સોશિયલ વર્કરની નોંધપોથીમાંથી: પહેલો સેમીનાર

Stereotype - બીબામાં ઢળાયેલા પૂર્વગ્રહનો સામનો

બ્રિટનમાં (અને અમેરિકામાં) વસતા મોટા ભાગના લોકોમાં વર્ણ, વંશ, વર્ગ અને જાતિ વિશે પ્રવર્તતા ખ્યાલથી જીપ્સી અજાણ્યો નહોતો. માણસના વિચારો પર પર્યાવરણ, શિક્ષણ તથા તેના peer groupના દબાણની ઘણી અસર પડે છે તે સહુ કોઇ જાણે છે. આવા દબાણોને કારણે એક વર્ગ, જાતિ કે વંશીય ઉચ્ચતાનો આભાસ ધરાવતા લોકો એક બીજાને ઉતરતા ગણી તેમના માટે દ્વેષપૂર્ણ અને કટુતાભર્યા શબ્દ વાપરતા હોય છે. બ્રિટનમાં વર્ણદ્વેષી શબ્દોનો ઉપયોગ કરવામાં એકલા અંગ્રેજોનો ઇજારો નથી. જેમ બધા એશીયનો (ભારત, પાકિસ્તાન. બાંગ્લાદેશી અને શ્રીલંકાવાસી) માટે તેમણે એક વિશાળ લેબલ ‘પાકી' અથવા 'પૅકી’ શબ્દ શોધ્યો અને શરૂઆતમાં પાકિસ્તાનથી આવેલા લોકો માટે વાપર્યો અને સમય જતાં સમગ્ર ભારતીય ઉપખંડના લોકો માટે વાપરવાની શરૂઆત કરી. આવી જ રીતે તેમણે અાફ્રીકન મૂળના તથા જ્યુઇશ લોકો માટે પણ શોધી કાઢ્યા હતા. વળી આખા જગતમાં સંસ્કાર-સંસ્કૃતી, નૈતિકતાના મૂલ્યોનો ઇજારો કેવળ ભારતીયો પાસે જ છે એવા અહંકારયુક્ત આભાસમાં આપણે રાચતા રહીએ છીએ એવો આક્ષેપ તેઓ આપણા માટે કરતા હતા. જો કે આ આરોપ આંશીક રીતે સાચો છે એવું જીપ્સીના જોવામાં આવ્યું છે! જ્યાં વર્ણદ્વેષી શબ્દોનો ઉપયોગ કરવાની વાત આવે છે, ત્યાં આપણા લોકો પણ જાય તેવા નથી. ગોરાઓ પ્રત્યે આપણામાંના ઘણા લોકોનાં મનનાં ઊંડાણમાં ભલે ગુલામીની કે હીનતાની ગ્રંથિ હોય, પણ તેમને અંદરોઅંદર અસંસ્કારી ‘ધોળીયા’ (અને ભણેલા લોકો તેમને riff raff) કહી સંતોષ માની લેતા હોય છે. જ્યાં આફ્રીકન લોકોનો સવાલ આવે છે, ત્યાં તેમને ‘કાળીયા’ કે તેથી પણ વધુ હલકા શબ્દોથી નવાજમાં આવતા હતા. આ stereotypesનો અભ્યાસ Race & Cultureના ખાસ વિભાગમાં કરવામાં આવ્યો. આ સંબંધે થતી ચર્ચામાં ભારતની વર્ણ અને જાતિ પ્રથા તથા પશ્ચિમની વર્ગ વ્યવસ્થા આવરી લેવાઇ. તેમાંની કેટલીક મહત્વની વાતો અભ્યાસ દરમિયાન જાણવા મળી.
આપણી વર્ણ વ્વવસ્થાની ચર્ચામાં પશ્ચિમના અને ખાસ કરીને ભારતના સામ્યવાદી ઇતિહાસકારોએ વર્ણાશ્રમ પદ્ધતિના મૂળ અંગે ઋગ્વેદના પુરુષ સુક્તનો ઉલ્લેખ કરી તેમાંની એક વાત પર ખાસ ભાર આપ્યો: બ્રાહ્મણોએ પોતાનું વર્ચસ્વ સ્થાપવા એવું કહ્યું કે તેમની પોતાની ઉત્પત્તિ બ્રહ્માના મુખમાંથી, ક્ષત્રીયોની ભુજામાંથી, વૈશ્યોની જંઘામાંથી અને શુદ્રોની બ્રહ્માના પગમાંથી થઇ. આ સામાન્ય અર્થઘટન એટલી વાર કહેવામાં આવ્યું કે તે ઘસાયેલી રેકર્ડની જેમ એક જગ્યાએ અટકાઇ ગયું. એ જ રીતે બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશની બાબતમાં, ખાસ કરીને મહેશ માટે પશ્ચીમમાં (અને ભારતમાં સુદ્ધાં) Shiva the Destroyerનું નિરૂપણ પ્રચલિત થઇ ગયું.
આ બાબતમાં જીપ્સીએ કરેલા ઘનીષ્ઠ સંશોધન દરમિયાન મળેલું ડૉ. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણને આપેલ વિવરણ ઓછી પ્રસિદ્ધી પામ્યું હોવા છતાં જીપ્સીની જેમ આપ સૌને બુદ્ધિગ્રાહ્ય લાગશે.
પુરૂષ સુક્તમાં માનવસમાજને વિરાટ સમાજપુરુષની ઉપમા આપવામાં આવી છે. આ વિરાટ સમાજપુરૂષ’ના મુખમાંથી વેદવાણી કહેવાની, બાહુમાં સમાજનું સંરક્ષણ કરવાની, સાથળમાં સ્થિર રહેવાની ક્ષમતા તથા પગમાં સમાજની પુષ્ટિ અને આરોગ્ય માટે વિચરણ કરવાની શક્તિ છે. આમ સમાજપુરૂષના અંગના ભાગ એકબીજા વગર જીવીત રહી ન શકે.
વેદકાલીન વર્ણાશ્રમ પદ્ધતિમાં ચારે વર્ણોમાં social mobility હતી: કોઇ પણ વર્ણનો માનવી તેની આવડત, શોખ અને તેમાં મેળવેલી પ્રવીણતા અનુસાર કોઇ એક વર્ણમાંથી બીજા વર્ણમાં જઇ શકતો. આ વિધાન માટે ગ્રંથ સંદર્ભ (ગ્રંથ, પ્રકરણ, શ્લોકની કડી સહિત) ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ બ્લૉગની સીમા જોતાં તે અહીં આપવામાં આવ્યા નથી.
એ જ રીતે પરમાત્માનું સ્વરૂપ એક છે. તે તત્વ જ્યારે નિર્માણનું કાર્ય કરે છે, તેને બ્રહ્મા તરીકે ઓળખાયું, સંવર્ધન અને નિભાવનું કાર્ય કરે છે ત્યારે વિષ્ણુ અને જ્યારે તેમણે નિર્મેલ જીવંત સૃષ્ટી - જીવ, જંતુ, વૃક્ષ જર્જરીત થતાં તેનો લય-વિલય કરવામાં તે જ તત્વ સહાયતા કરે છે તથા તેનું શિવ એટલે પરમ તત્વમાં રૂપાંતર કરનાર શક્તિને શંકર/રૂદ્ર કહેવાઇ. રાધાકૃષ્ણન્ આ ત્રિમૂર્તિ (Trinity)ને ‘The Creator, Sustainer and Judgment’ કહે છે. આનું સમાંતર ઉદાહરણ સ્ત્રી છે. વ્યક્તિ એક છે, પુત્રી, બહેન, પત્નિ અને માતા આ તેનાં સ્વરૂપ છે. જીપ્સીએ તેના સેમિનારમાં આ વિચાર રજુ કર્યો ત્યારે તેના પર ઘણી ચર્ચા થઇ, પ્રશ્નો પૂછાયા અને ખાસ કરીને Shiva the Destroyerની સમજુતિથી મોટા ભાગના સહાધ્યાયીઓના વિચારને નવું પરિમાણ મળ્યું એવું તેમણે લેખિત feedbackમાં કહ્યું.

આવી જ રીતે માનવની બુદ્ધિમતા, આવડત અને આભને આંબવાની શકતિ તે ક્યા વર્ણમાં જન્મ લે છે, એટલે biological origin સાથે સંબંધ નથી. આફ્રિકાના લોકોને શ્વેતવર્ણીય લોકો તો ઠીક, આપણા ભારતીયોએ પણ જંગલી, અસંસ્કૃત ગણ્યા. જ્યારે ઇતિહાસ અને આજનો કાળ સાહેદી પૂરે છે કે ઇજીપ્તની સંસ્કૃતી ભારતની સપ્તસિંધુની સંસ્કૃતી કરતાં વધુ પુરાણી નહિ તો તેની સમકાલિન તો જરૂર છે. જ્યારે આ સંસ્કૃતી મધ્યાહ્ને પહોંચી હતી, યુરોપમાં hunter-gatherersની ટોળીઓ વિચરતી હતી. ભગવદ્ગીતામાં ભગવાને 'વાસાંસિ જીર્ણાની'ના તત્વજ્ઞાનમાં અવિનાશી આત્મા જીર્ણ શરીર છોડીને નવા શરીરમાં પ્રવેશ કરવા વિશેનું સત્ય કહ્યું, ત્યારે તેમણે કોઇ ભેદ નહોતા પાડ્યા કે એક ભારતીયનો આત્મા કેવળ બીજા ભારતીય શરીરમાં જ પ્રવેશે! એ તો ગમે તે શરીર ધારણ કરી શકે છે, શ્વેત, અશ્વેત, વર્ણ કશાનો ભેદ રાખ્યા વગર. તેથી કોઇને તેના વર્ણ પરથી અપમાન કરવું, ઘૃણા કરવી પરમાત્માના વિધાનનું અપમાન કે અવહેલના કરવા સમાન છે, એ વાત નજરમાં આવ્યા વગર ન રહે.
કૉલેજના પ્રથમ વર્ષમાં થયેલી આવી ચર્ચાઓએ સોશિયલ વર્કર્સના માનસ અને વિચારસરણી પર ઘેરી અસર કરી. કદાચ આ કારણે જ બ્રિટનમાં સોશિયલ વર્કર્સમાં સંવેદનશીલતા અને અન્ય નાગરિકો પ્રત્યે આદરની ભાવના જોવા મળી. દરેક નિયમમાં અપવાદ હોય છે તેમ કેટલાક સોશિયલ વર્કર્સમાં તેમનો ઉંડો પૂર્વગ્રહ જઇ ન શક્યો. જો કે આવા ક્વચિત ઉદાહરણ જોવા મળ્યા.
હવે પછીના અંકમાં ‘પ્લેસમેન્ટ’ કે ઇન્ટર્નશીપના અનુભવ રજુ કરવાનો પ્રયત્ન થશે.

સોશિયલ વર્કરની ડાયરીમાંથી: મહારાણીની મુલાકાતે!

કેસવર્ક, સર્જરી તથા ‘કિરણ’ ટૉકીંગ ન્યુઝપેપરનું કામ ધમદોકાર ચાલતું હતું તેવામાં બે યાદગાર પ્રસંગો થઇ ગયા. બ્રિટનનાં મહારાણી એલિઝાબેથ ધ સેકન્ડ દર વર્ષે ઉનાળામાં તેમના મહેલના ઉદ્યાનમાં ટી પાર્ટી યોજે. તેમાં તેઓ બ્રિટનના સમાજસેવાના ક્ષેત્રમાં કે કોઇ સખાવતી સંસ્થામાં નોંધપાત્ર કામ કર્યું હોય તેવી વ્યક્તીઓને ભાગ લેવા આમંત્રણ મોકલે. એક દિવસને જીપ્સીને મહારાણીના અંગત સચિવ લૉર્ડ ચૅમ્બરલેનની અૉફિસમાંથી ફોન આવ્યો. આ વર્ષે યોજાનારી પાર્ટીમાં આમંત્રણ આપવા માટે સરકાર તરફથી જેમનાં નામ સૂચવવામાં આવ્યા હતા, તેમાં તમારૂં નામ છે અને મહારાણીએ તેને મંજુરી આપી છે. તમારી સાથે તમારાં પત્નિ તથા અવિવાહિત પુત્રીને તમે લાવી શકો છો, તો તેમનાં નામ આપશો?”
આ એક વિસ્મયકારક વાત હતી. આ ભલામણ કોણે અને ક્યારે કરી તેનો તેને જરાય ખ્યાલ નહોતો. ઊંડો વિચાર કરતાં તેને યાદ આવ્યું કે તેણે "કિરણ" માટે સરકારી અનુદાન મેળવવા અરજી કરી હતી અને તેની વિચારણા કરવા આવેલા એક ઉચ્ચ સરકારી અફસર આગળ સ્ટુડીયોમાં જ presentation કર્યું હતું. "કિરણ"ના કાર્યની સઘન તપાસને અંતે તેમને જાણવા મળ્યું કે ભારતીય ભાષામાં “કિરણ” ટૉકીંગ ન્યુઝપેપર દ્વારા બ્રિટનમાં વસતા ભારતીય ઉપખંડના અંધ નાગરિકો માટે આ અભિગમ બ્રિટનમાં પહેલી જ વાર કોઇએ શરૂ કર્યો હતો. “કિરણ”ની કૅસેટ આખા દેશમાં વહેંચાતી હતી. તેમના પર અમારા નમ્ર પ્રયાસની આટલી ઘેરી અસર થશે એનો જીપ્સીને સ્વપ્ને પણ ખ્યાલ નહોતો.
અત્યાર સુધી બકીંગહમ મહેલને અમે દૂરથી જોયો હતો. તે દિવસે જીપ્સી, અનુરાધા તથા તેમની પુત્રી કાશ્મીરા રાજમહેલની મખમલી હરિયાળી પર યોજાયેલા સમારંભમાં જઇ આવ્યા. ક્રાઉન ડાર્બીની નાજુક બોનચાઇનાની ક્રૉકરીમાં ચ્હા, ક્યુકમ્બર સૅન્ડવીચીઝ, ચાંદીની કટલરીથી સજ્જ દસ્તરખ્વાન, અને દેશભરથી આવેલા મહેમાનોથી ભરચક સમારંભ એક અનન્ય અનુભવ હતો. આટલા બધા લોકોમાંથી મહારાણીને કેવળ ત્રણ કે ચાર મહેમાનોની મુલાકાત કરાવાય. અમારો નંબર તેમાં નહોતો!! જો કે આખા સમુદાયમાં કાશ્મીરા (તે વખતે ૧૯ વર્ષની હતી!) સાવ જુદી તરી આવતી હતી તેથી કે કેમ, મહાનુભાવોના જુથમાંથી એક ઘેરા જામ્બૂડા રંગના પાદરીના પોશાકમાં સજ્જ સદ્ગૃહસ્થ તેની પાસે આવ્યા. “Come with me young lady. I’ll introduce you to some nice people!” આ વેસ્ટમિન્સ્ટરના બિશપ હતા.
તેમણે કેટલાક એવા લોકો સાથે તેની મુલાકાત કરાવી જેમના ફોટા અમે છાપાંઓમાં જોતા હતા. તેવામાં એક જાડા, વૃદ્ધાવસ્થાને આરે આવેલા ભવ્ય વ્યક્તિત્વવાળા ગૃહસ્થે બિશપને બોલાવ્યા. બન્ને જુના મિત્રો હતા. બિશપ તેમને "Teddy" નામથી સંબોધતા હતા. તેમણે કાશ્મીરાની 'ટેડી' સાથે ઓળખાણ કરાવી.
"Meet my old friend. We were at Eton and Oxford together."
“How do you do, Teddy? I... mean.. Sir?” કાશ્મીરાએ તેમની સાથ હાથ મિલાવ્યો.
બિશપે કહ્યું, “ યુ નો, કાશ્મીરા, ટેડી થોડા વર્ષો અગાઉ આપણા પ્રાઇમ મિનિસ્ટર હતા! તું તેમને સર એડવર્ડ હીથના નામે જાણતી હઇશ, ખરૂં ને?”
કાશ્મીરા લજ્જાથી લાલ થઇ ગઇ. ઘણી વાર ઉંધું બફાઇ જતું હોય છે તેનો આથી વધુ ઉત્તમ નમૂનો કયો હોઇ શકે?
બકીંગહામ પૅલેસની મુલાકાત જીપ્સી તથા તેના પરિવાર માટે અવિસ્મરણીય અનુભવ હતો.

