાં તેમણે ભરેલા કૉન્ટ્રીબ્યુશન પ્રમાણે બેકારી ભત્થું મળે. જેમણે પૂરતા કૉન્ટ્રીબ્યુશન ન ભર્યા હોય તેમને પરિવારની સંખ્યા પ્રમાણે બાંધેલું ભત્થું - જેને સપ્લીમેન્ટરી બેનીફીટ કહેવાતો (આજકાલ તેને ઇંકમ સપોર્ટ કહે છે) તે મળે. આમ રોટીની વ્યવસ્થા થઇ. તેમને આપવામાં આવતા ભત્થામાં ભોજન ઉપરાંત કપડાં,બૂટ, ગૅસ, વિજળી વ.જેવી જરૂરિયાત પુરી કરવાની ગણત્રી કરવામાં આવી.
હવે વાત આવી મકાનની. સરકારે આની જવાબદારી સ્થાનિક મ્યુનીસીપાલિટીને સોંપી. ઘરબારવિહોણા (homeless) પરિવારને કાઉન્સીલે મકાન આપવું જોઇએ. તે પ્રમાણે હોમલેસ લોકોને કાઉન્સીલના મકાનમાં રહેઠાણની વ્યવસ્થા કરી આપવી જોઇએ. કાઉન્સીલ પાસે મકાન ખાલી ન હોય તો આવા પરિવારોને કાઉન્સીલના ખર્ચે હૉટેલ કે બેડ-અૅન્ડ-બ્રેકફાસ્ટમાં રાખે. સમય જતાં હૉટેલનો ખર્ચ વધી જતાં કાઉન્સીલે મકાન ભાડે રાખવાની શરૂઆત કરી. જે લોકો સપ્લીમેન્ટરી બેનીફીટ પર હોય અને તેમણે મકાન ભાડે રાખ્યું હોય તો કાઉન્સીલ તેમનું પૂરૂં ભાડું આપે. આને Housing Benefit કહેવાતો. આ વધારાનો ખર્ચ પૂરો કરવા સરકાર કાઉન્સીલને Rate Support Grant આપે, જે સરકારે વસુલ કરેલા ઇંકમ ટૅક્સમાંથી અપાય.

Cradle to Graveમાં પારણાંની વાત કરીએ તો બ્રિટનમાં કોઇ બાળકનો જન્મ થતાં તેની માતાને દર અઠવાડીયે child benefit હેઠળ નિયત ભત્થું આપવામાં આવે. બાળક ૧૮ વર્ષનું થાય ત્યાં સુધી તેના પાલનપોષણ માટે આ વધારાનું અઠવાડીક ભથ્થું અપાય. આ ‘યુનિવર્સલ‘ ભત્થું હતું તેથી બિલ ગેટ્સ જેવા ધનાઢ્ય પરિવારને સુદ્ધાં બાળક દીઠ પૈસા અપાય. 'Grave'ની વાત કરીએ તો અંત્યવિધિ માટે ઇંકમ સપોર્ટ પર હોય એવી વ્યક્તિનું અવસાન થાય તો તેના માટે સરકાર સાદા funeral માટે નિયત lump sum રકમ આપે.
કાઉન્સીલ પર શિક્ષણ તથા હાઉસીંગની જવાબદારી સોંપવામાં આવી હતી, જેની અંતર્ગત બારમી સુધીનું શિક્ષણ તથા બધી ટેક્સ્ટબૂક કાઉન્સીલ તરફથી મફત. બપોરનું ભોજન, સ્કૂલ યુનિફૉર્મ તથા બાળક માટેના બૂટ પરિવારની આવકને ધ્યાનમાં લઇ મફત અપાય.