*

બીજા બનાવે જીપ્સીની કારકિર્દીમાં આમુલાગ્ર ફેરફાર આણ્યો. તે વર્ષે કાઉન્સીલે અનક્લૉલીફાઇડ સોશિયલ વર્કર્સને બે વર્ષના ફૂલ ટાઇમ કોર્સ પર મોકલવાનું નક્કી કર્યું. આના માટે ત્રીસ ઉમેદવારોમાંથી છ જણા પસંદ કરવામાં આવ્યા. જીપ્સીનો તેમાં નંબર આવ્યો. બે વર્ષ પૂરા પગારે આ ટ્રેનીંગ હતી. તેણે ચાર કૉલેજોમાં અરજી કરી, જેમાંથી લંડનની સાઉથ બૅંક યુનિવર્સીટીએ તેને શરતી અૅડમીશન આપ્યું. આ પોસ્ટ ગ્રૅજ્યુએટ ડીપ્લોમા કોર્સ હતો અને પ્રશિક્ષણ દરમિયાન ત્રણ જુદી જુદી ઇન્ટર્નશીપ કરી તેમાં ઉત્તિર્ણ થવાના અંતે સોશિયલ વર્કર માટે જરૂરી CQSW (સર્ટીફીકેટ અૉફ ક્વૉલીફીકેશન ઇન સોશિયલ વર્ક) મળે. અૅડમીશન માટે શરત હતી અંગ્રેજીમાં રિપોર્ટ લખવાની આવડત.
એશિયન સ્પેશીયાલિસ્ટ સોશિયલ વર્કર (અનક્વૉલીફાઇડ)ની કારકિર્દી દરમિયાન જીપ્સીએ બે વધારાનાં કામ કર્યા હતા. એક તો તેની અૉફિસમાં કામે લગાડવામાં આવતા દરેક સોશિયલ વર્કરે તેના induction દરમિયાન એક દિવસ જીપ્સી સાથે ગાળવો પડતો. દિવસ દરમિયાન તેને ભારતીય ઉપખંડની સંસ્કૃતી, તે દેશોમાંથી બ્રિટનમાં આવેલા પ્રાંતિય સમૂહ, તેમની ખાસિયતો વગેરેની સમજુતિ આપવા ઉપરાંત તેના કેસલોડમાંના એક ક્લાયન્ટની મુલાકાતે લઇ જવાનું રહેતું. જે વાત તેને વારંવાર સમજાવવતી પડતી તે તેણે પંદર પાનાંની પુસ્તિકામાં લખી. તેમાં મુખ્ય ભાગ હતા દરેક દેશની ભૌગોલીક અને ઐતિહાસીક રૂપરેખા, ત્યાં બોલાતી ભાષાઓ, ધર્મ અને લોકોની ખાસિયતોનું વર્ણન હતું. બીજું કામ તેણે તેના વિસ્તારમાં રહેતી એશિયન પ્રજાને સોશિયલ સર્વિસીઝની સેવાઓ વિશે કેટલી માહિતી હતી, અને જો તે ન હોય તો તેની તેમને કેવી રીતે જાણ કરવી તે વિશે એક sample survey કર્યો હતો. આનો રિપોર્ટ તેણે સોશિયલ સર્વિસીઝના ડાયરેક્ટરને આપ્યો હતો. આ બન્ને દસ્તાવેજ જીપ્સીએ એપ્લાઇડ સોશિયલ સાયન્સીઝની ડાયરેક્ટરને આપ્યો. તેને અૅડમીશન મળી ગયું.
બ્રિટનની જાણીતી યુનિવર્સીટીમાં અભ્યાસ કરવાનો આ એક નવો અનુભવ હતો. આની વિગતવાર વાત આગળ જતાં કહેવાનો પ્રયત્ન જીપ્સી કરશે.

સોશિયલ વર્કરની ડાયરીમાંથી: 'ઓપન સર્જરી'

આ શસ્ત્રક્રિયાવાળી સર્જરીની વાત નથી! બ્રિટનમાં સર્જરી શબ્દ બે સંદર્ભમાં વપરાય છે. ‘ડૉક્ટર્સ સર્જરી’ એટલે અમેરીકામાં જેને ડૉક્ટર્સ અૉફીસ કહે છે તે; બીજી મેમ્બર અૉફ પાર્લમેન્ટ દ્વારા યોજાતી તેમના મતદાતાના ઇમીગ્રેશન જેવા અંગત પ્રશ્નોનો હલ લાવવા તેની સાથે ખાનગી (one-on-one) મીટીંગ. ઘણી વાર એમ.પી.ની ‘ઓપન સર્જરી’ એટલે નિયત સમયમાં અૅપોઇન્ટમેન્ટ વગર આવનારા લોકો માટે વહેલો તે પહેલોના આધારે યોજાય. આવી ‘સર્જરી’ને બહોળા અર્થમાં વાપરી સોશિયલ વર્કર દ્વારા યોજાતી વિકલાંગ વ્યક્તિઓના એસએસમેન્ટ કે બસ પાસ માટેની વિનંતિઓ સ્વીકારવા માટેના સત્રને ‘સર્જરી’ તરીકે ઓળખાવા લાગી.
અમારી ટીમમાં દર મંગળવારે ટીમ મિટીંગ થતી. એક મિટીંગમાં લિઝ વેબે જીપ્સીને કહ્યું, “તમારો વેલ્ફેર બેનીફીટ અંગેનો બહોળો અનુભવ જોતાં તમે આપણા એરીયામાં રહેનારા એશીયનો માટે અઠવાડીયામાં એક સવારે વેલ્ફેર બેનીફીટની સર્જરી શરૂ કરો તો કેવું? મારી જાણમાં આવ્યું છે કે સિટીઝન્સ અૅડવાઇઝ બ્યુરોમાં એશિયન ભાષામાં વાત કરનાર કાર્યકરો નથી તેથી આપણા વિસ્તારમાં રહેનારા એશિયનોને આ બાબતમાં ઘણી હાલાકી ભોગવવી પડે છે. તમે ઓપન સર્જરી રાખો. આવનાર માણસો રિસેપ્શનીસ્ટને રિપોર્ટ કરે એટલે તે તેમનાં નામ નોંધી એક પછી એક ક્લાયન્ટને તમારી પાસે મોકલશે. તમારો કેસલોડ ભારે છે તે જોતાં આ તમે કરી શકો કે નહિ તેનો વિચાર કરીને મને જણાવજો.”
જીપ્સીએ તરત અનુમતી આપી. રીસેપ્શન હૉલના નોટીસ બોર્ડ પર ગુજરાતી, હિંદી અને ઉર્દુમાં આની જાહેરાત કરી. પહેલા અઠવાડીયાથી જ લોકોએ આવવાની શરૂઆત કરી. મોટા ભાગના ક્લાયન્ટ્સ તેમને કાઉન્સીલ તરફથી આવેલા પત્રો વંચાવવા, તેના જવાબ લખાવવા અને બેનીફીટ્સના ફૉર્મ ભરાવવા આવતા હતા. જેટલી રસપ્રદ વ્યક્તિઓ આવી તેમની વાત અહીં જણાવીશ.
*
‘ડિસેબિલીટી’..
સર્જરીમાં આવેલા કલાબહેનના કહેવા પ્રમાણે તેમને ડીસેબિલિટી હતી. તેમનું નામ વિકલાંગ રજીસ્ટરમાં નોંધી તેમને મફત બસ અને અંડરગ્રાઉન્ડનો પાસ અપાવો તેવી વિનંતિ કરી.
જીપ્સીએ તેમને જણાવ્યું કે આ રજીસ્ટરમાં નોંધણી કરવા માટે કેટલીક શરતો હોય છે, જેમાંની એક છે વ્યક્તિમાં એવી વિકલાંગતા હોવી જોઇએ કે તે મદદ વગર ૧૦૦ ગજ કરતાં વધુ ચાલી ન શકે. આ બાબતનું સર્ટિફિકેટ ડૉક્ટર પાસેથી લાવે તો તેમને મદદ કરી શકાય. ડિસેબિલીટીની નોંધણી જુદું સેક્શન કરે છે, પણ તેઓ ડૉક્ટર પાસેથી સર્ટિફીકેટ લાવી આપે તો જીપ્સી તેમને જરૂર મદદ કરી શકશે.
“મારા ભાઇ, રહેવા દ્યોને આ બધી માથાકૂટ! આપણા માણસ થઇને આટલું ન કરી શકો? તમે જ લખી આપો ને કે હું ચાલી શકતી નથી!”
“કલાબેન, હું તો તમને કેવળ સલાહ આપીને તમારૂં કામ સહેલું કરી આપું. બાકી નોંધણીનું કામ ડિસેબિલીટી સેક્શન કરે. તમારી અરજી હું તેમને મોકલી આપીશ, અને તેઓ તેને નોંધી લેશે. પૂરતી તપાસ કર્યા બાદ તે નામંજુર થાય તો ફરીથી અરજી કરવાથી તેઓ વધુ તપાસ કરશે કે તમારી શારીરિક સ્થિતિમાં નોંધપાત્ર સારો કે ખરાબ ફેરફાર થયો છે કેમ. ફ્રી બસ-ટ્યુબ પાસ માટે કાઉન્સીલ લંડન ટ્રાન્સ્પોર્ટને દર વર્ષે વ્યક્તિ દીઠ સારી એવી રકમ આપે છે તેથી અહીં થોડી વધુ ચકાસણી થાય છે.”
“એમ, તો પછી તમારા રજીસ્ટરમાં મારૂં નામ ન લખતા. આગળ જતાં મને ક્યાંક ઉપાધિમાં ન પડવું પડે. હું જઉં છું,” કહી ઉતાવળથી જતા રહ્યા.
*
લાકડી...
કલાબેન બાદ એક કાકા આવ્યા. ડીઝાઇનર શર્ટ, ટાય, ટાય-પિનમાં સજ્જ.
“મને સૂ થૉર્નટને સ્પેશીયલ અૅલ્યુમિનિયમની લાકડી આપી હતી તે ખોવાઇ ગઇ છે. મને બીજી લાકડી અપાવો ને! આમ તો હું તેને સીધો ફોન કરૂં તો એ બિચારી મોકલી આપે છે. આ તો અહીંથી નીકળ્યો હતો તે થયું તમારા થકી રિક્વેસ્ટ મોકલી આપું.”
જીપ્સીએ તરત સૂને ફોન લગાડ્યો અને આ બાબતમાં પૂછ્યું. “હા, લાકડી છે. હું મારી આસીસ્ટંટને મોકલું છું. તમારા ક્લાયન્ટનું નામ શું છે? તેમનું નામ અમારા રજીસ્ટરમાં લખવું પડશે.”
જીપ્સીએ નામ કહ્યું તે સાંભળી સૂ ખડખડાટ હસવા લાગી. “The famous Mr. Narshi! ત્રણ મહિનામાં આ તેમના માટે અગિયારમી cane છે! બિચારા ભુલકણા છે. બસમાં નહિ તો ટ્રેનમાં, ક્યાંક ને ક્યાંક ભુલી આવે છે. ચિંતા ન કરશો, હું હમણાં જ બીજી કેન મોકલું છું.”
જીપ્સીએ શ્રી. કાનજી પાસે પૃચ્છા કરી. લાકડી વગર એક પગલું પણ ચાલી ન શકે તે માણસ બસમાં લાકડી ભુલી જાય, તે પણ દસ વાર, તે જરા મગજમાં ઉતર્યું નહિ.
“અરે જાવા દ્યો ને, બાના! આ તો ખાનામાં અમારા ભાઇબંધ હાટુ લઇ જઇએ છીએ. વેસ્ટમિન્સ્ટર બરો કાઉન્સીલના O.T. વાયડા છે. ડીસેબીલીટીના રૂલમાં ન બેસે તેમને તેઓ લાકડી નથી આપતા. આ તો આપણે ધરમનું અને ભલાઇનું કામ કરીએ છીએ!”
*

Word of Mouth Marketing અથવા buzz ને માર્કેટીંગની દુનિયામાં નાનકડું પણ અણમોલ સ્થાન છે. અમારી સર્જરીમાં દૂર દૂરથી લોકો આવવા લાગ્યા. તેમાંના એક હતા મહેશભાઇ. કંપનીના કામ માટે છેલ્લા કેટલાક વર્ષથી તેઓ નૈરોબીથી લંડન વર્ષે-બે વર્ષે આવતા હતા. આ વખતે કોણ જાણે કોણે તેમને અમારી બુધવારની ‘સર્જરી’ની વાત કરી, અને તેઓ જીપ્સી પાસે આવ્યા.
તેમની વાત કંઇક આવી હતી:
મહેશભાઇના સદ્ગત પિતાશ્રી દાયકાઓથી કેન્યામાં વસી ગયા હતા. તેમનો સારો એવો વ્યાપાર હતો. એક દિવસ અચાનક તેમનું અવસાન થયું. તેમણે વીલમાં ખેડા જીલ્લામાંની મોંઘી જમીનો તથા કેન્યામાંની મોટા ભાગની મિલ્કત મહેશના નામે કરી. તેના મોટા ભાઇને સાવ ઓછો ભાગ આપ્યો. મહેશના નામે બાપુજી એક પત્ર છોડી ગયા હતા: ‘બાનું ધ્યાન રાખજે.’
પિતાના મૃત્યુ વખતે મહેશ ભારત હતો. પિતાની મિલ્કતમાંથી ‘બેદખલ’ થવાથી મોટાભાઇ ગુસ્સે થયા. પરીક્ષાઓ પતાવી તે નૈરોબી આવે તે પહેલાં મોટાભાઇ બાને લઇ લંડન જતા રહ્યા.
“હું નૈરોબીથી આવું છું. મારાં બા અહીં તમારા બરોમાં મારા મોટાભાઇ સાથે રહે છે. મોટાભાઇ મારા પર ગુસ્સે થયા છે અને છેલ્લા સાત વર્ષથી તેઓ મને મારાં બા સાથે મળવા દેતા નથી. મારી કંપનીના કામે હું અહીં દર દોઢ-બે વર્ષે એક વાર અહીં આવું છું. મારે ફક્ત એક વાર મળીને જોઇ લેવા છે. બાને મળવામાં તમે મારી મદદ ન કરી શકો? તે સાવ ઘરડા થઇ ગયા છે. આ વખતે તેમને ન મળી શકું તો....” કહેતાં તે ઘણા ભાવવિવશ થઇ ગયા.
તેમની પાસે મોટાભાઇનો ટેલીફોન નંબર હતો તે લઇ જીપ્સીએ તેમને ફોન કર્યો તો તેમણે પ્રામાણીકતાથી કહ્યું કે તેમના નાનાભાઇની વાત સાચી છે. તેમનો મિલકત અંગે નાનાભાઇ સાથે ઝઘડો છે અને તેની સાથે સ્નાનસૂતકનો સંબંધ નથી. ‘તમે સોશિયલ વર્કર છો તેથી હું તમને એટલું કહી શકું કે બા હવે મારી સાથે નથી રહેતા. તેમને કાઉન્સીલે ફ્લૅટ આપ્યો છે તેથી તે સ્વતંત્ર છે. મહેશને મળવું હોય તો તે અૅડ્રેસ ખોળી લે અને બાને મળી લે. બાકી બાનું સરનામું હું કોઇને આપવા બંધાયો નથી.”
જીપ્સીએ તેમને કહ્યું, “જો એવું જ હોય તો અમે પોલીસ તથા અમારા એલ્ડર્સ ડીપાર્ટમેન્ટ થકી તપાસ કરાવીશું, કારણ કે ૮૦ વર્ષનાં વૃદ્ધા એકલાં રહે અને તેમને કંઇ થઇ જાય તો અમારી, એટલે સોશિયલ સર્વિસીઝની જવાબદારી બને.”
આવો એક કેસ અમારે ત્યાં થયો હતો. એકલા રહેનારા એક અંગ્રેજ વૃદ્ધ ગૃહસ્થ અવસાન પામ્યા હતા અને તેમનું મૃત શરીર પંદર દિવસ સુધી તેમના એક બેડરૂમના ફ્લૅટમાં પડી રહ્યું હતું. છાપાંઓમાં તે કાઉન્સીલની ઘણી ઝાટકણી થઇ હતી. ત્યારથી અમારે ત્યાં ખાસ ‘સેલ’ની રચના થઇ હતી. તેના કર્મચારીઓ એકલા રહેનારા ૬૫ વર્ષ ઉપરની ઉમરના નાગરિકો સાથે દર અઠવાડીયે ટેલીફોનથી સંપર્ક સાધતા અને મહિનામાં એક વાર અંગત મુલાકાત લેતા.
જીપ્સીની વાત સાંભળી મોટાભાઇ ચોંકી ગયા પણ ઉત્તેજીત સ્વરે કહ્યું, ‘તમારે જે કરવું હોય તે કરજો,’ કહી તેમણે ફોન મૂક્યો.
મહેશભાઇને બીજા દિવસની વહેલી ફ્લાઇટથી પાછા કેન્યા જવાનું હતું. નિરાશ હૃદયે તેઓ જતા રહ્યા.
કામ પર પહોંચ્યો કે તેમના મોટાભાઇનો ફોન આવ્યો. જીપ્સીને તેમણે એક સરનામું આપ્યું અને કહ્યું તેમને ત્યાં જઇને મળવું. આ તેમની બાનો ફ્લૅટ હતો. તેઓ બહાર ઉભા જીપ્સીની રાહ જોઇ રહ્યા હતા. તેમણે તાળું ખોલ્યું અને અમે અંદર ગયા. બા પાસે જીપ્સીને મૂકી થોડા સમય માટે બહાર ગયા. “તમારે જે પૂછવું હોય તે પૂછી લો.”
બાએ પણ એ જ વાત કહી. “બે ભાઇઓ વચ્ચેના ઝઘડામાં પડીને હું શું કરૂં? મને પણ બહુ થાય છે કે મહેશને મળું, પણ મોટાને નારાજ કેમ કરાય? મારૂં છેલ્લું કારજ તો મોટાએ જ કરવાનું છે ને! હું અહીં ઠીક છું. મોટો રોજ અટાણે આવે છે, કાઉન્સીલમાંથી જમવાનું આવશે એટલે મને જમાડીને એ જતો રહેશે તે ઠેઠ કાલે આવશે. હું અહીં ભગવાનનું નામ લઇને બેસી રહું છું.”
“તમે તેમની સાથે કેમ નથી રહેતા?”
“એની બૈરીને હું નથી ગમતી. તેને એવું લાગે છે કે મહેશના બાપુજીને મેં ચઢાવ્યા હતા જેથી કરીને તેમણે નડીયાદની જમીન મોટાને આપવાને બદલે મહેશને આપી. મને શું? મને તો મારો બેનીફીટ મળે છે તે મોટાને આપી દઉં છું. તેમાંથી એ મારો બધો ખરચો કરે છે, ગૅસ, વિજળી, પાણી, જમવાનું - બધું જ. ભાડું કાઉન્સીલ આપે છે. મને કશી તકલીફ નથી.”
એટલામાં મોટાભાઇ આવ્યા. “મીલ્સ અૉન વ્હીલ્સ વાળા આવી ગયા. હવે બાને જમાડીને હું જઇશ તે કાલે આવીશ.”
“તમે મહેશને એક વાર તો મળવા દેવો જોઇતો હતો.”
“ના, મારો હક્ક છીનવી લેવાની તેને મેં આ રીતે સજા આપી છે. આખી જીંદગી એ પસ્તાવામાં કાઢશે.”
મોટાભાઇને એ ખ્યાલ ન આવ્યો કે નાનાભાઇને માનસીક માર આપવા માટે તેઓ બાનો લાકડી તરીકે ઉપયોગ કરી રહ્યા હતા. જીપ્સીના સોશીયલ વર્કના અનુભવમાં આ એક માત્ર પ્રસંગ નહોતો.
આવા કેટલાક પ્રસંગોને વણી લઇને તેણે એકાંકી નાટક લખ્યું: “હાથીનું કબ્રસ્તાન”. કોઇક વાર અહીં પ્રકાશીત કરશે.

સોશિયલ વર્કરની ડાયરીમાંથી: હેમન્તી દાસ

મિસ્ટર જીની જેમ આ પણ જીપ્સીનો શરૂઆતનો જ કેસ હતો. સવારે જ તેને એરીયા મૅનેજરે તેમની અૉફિસમાં બોલાવ્યો. ટીમ લીડર લિઝ વેબ પણ ત્યાં હાજર હતા. બન્નેનાં ચહેરા પર ચિંતાની રેખાઓ હતી.

“આજે પીટરની ક્લાયન્ટ મિસેસ દાસની કેસ કૉન્ફરન્સ છે. લિઝ અને મારૂં માનવું છે કે આ કેસમાં ‘એશિયન સ્પેશીયાલિસ્ટ સોશિયલ વર્કર’ તરીકે તમારી સલાહ ઘણી અગત્યની નીવડશે. કૉન્ફરન્સમાં જે નિર્ણય લેવાશે તેના પર એક મહિલાનું ભવિતવ્ય આધાર રાખે છે. અહીં Race Relationsનો પણ સંબંધ છે તેથી તમારી સલાહ ઘણી જરૂરી છે.”

તેમણે ટૂંકમાં જે માહિતી આપી તે આ પ્રમાણે હતી.

ક્લાયન્ટનું નામ: હેમંતી દાસ. ઉમર: ૨૨ વર્ષ. પરિણીત. હેમંતીના લગ્ન લંડનમાં વસતા એક ભારતીય કોમના આગેવાન અને પ્રતિષ્ઠીત ગણાતા સદ્ગૃહસ્થ સાથે થયા છે. લગ્ન કરીને અહીં આવ્યા બાદ દોઢ વર્ષે તેને પુત્ર થયો હતો. એક દિવસ તે પોતાના છ-સાત મહિનાના પુત્રને લઇ દક્ષીણ લંડનના ટ્યુબ સ્ટેશન પર ગઇ. પુત્રને પ્લૅટફોર્મ પર એક બાંકડા પર બેઠેલી કેટલીક ભારતીય મહિલાઓ પાસે મૂક્યો અને દૂરથી આવી રહેલી ટ્રેનનો અવાજ સાંભળી તે પ્લૅટફોર્મના છેડા તરફ દોડવા લાગી. સદ્ભાગ્યે સ્ટેશનના એશિયન કર્મચારીને તેની હિલચાલ શંકાસ્પદ લાગી, અને અણીને વખતે તેને બચાવી લીધી. રડતાં રડતાં તેણે કહ્યું ‘મને મરવા દો. મારે હવે જીવવું નથી.’

લિઝ વેબ્સ્ટરે આગળ કહ્યું, “અત્યારે મિસેસ દાસને સેન્ટ ટોમસ હૉસ્પીટલના સિક્યૉર સાયકીઅૅટ્રીક વૉર્ડમાં નિરીક્ષણ માટે રાખવામાં આવી છે. કન્સલ્ટન્ટ સાયકાઅૅટ્રીસ્ટનું માનવું છે કે આ યુવતી acute but delayed post-natal depressionથી પીડાય છે. તેનું વલણ આત્મઘાતી છે. તે પોતાનો જીવ તો લેશે જ, તે ઉપરાંત તેના બાળકના જીવન માટે જોખમકારક હોઇ શકે છે. આ બધાં કારણો જોતાં તેને મેન્ટલ હેલ્થ અૅક્ટની ધારા ૨ મુજબ સાઇકીઅૅટ્રીક વૉર્ડમાં લાંબા ગાળના દર્દી તરીકે દાખલ કરવી જોઇશે. તેના બાળકને તેની દાદી તથા નણંદો પાસે રાખવું એવી વિનંતી તેના પતિએ કરી છે. આજની કેસ કૉન્ફરન્સમાં આ બધી વાતો વિશે નિર્ણય લેવામાં આવશે. મિસ્ટર જીના કેસમાં તમે કરેલા કામ બાદ આપણું ડીપાર્ટમેન્ટ તમારા અભિપ્રાયને મહત્વનું ગણશે.

આજની કેસ કૉન્ફરન્સમાં તમારૂં અહીં બેવડું કામ છે. એક તો એશિયન સ્ત્રીઓમાં આપઘાતની ઘટનાઓ પાછળ કોઇ કલ્ચરલ કારણો હોય છે કે કેમ તે વિશે માહિતી સાથે તમારે અભિપ્રાય આપવાનો છે. બીજું, તમારી નીમણૂંક Race Relations Act મુજબ થયેલી હોવાથી મિસેસ દાસ પ્રત્યે લેવાયેલા નિર્ણયમાં વર્ણભેદ દાખવવામાં આવ્યો નથી તે જોવાનું છે.”

કેસ કૉન્ફરન્સ બે કલાક બાદ હતી. જીપ્સીએ ઉતાવળે જ મિસેસ દાસની ફાઇલ જોઇ. હેમંતીના પતિનું નામ પુરુષોત્તમદાસ હતું તેથી તેની અટક અમારી અૅડમીન પૅટએ ‘દાસ’ લખી હતી. હેમંતીની ઉમર ૨૦ વર્ષની હતી. પતિ ૩૨ વર્ષના. ‘રીફરલ’ મળ્યા બાદ પીટર તેને મળ્યો હતો. હેમંતીને અંગ્રેજી જરા પણ આવડતું નહોતું તેથી તેની નણંદે હેમંતીના દુભાષીયા તરીકે કામ કર્યું હતું. હેમંતીએ ગુજરાતીમાં આપેલા જવાબનું તેની નણંદે અંગ્રેજીમાં આપેલા જવાબના આધારે પીટરે નક્કી કરયું હતું કે તેની ફરી એક વાર મુલાકાત લેવી. નવાઇની વાત એ હતી કે હેમંતીના ‘માનસિક અસંતુલન’ વિશે આ જ નણંદે સોશિયલ સર્વિસીઝને ‘આપઘાત’ના પ્રસંગના બે અઠવાડીયા અગાઉ ફરિયાદ કરી હતી.

દુભાષીયાનો ઉપયોગ કરવા વિશે ચલાવાતા પ્રશિક્ષણમાં ચોક્ખું કહેવામાં આવે છે કે સામાન્ય રીતે આ કામ કરવા માટે કુટુમ્બીજનોનો ઉપયોગ ન કરવો. ઘણી વાર પરિવારને લગતી ખાનગી વાતોને છુપાવવા કુટુમ્બના માણસ સાચો જવાબ આપતા નથી. જે મહિલાએ હેમંતી વિશે પહેલાં ફરિયાદ કરી હતી તેનો જ ઉપયોગ દુભાષિયા તરીકે કરવામાં આવ્યો હોવાથી તેમનો આશય શંકાસ્પદ લાગ્યો. જ્યાં સુધી આ કેસમાં હેમંતી સાથે ‘એશિયન સ્પેશીયાલીસ્ટ સોશિયલ વર્કર’ તરીકે આ બાબતમાં પૂરી તપાસ ન થાય ત્યાં સુધી આખરી નિર્ણય ન લેવો જોઇએ, એવી ભુમિકા સાથે જીપ્સી કેસ કૉન્ફરન્સમાં ગયો.

કેસ કૉન્ફરન્સમાં નિષ્ણાતો તથા પોલીસ અધિકારી હાજર હતા. એક પછી એક નિષ્ણાતે પોતાનો અભિપ્રાય આપ્યો. પોલીસ કૉન્સ્ટેબલે કહ્યું કે હેમંતીએ બાળકના ગજવામાં ચિઠ્ઠી મૂકી હતી, તેમાં તેનાં સાસરિયાનું નામ અને સરનામું લખી બાળકને તેમના ઘેર પહોંચાડવાની ગુજરાતીમાં વિનંતી કરી હતી. હૉસ્પીટલના નિષ્ણાતે તેમણે અગાઉ આપેલ અભિપ્રાય પર ભાર મૂક્યો અને કહ્યું કે ગઇ કાલ સવારથી તેણે કશું ખાવાનો ઇન્કાર કર્યો છે. આ ભુખ હડતાલ તેની 'આત્મઘાતી વૃત્તિ' પુરવાર કરે છે. આવી હાલતમાં તેને લાંબા ગાળાના ઇલાજ માટે ખાસ સાઇકીઅૅટ્રીક (આપણી ભાષામાંં મેન્ટલ) હૉસ્પીટલમાં દાખલ કરવી જોઇએ.

જીપ્સીનો વારો આવ્યો ત્યારે તેણે તેની ભુમિકા રજુ કરી. અત્યાર સુધીમાં હેમંતીની માનસીક હાલતનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવ્યું હતું તેમાં કોઇ પ્રોફેશનલ વ્યક્તિએ હેમંતી સાથે સીધી વાત કરી નહોતી. તેને જે કહેવું હતું તેનું ભાષાંતર તેની નણંદે કર્યું હતું. વૉન્ડઝ્વર્થ ટ્યુબ સ્ટેશન પરથી પોલીસ તેને હૉસ્પીટલમાં લઇ ગઇ ત્યારથી તેની સાથે તેની વાત સમજી શકે અને ડૉક્ટર કે પીટરને તેની વાત સમજાવી શકે તેવા તાલિમબદ્ધ ગુજરાતી ભાષી ઇન્ટરપ્રીટરની સેવા તેને મળી નહોતી. આ કારણસર કેસ કૉન્ફરન્સના નિર્ણયો એકતરફી, અનૈતિક તથા કદાચ ગેરકાયદેસરની સુદ્ધાં ગણાય, તેવી રજુઆત કરી. ત્યાર બાદ કૉન્ફરન્સમાં હાજર વ્યક્તિઓને ગુજરાતમાં પરિણીત સ્ત્રીઓના આપઘાત પાછળના સામાજીક કારણ જણાવ્યા. જીપ્સીની વાત સાંભળી કેસ કૉન્ફરન્સના અધ્યક્ષે પોતાનો ફેંસલો જણાવ્યો.

દસ દિવસની અંદર પીટર અને જીપ્સી હેમંતીની મુલાકાત લઇ, તેની પૂરી હાલતનો અહેવાલ તૈયાર કરે. હાલની કેસ કૉન્ફરન્સ બે અઠવાડીયા માટે મોકૂફ રાખવામાં આવે. ફરી યોજાનારી મિટીંગમાં નવા અહેવાલના આધારે નિર્ણય લેવામાં આવે.

બીજા દિવસે પીટર અને જીપ્સી સેન્ટ ટૉમસ હૉસ્પીટલમાં ગયા. સાઇકાએટ્રીક નર્સ તેમને હેમંતી પાસે લઇ ગઇ.
હેમંતીને જોઇ જીપ્સી આશ્ચર્ય પામી ગયો. હેમંતીની માનસિક હાલતનું જે વર્ણન તેની નણંદે કર્યું હતું તેના પરથી અમે ધાર્યું હતું કે વિખરાયેલા વાળ સાથે ઘેલછાભરી હાલતમાં કોઇ સ્ત્રી અમારી પાસે આવશે. અમારી પાસે આવેલી હેમંતી નહાઇ-ધોઇ સ્વચ્છ અને સુઘડ રીતે તૈયાર થયેલી હતી. તેનું મ્હોં સુકાયેલું હતું. હૉસ્પીટલમાં લગભગ બધા જ દર્દીઓ તથા કર્મચારીઓ અંગ્રેજ કે આફ્રીકન-કૅરીબીયન હતા. હેમંતી એકલી ભારતીય પેશન્ટ હતી તેથી તે અત્યંત ગભરાયેલી સ્થિતિમાં હતી. જીપ્સીને જોઇ તેના ચહેરા પર થોડી ખુશી જણાઇ. ત્યાર પછી પીટર અને હેમંતી વચ્ચે થયેલા વાર્તાલાપનું જીપ્સીએ ભાષાંતર કર્યું તે આ પ્રમાણે હતું:

“તમે ગઇ કાલથી ભુખ હડતાલ પર ઉતર્યા છો?”

“જી ના. ગઇ કાલે નિર્જળા એકાદશી હતી. પરમ દિવસે પોલિસ મને અહીં લઇ આવી ત્યારથી કંઇ ખાઇ શકી નહોતી, કારણ કે અહીં બધી સ્ત્રીઓને માંસ-મચ્છી જેવું ભોજન આપ્યું હતું. હું મરજાદી વૈષ્ણવ છું. મારાથી અભડાયેલું ભોજન ન લેવાય. ગઇ કાલે રહેવાયું નહિ તેથી ચ્હાની એક પ્યાલી લીધી હતી, પણ એકાદશીને કારણે કશું ખાધું નહિ. આજે નાસ્તામાં એક સફરજન લીધું છે. તમે ગુજરાતી છો ને? મને અહીંથી છોડાવી મારા બાબા પાસે લઇ જાઓ ને!”

“તમે શા માટે આપઘાત કરવા જતા હતા?”

આનો જવાબ હેમંતીએ આપ્યો તેનો અહીં સારાંશ જ આપીશ.