આપણા લોકોમાં આ વાત મોડે મોડે કેમ ન હોય, સમજમાં આવવા લાગી! અમારા મફત સલાહ કેન્દ્રની વાત આખા બરોમાં ફેલાઇ ગઇ. અમારા કેન્દ્રમાં દર મહિને સો-દોઢસો વ્યક્તિઓ આવવા લાગી. આમાંના કેટલાક નમૂના:

વેમ્બલીથી સૂટ અને ટાયમાં સજ્જ એક પ્રતિષ્ઠીત લાગતા વૃદ્ધ સજ્જન આવ્યા. તેમને હાઉસીંગ બેનીફીટનું ફૉર્મ ભરવું હતું. અંગ્રેજીમાં આ સીધું સાદું ફૉર્મ હતું. તેઓ દર અઠવાડીયે ૫૦ પાઉન્ડ ભાડું ભરતા હતા. ૧૯૮૩માં આટલું ભાડું મોંઘુ ગણાતું. એક મકાનમાં તેમણે રૂમ ભાડે રાખી હતી. સાથે નાનકડી પૅન્ટ્રી હતી તેથી ભાડું વધારે હતું એવું તેમનું કહેવું હતું.
ફૉર્મ ભરી આપ્યા બાદ તેમણે Thanks કહ્યા, અને ઊઠતાં પહેલાં બે વાતો કહી તે સાંભળી જીપ્સી હેરત પામી ગયો.
“કોઇને કહેતા નહિ, પણ આ તો મારા દિકરાનું જ ઘર છે. ઘર લેવા પૈસા મેં જ તેને આપ્યા હતા. કાઉન્સીલવાળા જોવા આવે તો તેમને બતાવવા નાનકડી પૅન્ટ્રી બનાવી છે. બાકી ખાવા-પીવાનું સાથે જ હોય, હોં કે! આમ તો હું ગ્રૅજ્યુએટ છું, પણ આવા લાંબા-લાંબા ફૉર્મ ભરવાનો કંટાળો આવે તેથી તમારી પાસે આવ્યો. બસનો પાસ મફત છે, ફક્ત એક કલાક આવવા જવામાં વેસ્ટ કરવો પડે એટલી તકલીફ વેઠવી પડે.
“માફ કરશો, પણ તમે આવો ખોટો ક્લેમ કરીને ગુનો નથી કરતા?”
“અરે જવા દો ને ભલા માણસ! આ અંગ્રેજોએ આપણા દેશને લૂંટ્યો છે. હવે આપણો વારો છે! હા થોડું’ક ખોટું થઇ જાય, પણ તેમાંથી છૂટકારાનો માર્ગ કાઢ્યો છે. આપણે મુંબઇના જુહુમાં આવેલા હરેકૃષ્ણના મંદીરને દર વર્ષે બસો-અઢીસો પાઉન્ડનું દાન કરીએ છીએ. આના બે ફાયદા છે. એક તો જ્યારે ત્યાં જઇએ, તો આ દાનના હિસાબે તેમના ગેસ્ટહાઉસમાં મફત રહેવા મળે, અને બીજું, પાપ ધોવાઇ જાય.”
“કાકા, એક વિનંતિ કરૂં? તમારૂં ફૉર્મ ભરીને મારાથી પાપ થઇ ગયું છે. તો ફરી હવે મારી પાસેથી આવું પાપ કરાવવા ન આવશો.”
“અરે, કશો વાંધો નહિ. તમારા જેવા બીજા ઘણા સેન્ટર છે. કોઇ ન ભરે, તો મને ક્યાં નથી આવડતું?”
*******
એક દિવસ જાજ્વલ્યમાન બહેન આવ્યા. સાવ સાદી સાડી, આભુષણમાં નાનકડો ચાંદલો અને ગળામાં મંગળસૂત્ર. ભયંકર ઠંડી પડી હોવા છતાં તેમણે પાતળું કાર્ડીગન પહેર્યું હતું, જ્યારે જાડા ગરમ કોટ સિવાય બીજું કોઇ બહાર નીકળી શકે નહિ. તેમને તેમનાં બાળકો માટે શિક્ષણ ખાતા તરફથી અપાતા યુનિફૉર્મ તથા મળી શકે તો ઓવરકોટ માટે અરજી કરવી હતી.