પુરુષોત્તમદાસ તેમના સંપ્રદાયના ધર્મગુરૂ છે. તેમનાં પહેલાં પત્નિને કોઇ બાળક નહોતું થતું તેથી તેમના બાદ તેમની ગાદી સંભાળવા માટે વારસ જોઇતો હતો. બે વર્ષ પર તેમનું અવસાન થયા બાદ પુરુષોત્તમદાસ ભારત ગયા અને તેમની જ્ઞાતિમાંથી કન્યા શોધવા લાગ્યા. કોઇ કારણસર તેમને કોઇ કન્યા આપવા તૈયાર નહોતું. હેમંતીના પિતા અત્યંત ગરીબ હતા. તેમને કહેવામાં આવ્યું કે લગ્ન બાદ તેમની ત્રણે દિકરીઓ તથા પુત્રની જવાબદારી જમાઇ લેશે. હેમંતીના લગ્નનો અને તેને લંડન લઇ જવાનો બધો ખર્ચ દાસ પરિવાર ઉપાડી લેશે. બન્નેના વયમાં તફાવત હોવા છતાં સમગ્ર પરિવારનો વિચાર કરી હેમંતી લગ્ન માટે તૈયાર થઇ.

લગ્ન બાદ લંડન આવતાં તેને મિસ્ટર દાસની પારિવારીક હાલતનો ખ્યાલ આવ્યો. તેમની બે બહેનો પાંત્રીસીની આસપાસ પહોંચી હોવા છતાં તેમના સ્વભાવને કારણે તેમની સાથે લગ્ન કરવા મુરતીયો મળતો નહોતો. એક પરિણીત બહેન દિવસનો મોટા ભાગનો સમય પીયર ગાળતા હતા. આવા મોટા પરિવારની રસોઇ, વાસણ, કપડાં, સાસુમાની સેવા તથા પતિ માટે પૂજા-અર્ચાની જવાબદારી હેમંતીને માથે આવી. એક વર્ષ બાદ તેને દિકરો થયો તેની ખુશીમાં તેમના સંપ્રદાયના ભક્તોએ મોટી મોટી ભેટ અને ઘરેણાં ‘માતાજી’ને આપ્યા. હેમંતીને તેઓ માતાજી કહેતા હતા, અને પુરુષોત્તમદાસજીને મહારાજ.
બાળક છ મહિનો થતાં દાદીમા અને બધી ફોઇઓએ તેનો કબજો લીધો. હેમંતી ગામડામાંથી આવેલી હોવાથી તેમને ભક્તગણ આગળ લઇ જવામાં નાનમ લાગવા લાગી. સાસરિયાનો ત્રાસ એટલી હદ સુધી વધી ગયો કે હેમંતીએ પતિ પાસે માગણી કરી કે તેને લઇ જુદા રહેવા જાય. કેટલા ‘ભક્તો’ની નજરમાં પણ આ વાત આવી હતી. તેમાંના એક ભક્ત પાસે મોટું મકાન હતું. તેમાં જુદો ફ્લૅટ બનાવી આપ્યો અને મહારાજ તથા માતાજીને ત્યાં પધારવા વિનંતિ કરી. અંતે મહારાજ તૈયાર થયા. જુદા રહેવા ગયા, પણ ઘરમાં હેમંતી વિરૂદ્ધ આક્રોશ થયો. મિસ્ટર દાસ દિવસે કામ પર, સાંજે માને ઘેર અને મોડી રાતે હેમંતી અને બાળક પાસે જતા. વહેલી સવારે કામ પર. હા, ‘એ’ લેવલ્સ સુધી ભણેલા હોવાથી બૅંકમાં પાર્ટટાઇમ નોકરી કરતા હતા અને બાકીનો સમય સંપ્રદાયના વડા તરીકે ગાળતા.

મહારાજ કામ પર જાય ત્યારે બન્ને નણંદો હેમંતીને ઘેર જઇ તેના પર ફિટકાર વરસાવતી. “અમારા પરિવારમાં ભંગ પડાવનારી, તને એવો પાઠ ભણાવીશું કે તારી પાસેથી તારો છોકરો લઇ તને તારા બાપના ઘેર મોકલી આપીશું,” એવી ધમકી અપાવા લાગી.

મોટી નણંદ બ્રિટનના સોશિયલ સર્વિસીઝ ખાતાની સેવાઓથી પૂરી રીતે પરિચિત હતી. તેણે અમારી અૉફિસમાં ફરિયાદ કરી કે તેમની ભાભી ઘેરા ડીપ્રેશનથી પીડાય છે અને તેના બાળકની જીંદગી તેના હાથમાં સલામત નથી. તેની માનસિક હાલતનું ‘એસેસમેન્ટ’ કરવું જોઇએ, અને જો એવું જણાય કે તેની માનસિક હાલત ખરાબ છે, બાળકની દાદીમા અને ફોઇઓ તથા પિતા તેને સારી રીતે સાચવશે. હેમંતીને લાંબા ગાળા માટે સાઇકાએટ્રીક સારવાર આપવામાં આવે, અને જરૂર જણાય તો પરિવાર તેને પોતાના ખર્ચે ભારત પાછી મોકલવા તૈયાર છે.

આ કેસ પીટરને અપાયો. પીટર જમેકાનો આફ્રિકન-કૅરીબીયન હતો. છ ફીટ ઉંચો, કદાવર શરીરનો પીટર જ્યારે હેમંતીને મળવા ગયો અને કહ્યું કે તે સોશિયલ સર્વિસીઝ તરફથી તેની હાલત જોવા ગયો છે, તેને જોઇને હેમંતી ગભરાઇ ગઇ. તેણે આવડતા હતા તે ચાર-પાંચ અંગ્રેજી શબ્દોમાં પીટરને કહ્યું: No English. Gujarati speaking please! પીટરે ટેલીફોન કરી હેમંતીની નણંદને દુભાષિયાનું કામ કરવા બોલાવી. અહીં સૌને ખ્યાલ આવી શકે છે પીટરને કેવા જવાબ મળ્યા હશે.

પીટરે તેને જણાવ્યું: વધુ તપાસ માટે તે બે દિવસ પછી પાછો આવશે. સાથે મેન્ટલ-હેલ્થ સ્પેશીયાલિસ્ટ સોશિયલ વર્કર તથા trained interpreter હશે જેથી તેની હાલત વિશે કોઇ વિચાર કરી શકાય. આનું ભાષાંતર નણંદબાએ કર્યું, “બે દિવસ પછી અમે પાછા આવીશું અને તારા બાબાને લઇ જઇશું. તારી રવાનગી મેન્ટલ હૉસ્પીટલમાં કરાવીશું.”

તેમના ગયા બાદ આખો દિવસ હેમંતીએ રડવામાં કાઢ્યો. સાંજે પતિનો ફોન આવ્યો કે રાતે તેઓ માને ઘેર રહેવાના છે. રાતે તે વિચાર કરવા લાગી કે દેશમાં ખબર પહોંચે કે હેમંતી ગાંડી થઇ છે અને તેને મેન્ટલ હૉસ્પીટલમાં મૂકવામાં આવી છે, તો તેની બહેનો સાથે કોઇ લગ્ન નહિ કરે. આખો પરિવાર બરબાદ થઇ જાય. અંતે તેને થયું કે જો તે આપઘાત કરે તો બધી સમસ્યાનો અંત આવે. સવારે નાહી, બાળકને નવરાવી, દૂધ પાઇ તે તૈયાર થઇ ગઇ. શરીર પરનાં ઘરેણાં ઉતાર્યા અને ઘરધણીની પત્નિને સાચવવા આપ્યા. એક કાગળમાં સાસરિયાનું ગુજરાતીમાં સરનામું લખી, બાબાના સ્વેટરના ખીસામાં મૂક્યું અને વૉન્ડ્ઝવર્થ ટ્યુબ સ્ટેશન પર ગઇ. ત્યાં પ્લૅટફૉર્મના એક બાંકડા પર બેસેલી કેટલીક ગુજરાતી સ્ત્રીઓ પાસે બાબાને મૂકીને કહ્યું, “હું લેડીઝ રૂમમાં’ જઇ આવું છું ત્યાં સુધી આનું ધ્યાન રાખજો,” અને તે પ્લૅટફૉર્મના છેડા તરફ ચાલવા લાગી. ત્યાં તેને સ્ટેશન અૅટન્ડન્ટે બચાવી અને પોલીસને બોલાવી.પોલીસ તેને સેન્ટ ટૉમસ હૉસ્પીટલમાં મોકલી. કાયદા પ્રમાણે તેનું અડતાલીસ કલાકની અંદર અૅસેસમેન્ટ થવું જોઇએ, તેથી આ કેસ કૉન્ફરન્સ તાત્કાલીક ધોરણે બોલાવવામાં આવી હતી.

પીટર આ સંાભળી ચકિત થઇ ગયો. “My God! This could have resulted in such a disaster! I cannot believe that people could go to such low level!” તેણે તરત રજીસ્ટ્રાર સાથે પૂરી વાત કરી. તેને પણ નવાઇ લાગી. બે દિવસ તે હૉસ્પીટલમાં રહી તે દરમિયાન ડ્યુટી ડૉક્ટર, નર્સ તથા અન્ય અૅન્સીલરી સ્ટાફ દ્વારા કરવામાં આવેલ નિરીક્ષણના રિપોર્ટમાં તેની વર્તણૂંક નૉર્મલ હતી. કેવળ ખાવા-પીવાની બાબતમાં તેણે ફળ સિવાય બીજી કોઇ વસ્તુ લીધી નહોતી. સવાર-સાંજ પ્રાર્થના કરતી હતી, સ્વચ્છતાની બાબતમાં પૂરતી કાળજી રાખતી હતી. આ બધું જોતાં તેણે કન્સલ્ટન્ટ સાયકાઅૅટ્રીસ્ટની રજા લઇ હેમંતીને ડિસ્ચાર્જ કરવાની રજા આપી. આમ પણ કોઇ માનસિક હાલતના પેશન્ટને ૪૮ કલાક કરતાં વધુ રાખવાના હોય તો કોર્ટની રજા લેવી પડે. પીટરે અમારા એરીયા મૅનેજર સાથે વાત કરી અને હેમંતીની વ્યવસ્થા અમારા ખાતાએ માન્ય કરેલ પરિવાર સાથે રહેવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે તેવું જણાવ્યું. તેમણે મંજુરી આપી.

અમારા સમયમાં એશિયન સોશિયલ વર્કર્સનું અમે મંડળ બનાવ્યું હતું. અમારી પાસે આવતા અસીલો માટે મંડળ તરફથી એક સંસ્થા સ્થાપી હતી: “બાપનું ઘર”. અહીં અમે પોલીસ ખાતા તરફથી clearance મેળવેલા અને પૂરી રીતે ચકાસવામાં આવેલા પરિવારો પાસે ડોમેસ્ટીક વાયોલન્સનો ભોગ બનેલી અમારી અસીલ બહેનોને થોડા સમય માટે રહેવા મોકલતા હતા. આવી વ્યવસ્થા પૂરી પાડનાર પરિવારોને અમારા ડિપાાર્ટમેન્ટ પાસેથી સારી રકમ આપવામાં આવતી. અમે હેમંતીને આવા પરિવાર પાસે રહેવા મોકલી. થોડા દિવસ સાઇકાઅૅટ્રીક નર્સ તેની મુલાકાત લેતી રહી અને જે પરિવાર સાથે રહેતી હતી તેમની પાસેથી તેની દૈનંદિની તથા વર્તણુંકનોે અહેવાલ મેળવતી રહી. પીટર અને હું તેને મળવા બે વાર ગયા હતા.

બીજી વાર થયેલી કેસ કૉન્ફરન્સમાં પીટર તથા મેં રિપોર્ટ આપ્યો. સેન્ટ ટૉમસ હૉસ્પીટલ દ્વારા મોકલવામાં આવેલા લેખિત રિપોર્ટ, હેમંતીની હાજરી તથા તેને પૂછવામાં આવેલા પ્રશ્નોના અપાયેલા જવાબને આધારે એવો નિર્ણય લેવાયો કે હેમંતી માનસિક રીતે પૂર્ણત: સ્વસ્થ છે. તેના તરફથી બાળકને કોઇ ભય નથી અને બાળકને તેની પાસે રહેવા દેવામાં આવે. તે દિવસની મિટીંગમાં દાસમહારાજ પણ હાજર હતા. તેમણે કોઇ વિરોધ દર્શાવ્યો નહિ. તેમણે એટલું જ કહ્યું કે અત્યારે તેમની પાસે જુદા રહેવાની કોઇ વ્યવસ્થા ન હોવાથી મકાન મળે ત્યાં સુધી કાયદા પ્રમાણે હેમંતીની વ્યવસ્થા કાઉન્સીલનું હાઉસીંગ ડિપાર્ટમેન્ટ અને સોશિયલ સર્વિસીઝ કરે! અમે તેની જવાબદારી લીધી.

કેસ કૉન્ફરન્સ પૂરી થઇ. અમને સંતોષ થયો કે એક નિર્દોષ યુવતિને માનસિક અત્યાચાર અને પારિવારીક ષડયંત્રનો ભોગ થતાં બચાવી.

અંતમાં શું થયું તે જાણવું છે?

કાઉન્સીલના હાઉસીંગ ડિપાર્ટમેન્ટ તરફથી એક નવા બ્લૉકમાં હેમંતીને બે બેડરૂમનો ફ્લૅટ મળ્યો. તેની પોતાની કોઇ આવક ન હોવાથી તેનું પૂરૂં ભાડું કાઉન્સિલ આપવા લાગી. દાસમહારાજને અમે પત્ર લખ્યો કે બાળકની સંભાળ માતા રાખે અને જો તેમને કસ્ટડી અંગે કોઇ શંકા હોય તો અમે કોર્ટ પાસે તેવી રજા લેવા તૈયાર છીએ. બીજી તરફ દાસમહારાજના સંપ્રદાયના મુખ્ય ભક્તને જાણ થઇ કે ‘માતાજી’ ફ્લૅટમાં રહેવા ગયા છે, તેમણે ઉંચી જાતનું ફર્નિચર, ફ્રીજ વિગેરેની વ્યવસ્થા કરી આપી. તેમણે દાસમહારાજને વિનંતી કરી કે તેમની ગાદીને વારસ આપનાર માતાજી પાસે રહેવા જવું જોઇએ. બાળકની સારી સંભાળ તેની મા જ લઇ શકે. અંતે પરિવારને છોડી, પુત્રને લઇ તેઓ હેમંતી સાથે રહેવા ગયા.

એક દિવસ કામ પર જવા હું બસ સ્ટૉપ પર ઉભો હતો. અચાનક મારી પાસે એક જૅગુઆર આવીને ઉભી રહી. બારીનો કાચ નીચે ઉતર્યો અને હેમંતીનો સ્મિતભર્યો ચહેરો નજર આવ્યો. દાસમહારાજ ગાડી ચલાવી રહ્યા હતા. તેમનો બાબો પાછલી સીટમાં સિક્યૉર કરેલ બેબીસીટમાં આરામથી ઉંઘી રહ્યો હતો. મને તેમણે રાઇડ આપવાની અૉફર કરી. મેં આભાર સાથે ના કહી. તેમના અને દાસમહારાજના ચહેરા પરના આનંદને જોઇ ખુશી ઉપજી. મારી આંખ થોડી નબળી હતી, તેથી મને એવો આભાસ થયો કે હેમંતીની આંખમાં ઝળઝળીયાં હતા.

આ તેમની સાથેની મારી છેલ્લી મુલાકાત હતી.

સોશિયલ વર્કરની નોંધપોથીમાંથી: અબ્દુસ્સમદ સાહેબ

કાઉન્સીલના ડિસેબિલિટી સેક્શન તરફથી રીફરલ આવ્યું. અબ્દુસ્સમદ સાહેબને ‘મલ્ટીપલ’ ડિસેબિલિટીઝ હતી. કોઇની મદદ વગર બિસ્તરમાંથી બહાર નીકળી શકતા નહોતા. કાઉન્સીલ તરફથી તેમને અૅપાર્ટમેન્ટ મળ્યું હતું, અને અૉક્યુપેશનલ થેરપીસ્ટ તરફથી grab-rail જેવી સુવિધાઓ પૂરી પાડવામાં આવી હતી. તેમની ‘સોશિયલ નીડ્ઝ’ તથા અન્ય ‘પ્રૅક્ટીકલ સપોર્ટ’ના અૅસેસમેન્ટ તથા તેની આનુષંગીક સેવાઓનું નિયોજન કરવાની જરૂર હતી.
સૌ પ્રથમ ‘meals on wheels’ના એશિયન કિચનમાંથી બપોરનું ભોજન શરૂ થયું. વિકલાંગ વ્યક્તિઓ માટેના ડે સેન્ટરમાં અઠવાડીયામાં એક દિવસની વ્યવસ્થા કરી, પણ તેમને ત્યાં જવાનું ગમ્યું નહિ. તેમના અૅલાવન્સની બાબતમાં તપાસ કરતાં જણાયું કે તેમને અૅટેન્ડન્સ અૅલાવન્સ તથા મૉબિલિટી અૅલાવન્સ નહોતા મળતા. આની અરજી કરી, અને તે મળવા લાગ્યા. અમે પાછલી તારીખથી આની માગણી કરી, તે આંશીક રીતે મંજુર થઇ. જો કે તેમાં તેમને એટલા પૈસા મળ્યા કે પંદર વર્ષ બાદ તેમના વતન ભારતના હૈદરાબાદમાં આવવા જવાનું ભાડું નીકળી આવ્યું.
બુકીંગ એક મહિના બાદનું હતું. તેમના ઘરમાં હવે એક વાતની કમી હતી. મીલ્સ અૉન વ્હીલ્સમાંથી દર શુક્રવારે ત્રણ દિવસનું એટલે શુક્ર-શનિ-રવિવારનું ભોજન આવતું. રેફ્રીજરેટર વગર ખાવાનું બગડી જતું, તેથી જીપ્સીએ તેમને કહ્યું, “સમદ ચાચા, આપ કહો તો રીજન્ટ્સ પાર્ક મસ્જીદના ઝકાત ફંડમાંથી ફ્રીજ માટે અરજી કરીએ. આ અગાઉ તેમણે મારા બે ક્લાયન્ટ્સને જરૂરી સાધનો લઇ આપ્યા હતા.”
“અમારાથી ઝકાત ફંડના પૈસા લઇ ન શકાય. અમે સૈયદ છીએ, રસુલ કરીમ સ.વ.ઉ.ના વંશજ. અમે ઝકાત આપીએ, લઇએ નહિ. આ અમારા ઝમીરની વાત છે.”
જીપ્સીને હંસાબાની યાદ આવી. સંસારમાં આવી અનન્ય વ્યક્તિઓ હજી જીવે છે, ગૌરવ, સ્વમાન અને નિતાંત ાપ્રમાણીકતાથી.

સોશિયલ વર્કરની ડાયરીમાંથી: શાહિન બેગમ

આ કથા ૨૭ જુલાઇ ૨૦૧૦ના રોજ 'જીપ્સીની ડાયરી'માં પ્રકાશિત થઇ હતી. સોશિયલ વર્કરની વાતનું સાતત્ય જળવાઇ રહે તે માટે ફરીથી પ્રકાશિત કરી છે.

૧૯૮૦ના દાયકામાં અમારા સોશિયલ સર્વિસીઝ ડીપાર્ટમેન્ટમાં ભારતીય ઉપખંડના કાર્યકર્તાઓની ભારે કમી હતી. તેમાં પણ બહેનો તો સાવ ઓછી. પાકિસ્તાની મહિલાઓાનો આગ્રહ રહેતો કે તેમનું કામ સ્ત્રી સોશિયલ વર્કર્સ જ કરે. અમારે ત્યાં મુંબઇની TISSની ઝૈતૂન મનજી તથા વડોદરાની મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીમાંથી MSW કરીને આવેલ સુકેશા અમીન હતી તેથી અમારા શહેરની મુસ્લિમ મહિલાઓનું કેસ-વર્ક આ બે બહેનોને જ સંભાળવું પડતું. (કેસ વર્કની ગુપ્તતા જાળવવા અહીં અપાયેલા બધા નામ બદલાવ્યા છે). તેમનો કેસ-લોડ એટલો વધી ગયો હતો કે ઘણા કેસીઝ વેઇટીંગ લિસ્ટમાં હતા. તેમની વધારાની સમસ્યા એ હતી કે તેમનું પંજાબી ભાષાનું જ્ઞાન નહિવત્ હતું તેથી તેમને દ્વિ-ભાષી સહકારી ન મળે, ત્યાં સુધી તેમનું કામ અધુરું રહેતું. તે સમયે મૂળ ગુજરાંવાલા શહેરના અને હવે અમારી ટીમના વિસ્તારમાં રહેનાર શાહિન બેગમનો કેસ વેઇટીંગ લિસ્ટમાં હતો. શાહિનનો આગ્રહ હતો કે તેનો કેસ સ્ત્રી સોશિયલ વર્કર જ સંભાળે તેથી શરૂઆતમાં તેને ‘પ્રૅક્ટીકલ સપોર્ટ’ આપવાનું કામ ઝૈતૂનને સોંપ્યું હતું. તેણે શાહિનના છૂટાછડા લેવા માટેની કાર્યવાહી શરૂ કરી હતી. કોર્ટની તારીખ આવી હતી, ઝૈતૂનને તે સમયે પારિવારીક પ્રસંગો માટે નૈરોબી જવાનું હતું. તેથી આ કેસ અમારી ટીમના કોઇ સભ્યને સોંપાય તેવું નક્કી કરવામાં આવ્યું. કેસ એલોકેશન મિટીંગમાં ઝૈતૂને શાહિનના કેસની વિગત આપી.
શાહિન ગુજરાંવાલા શહેરના ગરીબ પરિવારની મોટી દિકરી હતી. પિતા ઘોડાગાડી ચલાવતા. ચાર ભાઇબહેનોમાં શાહિન સૌથી મોટી. મૅંચેસ્ટરના મધ્યમ વર્ગના પરિવારના મોટા પુત્ર માટે શાહિનના દૂરના કાકા દ્વારા માગું મોકલાવ્યું. મૂરતિયો પૈસાદાર હતો. શાહિનનો પરિવાર મૂળ કાશ્મિરનો હતો. કાશ્મિરી સ્ત્રીઓ સૌંદર્ય માટે પ્રખ્યાત હોય છે. શાહિન તેમાં અપવાદ નહોતી. તેણે દસમા ધોરણ સુધી અભ્યાસ કર્યો હતો. આસપાસના દસેક બાળકોને માસિક પાંચ-પાંચ રૂપિયા લઇ રોજ એક-બે કલાક ભણાવતી હતી તેથી ઘરમાં તેની આર્થિક મદદ થતી. હવે જો તેનાં લગ્ન વિલાયતમાં થાય તો આખા પરિવારનો ઉદ્ધાર થાય તેવી આશાથી મૂરતિયા ખાલિદને જોયા વગર લગ્ન માટે હા કહેવામાં આવી. Fiance`Sponsorshipની જોગવાઇ નીચે તે મૅંચેસ્ટર ગઇ અને લગ્ન થયા.

લગ્નનો પ્રસ્તાવ લઇ આવનાર કાકાએ મૂરતિયાની સમૃદ્ધી વિશે કહેલી સાચી વાતોમાં એક નાની સરખી વાત છુપાવી હતી.

ખાલિદ Bi-polar હતો.

મહિનામાં એક કે બે વાર manic episode આવે ત્યારે કોઇવાર હિંસક થઇ તેની સામે કોઇ હોય તેને ઝૂડી કાઢતો. શાહિનને આનો અનુભવ લગ્ન બાદ તરત જ આવ્યો. પિયરના ભાવિ સુખને ખાતર તે ખાલિદની માંદગી તથા માર સહેતી રહી. ચાર વર્ષમાં બે બાળકીઓને જન્મ આપ્યા બાદ સાસુ તરફથી પણ ત્રાસ શરૂ થયો. શાહિને ‘વારિસ’ આપ્યો નહોતો! દિકરીને હજી પણ વંશ ચાલુ રાખનાર વારસ ગણાતી નથી.

એક દિવસ ખાલિદની બિમારીનો ભોગ તેની મોટી દિકરી જબીન થઇ. ત્રણ વર્ષની જબીનને તેણે ક્રોધના આવેશમાં ફટકારી કાઢી. શાહિન તેને છોડાવવા ગઇ તો તેનું ગળું દબાવવા લાગ્યો. મહા મુશ્કેલીએ ખાલિદના પિતા મકબૂલ ભટ્ટીએ તેને છોડાવી. મકબૂલમિયાં ભલા માણસ હતા. તેમણે શાહિન તથા તેની બેઉ દિકરીઓને બર્મિંઘમમાં રહેતી તેમની પરિણીત દિકરી પાસે થોડા દિવસ માટે મોકલી. ત્યાંના બે-ત્રણ દિવસના વાસ્તવ્યમાં શાહિને ખૂબ વિચાર કર્યો. તેના પર થતા હિંસક હુમલા તેણે ચાર વર્ષ સહ્યા, હવે સંતાનો તેનો ભોગ બને તે તેને મંજુર નહોતું. મકબૂલમિંયાએ બચાવી ન હોત તો તે કદાચ મરી ગઇ હોત.

શાહિન બુદ્ધિમાન યુવતિ હતી. ચાર વર્ષના બ્રિટનના વાસ્તવ્ય દરમિયાન તે અહીંની ઘણી વાતોથી વાકેફ થઇ હતી. તેની બહેનપણીઓને સંગાથ આપવા જુદી જુદી અૉફિસોમાં જતી ત્યારે તેને સોશિયલ સિક્યોરિટીમાંથી મળતા ઇંકમ સપોર્ટ, હૉસ્પિટલની સારવાર તથા કાઉન્સિલ તરફથી મળતા મકાન વિગેરેની જાણકારી મળી હતી. અંગ્રેજી બોલવામાં ફાવટ આવી નહોતી, તેમ છતાં મૅંચેસ્ટર પાછા જવાના બહાના નીચે તે બસ સ્ટૉપ પર ગઇ અને ત્યાંથી સીધી અમારા શહેરમાં પહોંચી. બસ સ્ટેશનથી ટૅક્સી કરી સોશિયલ સર્વિસીઝની અૉફિસમાં આવી અને ત્યારથી અમારા કેસ વર્કમાં હતી. ઝૈતૂને તેને હોમલેસ પર્સન્સ અૅક્ટ હેઠળ કાઉન્સીલમાં મકાન અપાવ્યું હતું. હવે આગળનું કામ કોને સોંપાય તેની વિચારણા કરવામાં આવી. િમલિટરીમાં લાંબા સમય માટે કામ કર્યું હોવાથી ‘જીપ્સી’ને ઉર્દુ તથા પંજાબી બોલવામાં સારી ફાવટ હતી, અને વાતચીતમાં જળવાતી તહેઝીબનું સારૂં કહી શકાય તેવું જ્ઞાન હતું. શાહિનને પુરૂષ સોશિયલ વર્કર વિશે વાંધો ન હોય તો તે કેસ લેવા તૈયાર હતો. ઝૈતૂને શાહિન સાથે આ બાબતમાં વાત કરી તેનો નિર્ણય જણાવીશ એવું કહ્યું.
બીજા દિવસે ઝૈતૂનનો ફોન આવ્યો. શાહિન મારો ઇન્ટરવ્યૂ લઇ મને ‘જોવા’ માગતી હતી. તેને લાગે કે આ “હિંદુ” સભ્ય માણસ છે અને મહિલાનું સન્માન તથા અંતર જાળવી શકશે તો તે નક્કી કરશે. ઇન્ટરવ્યૂ થયો અને શાહિને મંજુર કર્યું કે જીપ્સી તેનો સોશિયલ વર્કર થઇ શકશે. જો કે ટીમમાં આ વાત પરથી તેની ઘણી મજાક ઉડાવવામાં આવી. પરાયા પુરુષો પ્રત્યે ઓજલ રાખનાર મુસ્લિમ મહિલા તે પણ પાકિસ્તાની સ્ત્રીએ જીપ્સીને હા કહી તેનું શું કારણ હોવું જોઇએ તેની રેચલ કોલ્ટરે ટીખળ કરી.
કોર્ટમાં કેસ ચાલે તે પહેલાં સૉલીસીટર સાથેની મુલાકાત માટે જીપ્સી શાહિન સાથે ઘણી વાર ગયો અને તેને જોઇતી જરૂરી માહિતી આપી. બ્રિટન જતાં પહેલાં સૌરાષ્ટ્ર, ગુજરાત, પંજાબ જેવા પ્રદેશોના ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં સારૂં એવું રહ્યો હોવાથી લોકમાન્યતાઓ, ખાસ કરીને માનસિક બિમારી અંગેના પ્રવર્તતા ખ્યાલથી તેને વાકેફ કર્યો (દા.ત. સ્ત્રીઓની માનસિક બિમારીનું કારણ મુખ્યત્વે ભૂત-પ્રેતના વળગણને કારણે તથા પુરૂષોની લૈંગીક સમસ્યા દૂર કરવા તેના લગ્ન કરી દેવાથી દૂર થાય છે એવી ગામઠી માન્યતાઓ) સાંભળી તેને આશ્ચર્ય થયું. મકબૂલભાઇ સજ્જન હતા. તેમના મતે કોર્ટમાં પારિવારીક બદનામી ન થવી જોઇએ. બન્ને પક્ષોની સંમતિથી ડિવોર્સ માટે કોર્ટ પાસે રજુઆત થઇ. છૂટા છેડા મંજુર થયા અને અમે તેનો કેસ ‘ક્લોઝ’ કર્યો.

* * * * * * * * *
એક વર્ષ વિત્યું અને શાહિને અમારી અૉફિસને ફોન કર્યો. તેને લગ્ન અંગે સલાહ જોઇતી હતી. ૧૯૮૦ના દાયકામાં આપણી ભાષામાં મૅરેજ કાઉન્સેલીંગ કરી શકે તેવા નિષ્ણાતો નહોતા. શાહિનને અંગ્રેજ કાઉન્સેલર પાસે મોકલી તેના માટે ઇન્ટરપ્રીટરની જોગવાઇ કરી શકાશે તેવું કહેવા જીપ્સીને મોકલ્યો. વાતચીત દરમિયાન શાહિને કહ્યું, “મારી એક બહેનપણીએ તેના ભાઇ માટે મારી સાથે લગ્ન કરવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો છે. તેનો ભાઇ નસીમ કુરેશી જર્મનીમાં છે અને તે મને મારી બેઉ દીકરીઓ સાથે સ્વીકારવા તૈયાર છે. એટલું જ નહિ, એ તો જર્મની છોડી અહીં વસી જવા તૈયાર છે. શું કરવું મને સમજાતું નથી. આપણા ‘કલ્ચર’ વિશે અંગ્રેજો શું જાણે? તમે મને સલાહ ન આપી શકો?”
“હું તમને અનૌપચારીક સલાહ ન આપી શકું. તમારૂં ‘રીફરલ’ લઇ મારે તમારા કેસ વિશે ટીમમાં વાત કરવી પડશે. જો અમારા નિયમોમાં આ કેસ સામેલ થતો હોય અને તે મને સોંપવામાં આવે તો જ હું તમારો સોશિયલ વર્કર થઇ શકું.” આ નાનકડી ‘બ્યુરૉક્રસી’ બાદ શાહિનનો કેસ ફરીથી મારી પાસે આવ્યો.

શાહિનના પ્રસ્તાવિત મૂરતિયા વિશે શાહિનની બહેનપણી પાસેથી માહિતી મેળવતાં જાણવા મળ્યું કે તે સમયે જનરલ ઝિયા ઉલ-હકની સરમુખત્યારી અને પીપલ્સ પોલિટીકલ પાર્ટી સામેના તેમના અત્યાચારનો લાભ લઇ પાકિસ્તાનમાંથી હજારોની સંખ્યામાં સ્વીડન, નૉર્વે, નેધરલૅન્ડઝ તથા જર્મનીના ઉદાર ‘પોલિટીકલ એસાયલમ’ અંગેના નિયમોનો લાભ લઇ િરક્ષાવાળા, ઘોડાગાડીવાળા, મજુર અને બેકાર શિક્ષીતો ત્યાં પેસી ગયા હતા. તેમાંનો એક નસીમ હતો. ત્યાર બાદ બીબી બેનઝીર ચૂંટાયા ત્યારે ખાસ કરીને જર્મનીએ આવા રાજકીય નિરાશ્રીતોને પાછા પાકિસ્તાન મોકલવાનો નિર્ણય લઇ તેમને નોટિસ આપી હતી. ‘First Come First Go’નો નિયમ બનાવી તેમણે આવા લોકોને ડીપોર્ટ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. નસીમનો નંબર ત્રણે’ક મહિનામાં આવવાનો હતો. “મારો ભાઇ ડબલ ગ્રૅજ્યુએટ છે. શાહિન મારી વહાલી બહેનપણી છે, તેથી તેના પર અહેસાન કરવા મેં તેને તૈયાર કર્યો છે. એ તો પૈસા ખર્ચી અહીં શાહિનને મળવા પણ આવી ગયો હતો. અહીં આવીને મોટો અફસર થઇ જશે અને શાહિન તથા તેની દીકરીઓ ન્યાલ થઇ જશે.”