“ભાઇ, મારી અને મારા પતિની નોકરી ચાલી ગઇ છે. નહિ તો અમે પોતે ખરીદી લીધા હોત. અમારા પાડોશીએ કહ્યું કે શાળા તરફથી આ મળી શકે તેથી આવ્યા છીએ. બીજું તમે અમારા માટે નોકરી ન શોધી શકો? આ બાબતમાં અમારે શું કરવું જોઇએ તેની તમે અમને સલાહ આપો તેવું અમે કરીશું ”

અમારા કો-ઓર્ડીનેટર બહેને શિક્ષણ ખાતા પર પત્ર ટાઇપ કરી આપ્યો ત્યાં સુધીમાં મેં બહેન સાથે વાત કરી. આ બહેન તથા તેમના પતિની નૅશનલ ઇન્સ્યુરન્સના કૉન્ટ્રીબ્યુશનમાં પૂરતી ક્રેડીટ ન હોવાથી તેમને અનએમ્પ્લૉયમેન્ટ બેનીફીટ મળી શકે નહિ, પણ સપ્લીમેન્ટરી બેનીફીટ જરૂર મળે. અમારા વિસ્તારમાં WRVS (વીમેન્સ રૉયલ વૉલન્ટીયર્સ સોસાયટી)ની ચૅરિટી શૉપ હતી. ત્યાં શ્રીમંત પરિવારોએ એકાદ બે વાર વાપરેલા કપડાં સોસાયટીને દાનમાં આપેલા ડીઝાઇનર લેબલના ગરમ કપડાં રાખવામાં આવતા. આ કપડાં તેઓ નજીવી કિંમતે વેચે અને આવેલા પૈસા પાછા દાનમાં આપે. અમારા જેવા સલાહ કેન્દ્રની ભલામણથી જરૂરતમંદ પરિવારોને તેઓ આ પોશાક મફત આપતા.
“બહેન, નોકરી માટે અમારી પાસે નોટીફીકેશન નથી આવતા. આ માટે જૉબ સેન્ટરમાં જવાની સલાહ આપીશ. જો તે માટેનાં ફૉર્મ ભરવા પડે તો તે અમે ભરી આપીશું. જો કે તમને સપ્લીમેન્ટરી બેનીફીટ મળીશ શકશે જેથી તમને નોકરી મળે ત્યાં સુધી તમારી તાત્કાલીક જરૂરિયાતોનું નિરાકરણ થઇ જશે. તે માટેનાં અમારી પાસે ફૉર્મ છે. તમે કહો તો અમે ભરી આપીએ.”
“ના ભાઇ. અમે દાન આપનારા પરિવારમાંથી આવીએ છીએ. સપ્લીમેન્ટરીમાંથી કે તમે કહી તે સંસ્થામાંથી દાન લઇએ તો અમારૂં કૂળ લાજે. અમને તે ન ખપે.”
જીપ્સીએ તેમને સમજાવ્યું કે WRVSની વાત તો સમજમાં આવી, પણ સપ્લીમેન્ટરી બેનીફીટ દાન નહોતું. આના માટે દેશના સઘળા નાગરિકોને નૅશનલ ઇન્સ્યોરન્સ ભરવો પડે છે. આ તો એવી વાત થઇ કે કોઇ જણસ માટે આપણે પૈસા ભરીએ અને તે લેવાનો સમય આવે તો તે લેવા માટે ના પાડવા જેવું હતું. પણ તે બહેન માન્યા નહિ. શિક્ષણ ખાતા માટે લખેલો પત્ર લઇ તે જતા રહ્યા.
અમારે ત્યાં શિરસ્તો હતો કે કોઇ અમારે ત્યાં આવે તો તેમનું નામ અને સરનામું રજીસ્ટરમાં નોંધીએ. આ બહેનનું નામ: હંસાબા સરવૈયા (તેમની સાચી ઓળખ છુપાવવા નામમાં સહેજ ફેરફાર કર્યો છે.)