જીપ્સીએ શાહિન પાસે સમગ્ર વાત મૂકી. તેની દૃષ્ટીએ નસીમ શાહિન સાથે સગવડીયા લગ્ન કરવા માગતો હતો. શાહિન હવે બ્રિટીશ નાગરિક હતી તેથી તેની સાથે લગ્ન કરી નસીમ અહીં સહેલાઇથી આવી શકશે એવું તેને લાગે છે. અગાઉ એક વાર જણાવ્યા પ્રમાણે બ્રિટનમાં ‘પ્રાઇમરી પર્પઝ’ (લગ્ન કરવા પાછળનું અસલ કારણ પૂરવાર કરવાનો નિયમ) હજી ચાલતો હતો, તેથી લગ્ન પછી નસીમને અહીં રહેવા વિઝા મળશે એવી કોઇ ગૅરન્ટી નથી તે સુદ્ધાં મેં તેને જણાવ્યું. જીપ્સીએ કાઉન્સેલીંગનો બેસીક કોર્સ કર્યો હતો. તે જાણતો હતો કે તેનું કામ શાહિનને નિર્ણય લેવામાં સરળતા પડે તે માટે લગ્નના પ્રસ્તાવના બધા પાસા બને એટલા સ્પષ્ટ કરી આપવા, દરેક નિર્ણય પાછળના ભયસ્થાનો અને તેમાંથી બચવા માટે તેની પાસે કયા પર્યાય છે તે બતાવી આપવાનું હતું. અંતે નિર્ણય શાહિને જ જ લેવાનો હતો.
“ખુદા ન કરે, અને નસીમને અહીં આવવા ન મળે તો તમે મુલતાનની ગલીમાં બન્ને દીકરીઓ સાથે રહી શકશો?” મેં પૂછ્યું.
શાહિને મને જવાબ ન આપ્યો. જતાં પહેલાં તેને કહ્યું કે ત્રણ મહિનામાં તે જીપ્સીનો સંપર્ક નહિ સાધે તો તેનો કેસ ‘ક્લોઝ’ કરવામાં આવશે. પણ જો તેને અમારા ડીપાર્ટમેન્ટ તરફથી કોઇ પણ મદદની જરૂર હોય તો નિ:સંકોચ મને ફોન કરી શકે છે. તેનો ફોન ન આવ્યો અને કેસ ‘ક્લોઝ’ થયો.
* * * * * * * *
ત્યાર પછીના બે વર્ષમાં ઘણી નવી વાતો થઇ ગઇ, જેની વાત આગળ જતાં થશે. શાહિન બેગમનો ‘રી-ઓપન’ થયેલો કેસ જીપ્સીને મળ્યો. જીપ્સીને તે મળતાં જ તે રડવા લાગી. જીપ્સીએ તેને આશ્વાસન આપ્યું અને પાણીનો ગ્લાસ આપ્યો. શાંત થયા બાદ તેણે જે વાત કહી તે આ પ્રમાણે હતી:

“તમને છેલ્લે મળીને ગયા બાદ નસીમે અમને હૅમ્બર્ગથી રીટર્ન ટિકીટ મોકલી. હું તેને મળવા ગઇ તો તે મને અને જબીનને વળગીને રડવા લાગ્યો. તેને ડીપોર્ટેશનનો હુકમ મળ્યો હતો. તેણે મારા પ્રત્યે અને મારી બન્ને દિકરીઓ પ્રત્યે પ્રેમનો ઇઝહાર કર્યો. જો હું લગ્ન નહિ કરૂં તો તે બરબાદ થઇ જશે. અમારા સહુના સુકુન માટે મારે તેની સાથે તત્કાળ લગ્ન કરવા પડશે. મને તેના પર દયા આવી .... અને હું ફસાઇ ગઇ. તેને બ્રિટીશ વિઝા ન મળ્યો અને જર્મનીએ તેને ડીપોર્ટ કર્યો. હું તેની સાથે મુલતાન ગઇ અને ઇસ્લામાબાદ જઇ બ્રિટીશ હાઇકમીશનમાં અપીલ કરી. મહિનાઓ સુધી ચક્કર માર્યા બાદ તેમણે જણાવ્યું છે કે લંડનની ટ્રાઇબ્યુનલમાં અપીલ છ-સાત મહિના પછી અાવશે. તે દરમિયાન હું ગર્ભવતિ થઇ. હવે તમારે મને મદદ કરવાની છે,” કહી તે ફરી રડવા લાગી.
અમારા સ્થાનિક કમ્યુનીટી લૉ સેન્ટરમાં આવા કેસ મફત લેવામાં આવતા. તેમનો કેસ-લોડ ભારે હોવા છતાં જીપ્સીના બૅરીસ્ટર મિત્ર માઇકલ ગ્રીનબર્ગે શાહિનનો કેસ હાથમાં લીધો. કેસ ચાલ્યો ત્યારે તેમણે જીપ્સીને શાહિનના સોશિયલ વર્કર તરીકે સાહેદી આપવા બોલાવ્યો. નસીમને બ્રિટનમાં આવવા દેવાથી શાહિન તથા તેના ત્રણ બાળકો (સૌથી નાના બાબાનો પિતા નસીમ હતો)ને કેટલો આધાર મળશે તેવી જીપ્સીએ રજુઆત કરી. છેલ્લા ત્રણ વર્ષ શાહિને કેટલી મુશ્કેલીમાં કાઢ્યા હતા તેનું વર્ણન કર્યું. ટ્રાઇબ્યુનલે શાહિનની અરજી મંજુર કરી. નસીમને વિઝા મળી ગયો.
એક અઠવાડીયા બાદ શાહિન તેના ત્રણે બાળકોને લઇ મને મળવા આવી. આ વખતે તેણે પોતાની દિકરીઓને કહેલા ચાર શબ્દો જીપ્સીના જીવનમાં યાદગાર રહી ગયા.
“બેટી, મામૂકો સલામ કરો.” નાની ફરખંદાએ હસીને મને સલામ કર્યા અને ચૉકલેટનો ડબો આપ્યો. તેમાંની એક ચૉકલેટ લઇ તેને ડબો પાછો આપ્યો. હસતે મુખે શાહિન તેના બાળકોને લઇ અૉફિસની બહાર ગઇ. ફરી એક વાર તેનો કેસ ‘ક્લોઝ’ કર્યો.

* * * * * * * *

આ વાતને ત્રણ-ચાર વર્ષ થઇ ગયા હશે. એક દિવસ રસ્તામાં માઇકલ ગ્રીનબર્ગ અચાનક મળી ગયા. થોડી ખુશહાલીની વાત કર્યા બાદ કહે, “બાય ધ વે, તમારી ક્લાયન્ટ - શું નામ તેનું? શાહિન? હા, મને મળવા આવી હતી. તેના હસબંડને સિટીઝનશીપ મળી ગયા પછી તે શાહિનને છોડીને જતો રહ્યો. શાહિન મને પૂછતી હતી, ‘એવો કોઇ કાયદો છે જે આવા નમકહરામની સિટીઝનશીપ કૅન્સલ કરી તેને પાછો તેના મુલ્કમાં મોકલી શકે?’ Any way, it was nice seeing you again...”


Disclaimer: આ સંકલિત કેસવર્ક્સ ઉદાહરણ છે. કોઇ એક વ્વક્તિ કે પરિવારનું વર્ણન નથી. કોઇ સ્થળે સમાનતા જણાય તો તે આકસ્મિક છે.

સોશિયલ વર્કરની નોંધપોથીમાંથી: બોલતું અખબાર!

અમારી ટીમમાં રિવાજ હતો કે લંચના સમયે સૅન્ડવીચ લેવા કોઇ બહાર જાય તો બાકીના સભ્યોને પૂછે કે તેમના માટે કોઇ ચીજ લાવવી છે કે કેમ. એક દિવસ પૅટ હૅમ્પસને જીપ્સીને કહ્યું, “આજે લંચના સમયે આપણે સાથે જઇએ તો કેવું? તમને અમારો 'ટૉકીંગ ન્યુઝપેપર'નો સ્ટુડીયો પણ બતાવીશ. આવશો?”
તે દિવસ સુધી ‘ટૉકીંગ ન્યુઝપેપર‘ નામની કોઇ વસ્તુ હોય છે એવું કોઇએ કહ્યું હોત તો હસવું આવે એવી જીપ્સીની સ્થિતિ હતી. તેમ છતાં ઠાવકું મોઢું રાખી અમે સ્ટુડીયોમાં ગયા. પૅટ તથા ક્રિસે મળીને તેમનો સ્ટુડીયો તથા કાર્યપદ્ધતિ બતાવી તે જોઇ અચરજનો પાર ન રહ્યો. આવી પણ કોઇ સેવા હોઇ શકે છે તેનો સ્વપ્ને પણ ખ્યાલ નહોતો.
ટૂંકમાં કહીએ તો જનતા માટે જરૂરી કેટલીક સેવાઓ એવી હતી જે પૂરી પાડવાની કાઉન્સીલની કાયદેસરની જવાબદારી નહોતી, પણ કોઇ સ્વયંસેવક સંસ્થા ખાસ કરીને વિકલાંગ, દૃષ્ટીહિન અથવા ઉપેક્ષીત જનસમૂહના કલ્યાણ માટે કોઇ સેવા શરૂ કરવા માગે, તો કાઉન્સીલ તેમને ગ્રાન્ટ અને ઉલલબ્ધ હોય તો કાઉન્સીલનું મકાન આપે. જીપ્સી સોશિયલ વર્કર બન્યો તેના ત્રણેક વર્ષ અગાઉ અમારી ટીમમાં સ્કૉટ પિયર્સન નામનો એક અંધ સોશિયલ વર્કર હતો. તેણે પૅટ હેમ્પસન સાથે મળી અંધજનો માટે ‘ટૉકીંગ ન્યુઝ પેપર’ શરૂ કર્યું હતું. બ્રિટનમાં આવા કેટલાક ‘અખબાર’ ચાલતા હતા. સ્થાનિક સમાચાર તથા કાઉન્સીલ તરફથી જાહેર જનતા માટેની માહિતીઓ સ્થાનિક સમાચાર પત્રિકામાં છપાય. પણ એકલા રહેતા અંધજનો તે વાંચી ન શકે, તેથી કેટલીક સંસ્થાઓએ આવા સમાચાર અૉડીયો કૅસેટમાં ‘બોલતા અખબાર'તરીકે વાંચવાનું શરૂ કર્યું હતું. ૬૦ મિનીટની કૅસેટમાં આવી માહિતી તથા લોકોને પસંદ પડે તેવી નવલિકાઓ, નિબંધો વાંચીને રેકૉર્ડ કરવામાં આવે અને અંધજનોને મફત વહેંચવામાં આવે. પદ્ધતિ એવી હતી કે રેકૉર્ડ કરેલી કૅસેટ પ્લાસ્ટીકના પીળા padded કવરમાં મૂકીને મોકલવામાં આવે. કવરની બહાર પારદર્શક પાકીટ હોય, જેમાં સભ્યના અૅડ્રેસનું લેબલ હોય. આ લેબલની પાછળ સંસ્થાનું અૅડ્રેસ છાપવામાં આવે. સભ્યને કૅસેટ મળે, એટલે તે સાંભળી, પાકીટમાં મૂકી વેલ્ક્રોથી સીલ કરે. બહારના પાકીટમાંના અૅડ્રેસનું લેબલ ફેરવી ટપાલથી પાછું મોકલે. આવા કવર (કે અંધજન માટે મોકલવામાં આવતા કોઇ પાર્સલ) રૉયલ મેલ મફત મોકલે. અમારી કાઉન્સીલના વિસ્તારમાં લગભગ ૨૦૦ જેટલા અંધ કે 'લીગલી બ્લાઇન્ડ' હતા. તેમના માટે સ્કૉટ, પૅટ હૅમ્પસન તથા ક્રિસ લક નામના સ્વયંસેવકે મળીને અંગ્રેજીમાં અઠવાડીક શરૂ કર્યું હતું. તેઓ જે અૅપાર્ટમેન્ટ બ્લૉકમાં રહેતા હતા તેમાં આઠ ફ્લૅટ્સ હતા, તેમાંનો એક ફ્લૅટ હાઉસીંગ એસોસીએશને તેમને સ્ટુડીઓ તરીકે વાપરવા માટે મફત આપ્યો હતો. કાઉન્સીલે તેમને ગ્રાન્ટ આપીને સ્ટુડીઓ બનાવવા માટે સાઉન્ડ પ્રુફીંગ તથા રેકૉર્ડીંગના સાધનો વસાવી આપ્યા હતા. આ ઉપરાંત કૅસેટ, તેના કવર વ. માટે વાર્ષીક ફાળો આપવાનું શરૂ કર્યું.
“તમને આ બતાવવા પાછળ અમારો સ્વાર્થ છે!” પૅટે હસીને કહ્યું. “બે વર્ષથી અમે ગુજુરાટી અને અર્ડૂમાં બોલતું અખબાર શરૂ કરવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ. તમારાં પહેલાંના એશીયન સ્પેશીયાલીસ્ટને તેમાં રસ નહોતો. અંગ્રેજીનું અમારૂં અખબાર છે તેના બે એશીયન મેમ્બર્સ છે, તેમને પણ કહી જોયું, પણ તેમના પરિચયમાં આવું કામ કરી શકે તેવા કોઇ સ્વયંસેવકો નહોતા તેથી કામ અટવાઇ ગયું છે. તમે આ દિશામાં કંઇ કરી શકો?” પૅટનો મતલબ હતો ગુજરાતી અને ઉર્દૂ!
“આ તો કમાલની સેવા છે!” મારાથી કહેવાયા વગર ન રહેવાયું. “આપણે પ્રયત્ન કરી જોઇશું.”
“તમે આ કામ કરવા તૈયાર થાવ તો અમારી સંસ્થા તરફથી તમને સો કૅસેટ, પચાસ પ્લાસ્ટીકના કવર અને દસ કૅસેટ પ્લેયર લોન તરીકે આપીશું. કૅસેટની જરૂર વધે તે પ્રમાણે વધારી આપીશું. કૅસેટ પ્લેયર તમારા સભ્યોને આપશો. શક્ય છે કે તેમની પાસે કૅસેટ સાંભળવાનું સાધન ન પણ હોય.”
જીપ્સીને પહેલાં યાદ આવી હોય તો તેના એલ્ડર્સ ગ્રુપનાં સાથી કલ્પના પટેલની. આ બહેન ઘણા ઉત્સાહી અને સેવાપરાયણ હતા. જરૂરતમંદ લોકોને મદદ કરવા સતત તૈયાર રહેતા, તે જીપ્સીએ તેમની સાથેના બે વર્ષના સંપર્ક દરમિયાન જોયું હતું. તે જો મદદ કરવા તૈયાર થાય તો અમારૂં કામ ઝડપથી થાય. જીપ્સીએ તેમને વાત કરી અને તે તરત તૈયાર થઇ ગયા. બીજી વાત કરી અનુરાધાને. અનુરાધા પણ અમારી કાઉન્સીલમાં કાર્યરત હતા. ‘મારાથી થાય તે જરૂર કરીશ!” તેણે કહ્યું.
એલ્ડર્સ ગ્રુપનો અનુભવ જીપ્સી માટે અમૂલ્ય હતો. તેમાં તેણે જે નકારાત્મક વસ્તુઓ જોઇ હતી તેની પુનરાવૃત્તિ ન થાય તે માટે ત્રણ વાતો જરૂરી હતી. એક તો સંસ્થાનું બંધારણ પારદર્શક હોવું જોઇએ, જેમાં દરેક અૉફીસ-બેરરની જવાબદારી સ્પષ્ટ લખવામાં આવે; બીજી મહત્વની વાત ગાંધીજીએ જાહેર સંસ્થા માટે કહી હતી. તેમણે કહ્યું હતું કે જાહેર જનતા પાસેથી મળેલી રકમની પાઇએ પાઇનો હિસાબ ચોક્ખો હોવો જોઇએ અને તે જાહેર કરવામાં આવે. એટલું જ નહિ, કોઇ પણ વ્યક્તિ ગમે ત્યારે હિસાબ જોવાની માગણી કરી શકે.
આ માટે અમે સ્થાનિક કમ્યુનિટી લૉ સેન્ટરના કો-ઓર્ડીનેટરની મુલાકાત લઇ અમારા માટે બંધારણ ઘડી આપવા વિનંતિ કરી. તેમણે બંધારણ ઘડી આપ્યું. તેમાં અન્ય વાતો ઉપરાંત ત્રણ કલમો પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો: મૅનેજમેન્ટ કમિટી કે અૉફીસ બેરરના કોઇ સભ્ય સતત ત્રણ મિટીંગમાં હાજર ન રહે તો તેમને બરતરફ કરવામાં આવે. વર્ષમાં બે વાર જનરલ મિટીંગ તથા મૅનેજમેન્ટ કમિટીની ચાર મિટીંગ યોજાવી જોઇએ. AGMમાં ચૂંટણીઓ થાય, જેમાં ચાર્ટર્ડ અૅકાઉન્ટન્ટે અૉડીટ કરેલા હિસાબ પ્રસ્તુત કરવામાં આવે તથા સભ્યો પાસેથી તે મંજુર કરવામાં આવે. એક અન્ય મહત્વની વાત તેમાં મૂકવામાં આવી કે જેમના માટે આ બોલતું અખબાર શરૂ કરવાનું હતું તેમને સંસ્થાના વહીવટમાં ભાગ લેવાનો હક હોય. આ માટે બંધારણીય રીતે ઓછામાં ઓછા ત્રણ અંધજન હોય, અને મહિલાઓને યોગ્ય પ્રતિનિધિત્વ મળે તે માટે મૅનેજમેન્ટ કમિટીમાં ત્રણ બહેનો હોવી જોઇએ.
ત્યાર પછીનું બધું કામ કલ્પનાબહેને ઉપાડી લીધું. તેમણે અમારા વિસ્તારમાંના એશીયન અૉપ્ટોમેટ્રીસ્ટ્સને મળી અંધજનોનાં નામ સરનામાં મેળવ્યા તથા તેમને જાતે મળી આવ્યા. તેમની સાથે અમારા અભિયાન વિશે વાત કરી. સૌને વાત ગમી. જો કે કેટલાકે શંકા વર્તાવી કે આ સંસ્થા લાંબો સમય નહિ ચાલે.
પૅટ પાસેથી તેમના સભ્ય જતીશ માલદેનો નંબર મેળવ્યો અને પૂછ્યું કે તેને અા કામમાં જોડાવું છે કે કેમ. તે પણ તૈયાર થઇ ગયો. કલ્પના તરૂણ ગોહિલ નામના ૨૦ વર્ષના યુવાનને લઇ આવ્યા. ક્રિસ લકે તેને સાઉન્ડ રેકૉર્ડીગ કરતાં શીખવ્યું. હવે પ્રોફેશનલ ‘ન્યૂઝ રીડર’ની જરૂર હતી. આ કામ કરવા તૈયાર થયા અનુરાધા, કલ્પના, તેમની બહેનપણી નીલા અને જીપ્સી. જીપ્સી સિવાય કોઇએ પદ્ધતિસર ગુજરાતીનો અભ્યાસ નહોતો કર્યો, કારણ કે ત્રણે મહિલાઓનો જન્મ, કેળવણી અને ઉછેર ઇસ્ટ આફ્રિકાનાં. કામ તો શરૂ કરવું જ હતું, તેથી તારીખ નક્કી કરી. અમારી કાઉન્સીલના મેયર હિઝ વર્શીપ રોજર સ્ટોન તથા તેમનાં પત્નિએ ઉદ્ઘાટન તથા સ્વાગતનું પ્રવચન રેકૉર્ડ કર્યું. અખબારનું નામાભિધાન થયું “કિરણ”. પહેલા અંકમાં અમારી પાસે ફક્ત આઠ સભાસદ હતા. બ્રિટનના ગુજરાતી અખબાર ગરવી ગુજરાત તથા ગુજરાત સમાચારના તંત્રીશ્રીએ તેમના અખબારનો ઉપયોગ કરવાની રજા આપી એટલું જ નહિ,”કિરણ” વિશે પાંચ ઇઁચના કૉલમમાં રીવ્યૂ લખ્યો. પહેલા અંકમાં 'ગુજરાતમાં સારો વરસાદ પડ્યો'ને ઠેકાણે વંચાયું, "વરસાદ પડીયો". 'સુરતની મઘમઘતી મિઠાઇ'ને બદલે 'મધમધતી મિઠાઇ' વંચાયું, પણ શ્રોતાઓને તે બેહદ પસંદ પડીયું - માફ કરશો, પસંદ પડ્યું!
બસ, ત્યાર પછી આખા બ્રિટનમાંથી વિનંતિના પત્રો આવવા લાગ્યા. ‘અમને કિરણની કૅસેટ મોકલો.' સભ્યો વધતા ગયા. નાણાંની જરૂર પડવા લાગી તેમ તેમ સંસ્થાના શ્રી જયંત પટેલ, દીનેશ પુરોહિત, પ્રવીણા વંદ્રા જેવા પ્રમુખ તથા અમારા જેવા સામાન્ય સ્વયંસેવકોએ ફાળો એકઠો કરવાનું શરૂ કર્યું. એક જ વર્ષમાં સંસ્થા પગભર થઇ ગઇ. પૅટ હૅમ્પસનનું અંગ્રેજી અખબાર બંધ થવાની અણી પર આવ્યું ત્યારે આપણા ગુજરાતી અખબારે તેને નાણાં તથા સ્વયંસેવકો પૂરા પાડ્યા.
એપ્રિલ ૭, ૧૯૮૫ના રોજ શરૂ થયેલ ‘કિરણ’ ૨૫ વર્ષથી હજી ચાલે છે. અત્યારે તેની ૩૦૦ જેટલી કૅસેટ દર અઠવાડીયે શ્રોતાઓને મોકલવામાં આવે છે.
આ છે ગુજરાતના સ્વયંસેવકોની ધગશની વાત. દેશ હોય કે પરદેશ. ગુજરાતની અસ્મિતા હંમેશા પ્રકાશતી રહે છે.

સોશિયલ વર્કરની નોંધપોથીમાંથી: મિસેસ ચોકસી

સોશિયલ વર્કરની નોંધપોથીમાં અપાતી કેસવર્ક સ્ટડીઝમાં જગતના બધા સોશિયલ વર્કર્સ વતી જીપ્સીને એક વાત કહેવી છે.
જગતમાં માનવીને કોઇ પણ વ્યવસાય કરવો હોય તે માટે તેને કેળવણી લેવી પડે છે. પછી ખેતીકામ કરનાર ખેડૂત હોય કે શસ્ત્રક્રિયા કરનાર સર્જન, સહુને પોતપોતાના અંતરના કોલ પ્રમાણે કામ કરવાની શક્તિ કેળવવી પડે છે અને તેની સાથે જ્ઞાન મેળવવું પડે છે. કેળવણી પૂરી થતાં તે માનવતામાં શ્રદ્ધા અને તેણે મેળવેલા જ્ઞાનમાં ભક્તિ ઉમેરે તો તેને પૂરા કરેલા કાર્યમાં સંતોષ મળે છે. કદી તેનામાં ‘હું પણું’ કે ઉપકારવૃત્તિ નથી આવતી. હા, કોઇ વાર ઉદ્ગાર જરૂર નીકળી જાય, “આજનું વેતન કમાવ્યાનો મને આનંદ છે.”
આ ભાવનામાંથી સોશિયલ વર્કર્સ બાકાત નથી. તેમને મળતી કેળવણીમાં એક વાત પર ખુબ ભાર આપવામાં આવે છે: multi-disciplinary work. સોશિયલ વર્કર્સ એકલા કશું જ કરી શકતા નથી. તેમને શિક્ષકો, ડૉક્ટર્સ, નર્સ, હાઉસીંગ ખાતાના કાર્યકરો, અૉક્યુપેશનલ થેરાપિસ્ટની મદદ ન મળે તો તેઓ તેમના ક્લાયન્ટને તસુભર પણ મદદ ન કરી શકે. કોઇ પણ વ્યક્તિનું કામ પૂરૂં કરી તે કેસ ‘ક્લોઝ’ કરે, તેમાં તેનો ફાળો કેવળ દસ ટકા હોય છે. બાકીની મહેનત મલ્ટીડીસીપ્લીનરી ટીમની હોય છે. આ વાતનો અહેસાસ જીપ્સી તથા તેના સાથીઓને હંમેશા રહેતો અને હજી રહે છે. આથી વાચકોને વિનંતિ કે ‘નોંધપોથી’માં વર્ણવેલ કામનું સાચું શ્રેય અન્ય કાર્યકરોને જાય છે; જીપ્સી કેવળ નિવેદન - વાત કહેવાનું કામ કરે છે, એટલું યાદ રાખશો.
આજની વાત છે મિસેસ ચોકસીની.
એક દિવસ અમારી ટીમની અૉક્યુપેશનલ થેરપીસ્ટ સૂ થૉર્નટન જીપ્સી પાસે આવી. “હું હમણાં જ એક એશિયન મહિલાની મુલાકાત લઇને આવી છું. તેમને જોઇતી ઇક્વીપમેન્ટ અંગેનું અૅસેસમેન્ટ મેં કર્યું, પણ તેમની અંગત તથા પારિવારીક સ્થિતિ જોતાં મને લાગ્યું કે તેમને નડતી સમસ્યાઓ ઘણી ઊંડી છે. તેમનું રહેઠાણ તેમના રહેવા માટે જરાય યોગ્ય નથી. તમે તેમને મળી આવશો? તમને જે જણાય તેની ચર્ચા કરી મિસેસ ચોકસીને જોઇતી ઇક્વીપમેન્ટ, દાદરો ચઢવા ઉતરવામાં મદદ થાય તે માટે ચૅરલિફ્ટ વગેરે માટેનો અૉર્ડર આપીશું,” કહી તેણે તેમનું નામ અને સરનામું આપ્યું. (રાબેતા મુજબ આ બ્લૉગમાં આપેલા કેસ સ્ટડીઝમાં વર્ણવેલ વ્યક્તિઓ અને સ્થળોનાં નામ બદલવામાં આવ્યા છે.)
સૂ અત્યંત માયાળુ યુવતી હતી. આ અગાઉ તેણે આપણા એક ભાઇ ભુપતભાઇ મેરને મદદ કરી હતી. ભુપતભાઇનો કમરથી નીચેનો ભાગ બાળલકવા-ગ્રસ્ત થઇ ગયો હતો. યુગાંડાથી તેઓ જ્યારે બ્રિટન આવ્યા, જમીન પર બેસી, ઘસડાતા હરી ફરી શકતા. સૂ થૉર્નટને તેમને સૌ પ્રથમ વીલચૅર આપી, તેમને મળેલા કાઉન્સીલના ફ્લૅટમાં તેઓ સ્વતંત્રતાપૂર્વક ટૉઇલેટ, બાથરૂમ વ.નો ઉપયોગ કરી શકે તેની ટ્રેનીંગ અને ઉપકરણો વસાવી આપ્યા. જ્યારે ભુપતભાઇ ૧૮ વર્ષના થયા અને સ્વતંત્ર રહેવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી, સૂએ હાઉસીંગ ડીપાર્ટમેન્ટની મદદથી તેમના માટે વીલચૅરમાં બેસીને રસોઇ બનાવી શકાય, બાથ ટબમાં જઇ શકાય અને સ્લાઇડીંગ ડોર વાળા બારણાં વાળો ખાસ ફલૅટ બંધાવી આપ્યો હતો. તે વખતે બ્રિટનની આર્થિક હાલત સારી હતી તેથી ધનરાશિ હતી, પણ નવાસવા આવેલા ‘ઇમીગ્રંટ’ માટે હજારો પાઉન્ડના ખર્ચે આવી ખાસ વ્યવસ્થા કરવા માટે સૂ જેવી મહિલાનુ હૃદય જોઇએ. તેના આ અનુભવને કારણે તેણે જીપ્સીને કાંતાબહેનનું રીફરલ આપ્યું હતું.
મિસેસ કાન્તા ચોકસીની અૅપોઇન્ટમેન્ટ લઇ જીપ્સી તેમને મળવા ગયો ત્યારે તેમની સ્થિતિ જોઇ ચકરાઇ ગયો.
તેમનો ફ્લૅટ એક દુકાનની ઉપર હતો. વીસ પગથિયાંનો દાદરો ચઢીને ઉપર ગયો તો પહેલાં જમણી તરફ મેઝેનાઇન ફ્લોર પર ટૉઇલેટ હતું. બીજા સાત સીધાં પગથિયા ચઢ્યા બાદ સામે એક બૉક્સ રૂમ હતી અને ડાબી તરફના હૉલવે અને તેને અડીને લાઉન્જ હતી. હૉલવેની નજીક જઇ મોટેથી ગુજરાતીમાં કહ્યું કે મિસેસ ચોકસીને મળવા સોશિયલ સર્વિસીઝમાંથી એશિયન સોશિયલ વર્કર આવ્યો છે.
બૉક્સરૂમનું બારણું અર્ધું ખુલ્લું હતું. અંદરથી અવાજ આવ્યો, “ભાઇ હું કાંતાબેન, મિસેસ ચોકસી અહીંયા આ રૂમમાં છું. અંદર આવ.”
આ હતી કાંતાબહેનની બેડરૂમ, બૉક્સરૂમ એટલે સાત ફીટ બાય પાંચ ફીટની ઓરડી. લંડનમાં આવા ‘બૉક્સરૂમ’નો ઉપયોગ બાળકના બેડરૂમ તરીકે અથવા ઘરનો ફાલતુ સામાન રાખવા માટે થાય. આ રૂમમાં રાખેલી ટ્વિન બેડમાં મિસેસ ચોકસી બેઠાં હતા. ઘણું ભારે શરીર, ગોરો વાન, કપાળમાં મોટો ચાંદલો, જેને જોઇ લલિતાદેવી શાસ્ત્રીની છબી યાદ આવી. લલિતાદેવી એટલે ભારતના બીજા પ્રધાનમંત્રી સ્વ. લાલબહાદુર શાસ્ત્રીનાં પત્નિ. ઉમર ૬૦ વર્ષથી વધુ. રૂમમાં તેમના પલંગ સિવાય ખુરશી રાખવા જેટલી જગ્યા નહોતી. એક નાનકડું સ્ટુલ બેડ પાસે હતું, જેના પર દવાની શીશીઓ રાખી હતી. એક ખૂણામાં તેમની સુટકેસ પડી હતી. પલંગની પાસે ટેકો આપવા માટે તેમની લાકડી.
“ભાઇ, માફ કરજે, તારા માટે બેસવા બીજી કોઇ જગ્યા નથી. અહીં મારી પડખે બેસ,” કહી મહા મુશ્કેલીથી બાજુએ ખસ્યા. એટલામાં બાજુના ઓરડામાંથી અવાજ આવ્યો, “બા, તારે આવવું હોય તો અહીં હૉલમાં આવ. હું અને બાપુજી બહાર જઇએ છીએ.”
“ના, ભૈલા. હું અહીં ઠીક છું.”
ભવ્ય વ્યક્તિત્વ ધરાવતા મિસેસ ચોકસીને પરિચય આપ્યા બાદ તેમની સાથે તેમની પરિસ્થિતિનો અંદાજ લેવા વાત શરૂ કરી કરી.
*
મિસેસ ચોકસી - કાંતાબેનને આર્થરાઇટીસની સખત પીડા હતી. તે ઉપરાંત હાઇપરટેન્શન અને ડાયાબીટીસ પણ હતા. શરીર ભારે હોવાથી બાથરૂમ જવા દરેક વખતે સાત પગથિયા ચઢવા-ઉતરવાના એટલા કષ્ટદાયક હતા, કે ઘૂંટણમાં થતું ભયંકર દર્દ તેમનાથી સહન નહોતું થતું. પેઇનકિલરની શીશી સામે જ હતી!
કૌટુમ્બીક પરિસ્થિતિ એવી થઇ ગઇ કે એક છતની નીચે રહેવા છતાં પરિવાર ભગ્ન થઇ ગયો. પતિ-પત્ની વચ્ચે ત્રણ-ચાર વર્ષથી બે શબ્દ બોલવા જેટલો પણ સંબંધ નહોતો. પતિ તથા પુત્ર જુદા અને કાંતાબેન તેમની નાનકડી કોટડીમાં. છેલ્લા એક વર્ષથી તેમણે જુદું પેન્શન લેવાનું શરૂ કર્યું હતું. પગમાં ભયંકર દર્દ હોવા છતાં દાદરો ઉતરી ગ્રોસરી ખરીદ કરવા જાતે જતા. કિચનમાં ફ્રિજ હતું તેમાંની એક શેલ્ફ તેમના દિકરાએ કે પતિએ તેમના માટે ફાળવી હતી અને રસોઇ કરવાનો સમય નક્કી કરી આપ્યો હતો.
તેમના પરિવારમાં પુત્ર ઉપરાંત ત્રણ દિકરીઓ હતી, જેમાંની બે ઇસ્ટ આફ્રિકામાં ધનાઢ્ય પરિવારોમાં પરણેલી. સૌથી નાનીએ આંતરજ્ઞાતીય લગ્ન કરેલા અને ઇસ્ટ લંડનમાં રહેતી હતી. પરિવાર હોવા છતાં એકલતા અને પારાવાર કષ્ટ ભોગવતા કાંતાબેનમાં હતાશાની તીવ્ર ભાવના હતી. વૃદ્ધાવસ્થાના આરે આવેલ કોઇ પણ વ્યક્તિ માટે આ પરિસ્થિતિનો હલ તરત કાઢવામાં ન આવે તો તે ક્રૉનીક ડીપ્રેશનનો ભોગ બને તો તેમની સ્થિતિ દારૂણ થાય. અહીં ત્રણ સમસ્યાઓનો ઉકેલ લાવવાનો હતો: તેમના માટે રહેઠાણ તદ્દન અયોગ્ય હતું. બીજો પ્રશ્ન હતો વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે ઉદ્ભવતી અનેક સમસ્યાઓ, જેમાં તેઓ પોતાનું ભોજન રાંધવા પણ અસમર્થ હતા, એટલું જ નહિ, રસોડા તથા બાથરૂમનો સ્વતંત્ર ઉપયોગ કરી શકે તેમ નહોતા. ત્રીજો કઠણ પ્રશ્ન હતો માનસીક બિમારી ટાળવાનો.
જીપ્સીએ એલ્ડર્સ ગ્રુપમાં કરેલા કામ દરમિયાન હાઉસીંગ એસોશિએશન સાથેનો સમ્પર્ક તાજો હતો. ત્યાં સિનિયર સિટીઝન્સ માટે બંધાયેલા એપાર્ટમેન્ટ્સમાં આપણા વડીલો માટે ફાળવેલા પાંચ ફ્લૅટ્સમાંથી એકાદ ખાલી હોય તો કાંતાબહેન ત્યાં જવા તૈયાર થાય તો બધા પ્રશ્નોનો હલ આવે. સ્વતંત્ર બેડરૂમ, હૉલ, કિચન, બાથરૂમનો ફ્લૅટ, રોજ બપોરે ગરમ ભોજન મળે, અને કાઉન્સીલ તરફથી ગૅસ કૂકર મૂકવામાં આવેલું. પણ તેઓ પુત્રથી દૂર જવા તૈયાર થાય ખરા? પતિએ તો તેમને ત્યાગ્યા હતા.
જીપ્સીએ તેમની પાસે આ પ્રસ્તાવ મૂકતાં જ તેઓ તૈયાર થઇ ગયા. “દિકરા, મને આ દુર્દૈવી અવસ્થામાંથી છોડાવ! તું કહે તો આપણે કાલે જ ત્યાં જતા રહીએ.”
સદ્ભાગ્યે રૉબિન્સ કોર્ટમાં (ખરૂં નામ જુદું છે) એક ફ્લૅટ ખાલી હતો! તે જોવાની વ્યવસ્થા કરી ત્યારે ઇસ્ટ એન્ડથી તેમની પુત્રી ઇંદીરા આવી. સાવ નવો, સિંગલ લેવલનો અૅપાર્ટમેન્ટ તેમને બન્નેને જોતાં વેંત ગમી ગયો! મોટો, હવા ઉજાસથી ભરપુર પણ ડબલ ગ્લેઝીંગ કરેલો બેડરૂમ, મોટી લાઉન્જ અને મકાનમાં હરરવા ફરવા માટે આધાર આપવા ભીંત પર રેલીંગ્ઝ હતી. તેમણે તરત લીઝ પર સહિ કરી. કાંતાબેન બેનિફીટ પર હતા તેથી ભાડું માફ, પણ ગૅસ અને વિજળીનાં બિલ ભરવા પડે. તેમને મળતો બેનિફીટ પૂરતો હતો, તેથી તેમનો ગુજારો સારી રીતે થઇ શકે તેમ હતું. સૌથી સારી વાત તો ત્યાં ચોવીસે કલાક હાજર રહેનાર વૉર્ડન હતા, અઠવાડીયામાં એક દિવસ ડૉક્ટર તો આવે જ પણ તેમની સર્જરીમાં ‘on call‘ ડૉક્ટર બોલાવતાં જ આવી જતા. નર્સ, ચીરોપોડીસ્ટ, હૅરોમાં ચાલતી બ્યુટીશીયન/હૅર ડ્રેસર કૉલેજનાં છેલ્લા વર્ષના વિદ્યાર્થી અને વિદ્યાર્થીનીઓ નજીવી કિંમત લઇ વૃદ્ધ-વૃદ્ધાઓનાં કેશ કર્તન, કલરીંગ કરી આપવા ત્યાં આવતા. કાઉન્સીલના એશિયન કિચનમાંથી બપોરનું ‘ડાયાબીટીક પેશન્ટ્સ માટેનું લંચ’ પણ આવતું હતું.
રૉબિન્સ કોર્ટમાં બીજા ચાર ગુજરાતી પરિવાર હતા. સૌ મળીને વારાફરતી એકબીજાના ફ્લૅટમાં સત્સંગ અને ભજન કિર્તન અને વાર તહેવારે કોઇ ને કોઇ કાર્યક્રમ થતો, તેથી તેમનું સામાજીક જીવન ફરી શરૂ થયું. કાન્તાબેનની દિકરી તેમને મળવા દર વીકએન્ડમાં અને કાંતાબેન બોલાવે ત્યારે જતી.
કાંતાબેન સેટલ થઇ ગયા બાદ ડિપાર્ટમેન્ટે તેમનો કેસ ક્લોઝ કર્યો. જીપ્સીની મુલાકાત દરમિયાન કાંતાબેન તેને કોઇ કોઇ વાર તેમના જીવનકથા કહેતા. તેઓ સૌરાષ્ટ્રના એક તાલુકાના શહેરના સુખવસ્તુ પરિવારનાં હતા. દેખાવે રૂપાળાં હોવાથી ઇસ્ટ આફ્રિકાના પરિવાર તરફથી માગું આવતાં તેમના માતાપિતા તૈયાર થઇ ગયા. વચેટીયાઓએ આપેલી માહિતી અનુસાર મૂરતિયાનો માલાવીના પાટનગર લિલૉંગ્વેમાં શોરૂમ હતો. લગ્ન થઇ ગયા, અને જ્યારે તેઓ માલાવી પહોંચ્યા ત્યારે તેમને જાણ થઇ કે પતિ એક શોરૂમમાં કર્મચારી હતા!
“શું વાત કરૂં તને!” તેમણે જીપ્સીને કહ્યું, “ અમારી જ્ઞાતિમાં બે જાતના સોની હોય છે. ઘરેણાં સોની જે ઘરેણાંની ડિઝાઇન કરી સોનાની લગડીમાંથી દાગિનો ઘડે. તેમનાથી ઉતરતા હોય થીગડાં સોની, જે ભાંગેલા ઘરેણાંને રેણ કરી રિપૅર કરવાનું કામ કરે. મારા પતિ થીગડાં સોની નીકળ્યા! શો રૂમના માલિક લિલૉંગ્વેના મોંઘા વિસ્તારમાં રહે. અમે એક ‘છામ્બા’માં.”
છામ્બો એટલે સ્વાહિલીના ‘શામ્બા’નો અપભ્રંશ. શામ્બો એટલે ગામથી દૂર આવેલી વાડી, અને તેમાં બાંધેલા કાચા મકાનમાં કાંતાબેન પતિ સાથે રહેવા ગયા
કાંતાબેનનું જીવન નિરાશામાં ગયું. તેમનો પુત્ર ઘણો હોંશિયાર હતો. તેમની જ્ઞાતિની સ્કૉલરશીપથી લંડન જઇને એન્જીનીયર થયો, પણ કમભાગ્યે તેનાં લગ્ન અને જીવન બન્ને નિષ્ફળ નીવડ્યા. કાંતાબેનની ત્રણે પુત્રીઓ તેમના જેવી રૂપાળી હતી. તેમાંની બેને આફ્રિકાના જ સારા પરિવારના પતિ મળ્યા. તેમનો સુખી સંસાર જોઇ તેમના હૃદયને શાંતિ મળતી હતી. છેલ્લી ઇંદીરાને સારી નોકરી હતી અને તેમની નજર સામે હતી, અને જોઇએ ત્યારે મદદ કરવા હાજર હતી.
કેસ ‘ક્લોઝ’ કર્યાના દોઢે’ક વર્ષ બાદ જીપ્સીને ઇંદીરાનો ફોન આવ્યો. કાંતાબેનનું અવસાન થયું હતું. ફ્યુનરલ બાદ કાન્તાબેનના કાર્ય સાથે સંકળાયેલા સોશિયલ વર્કર, અૉક્યુપેશનલ થેરાપિસ્ટ, સ્વયંસેવકો અને પાડોશીઓ ઇંદીરાના ફ્લૅટ પર ભેગા થયા ત્યારે તેણે કાંતાબેનની નોટબુક બતાવી. “બાના જીવનમાં આવેલા માણસો માટે તેમણે એક સંદેશ લખ્યો છે, તે વાંચી સંભળાવોને!”
સંદેશ નાનકડો જ હતો.
“મારા અલ્પજીવનમાં મારા સદ્ભાગ્યે અનેક સજ્જનોનો સહવાસ મળ્યો. આફ્રિકા શું કે વિલાયત, જગતમાં સારા લોકોની કમી નથી. તેમના આધારે દુનિયા ચાલે છે. હવે મારો અંત સમય નજીક આવતો જણાય છે. હું રોજ પરમાત્માને પ્રાર્થના કરૂં છું, મને મુક્તિ ન આપશો. આ જગતમાં મને ફરી જન્મ આપજો. મારી બિમારીને કારણે મારે જગતના સારા માટે જે કરવું જોઇતું હતું તે કરી શકી નથી. આવતા જન્મમાં મને એવી શક્તિ અને સ્વાસ્થ્ય આપજો, જેથી હું લોક કલ્યાણનું કામ કરી શકું. જેમણે મને મદદ કરી છે તેમને સહાયરૂપ થઇ શકું. તમારા સૌના આભાર અને જય શ્રી કૃષ્ણ.”

સોશિયલ વર્કરની નોંધપોથીમાંથી: ઝીનત

ઝેબ સાહેબ તેમના કાઉન્સીલના મકાનમાં ખુશ નહોતા. આમ જોવા જઇએ તો સારા વિસ્તારમાં આવેલા વિક્ટોરીયન સ્ટાઇલના મકાનને બે ફ્લૅટ્સમાં કન્વર્ટ કરવામાં આવ્યું હતું, તેમાંનો ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર ફ્લૅટ ઝેબને મળ્યો હતો. તેમાં ફાયદો એ હતો કે મકાનનું બૅકયાર્ડ (ગાર્ડન) તેમના કબજામાં હતું અને તેમના કિચનમાંથી તેમાં સીધા જઇ શકાય તેવું હતું. અમેરીકામાં જેને ‘કૅથેડ્રલ સીલીંગ’ કહેવાય છે તેવી ઉંચી સીલીંગને કારણે તેમનો ફ્લૅટ આમ ભવ્ય લાગે. ન ગમવાનું કારણ ફ્લૅટને ગરમ રાખવા માટે ગૅસ અને વિજળીનું બિલ થોડું વધુ આવતું હતું. બીજું કારણ એ હતું કે તેમને સેમી-ડીટૅચ્ડ મકાન જોઇતું હતું જેની કાઉન્સીલમાં ભારે અછત હતી.
એક દિવસ આ બાબતમાં તેમને મળવા ગયો ત્યારે હૉલમાં એક ખુણામાં રાખેલી હાઇચૅરમાં ઝીનત બેઠી હતી. મિ. તથા મિસેસ ઝેબ સોફા પર તેમના ચાર વર્ષના પુત્ર અશફાક સાથે બેઠા હતા. અશફાક પાસે ‘અૅક્શનમૅન’ નામનું મોંઘું રમકડું હતું. ઝીનત એકલી હતી. જીપ્સી તેની પાસે ગયો અને તેનો હાથ પકડી તેને હૅલો કહ્યું. ઝીનતે મંદ સ્મીત કર્યું.
“ઝીનત કોઇની સાથે interact કરી શકતી નથી. તે એક ખુણામાં ચૂપચાપ બેસી રહેવાનું પસંદ કરે છે. અમારા દિકરાને અમે તેની સાથે રમવા નથી દેતા. શો ફાયદો? તે એટલી હદ સુધી ડિસેબલ્ડ છે, અમે તેને એકલી છોડી દઇએ છીએ. તેની સાથે રહીને અશફાક પણ એવો થઇ જાય તો? થોડી વારે તેને જમવાનું આપી તેને સુવડાવી દઇશું.” તે વખતે સાંજના છ વાગ્યા હતા. આ બાળકીના મનોરંજન માટે કોઇ જાતનું રમકડું કે કોઇ સાધન છે કે નહિ તેની પૂછપરછ કરતાં તેમણે જણાવ્યું કે ઝીનત બૌદ્ધીક રીતે એટલી પછાત છે કે તેને કશાનું ભાન નથી. હા, સ્પેશીયલ સ્કૂલમાં જવા તે સવારથીજ ચિચિયારી કરે છે. તેને મિસેસ ઝેબ તૈયાર કરે એટલે દરવાજા તરફ મીટ માંડીને બેસી રહે છે. આ જીપ્સી માટે અચરજની વાત હતી. ઘરમાં તે ફર્નીચરની જેમ પડી રહેતી હતી, અને શાળામાં જવા તેની તૈયારી વિશે સાંભળી વિચાર આવ્યો કે ત્યાં એવું શું હતું કે ઝીનત શાળામાં જવા ઉત્સુકતાથી બસની રાહ જોતી હતી?
બીજા દિવસે સવારે તેણે લિઝ પાસેથી સમય લઇ ઝીનત વિશે વાત કરી.
“તમારે ઝીનતની શાળામાં જઇ તેની key worker સાથે વાત કરવી સારી. ત્યાંના કાર્યક્રમમાં communication પર ખાસ ભાર આપવામાં આવે છે. ત્યાં શીખવવામાં આવતી ખાસ સંજ્ઞાઓની ભાષા Makaton દ્વારા બાળકો અને પુખ્ત વયની વ્યક્તિઓ એકબીજા સાથે સંભાષણ કરતા હોય છે. કદાચ ઝીનતને મૅકેટોન આવડતી હોય અને ત્યાં તેના સાથીઓ સાથે તે interact કરતી હોય. શાળામાં જવા માટેની તેની ઉત્સુકતા આનો નિર્દેશ કરતી હોય તે બનવા જોગ છે.”
જીપ્સીએ શાળાને ફોન કર્યો અને કીવર્કરને મળવાની અૅપોઇન્ટમેન્ટ લીધી. જ્યારે તે ત્યાં ગયો બાળકોના ભોજનનો સમય હતો. ઝીનત તેનાથી નાની છોકરી સાથે મૅકેટોનના ઇશારા વડે સંભાષણ કરતી હતી અને તેને ચમચા વડે ખવડાવવાનો પ્રયત્ન કરતી હતી. તેમ કરવામાં થોડું ખાવાનું ઢોળાતું હતું, પણ કીવર્કર તેને ટોકવાને કે મદદ કરવાને બદલે તે ચાલુ રાખવા પ્રોત્સાહન આપી રહ્યા હતા.
“ઝીનત ઘણી પ્રેમાળ છોકરી છે. અમે તેને મૅકેટોનનું જેટલું સંભાષણ શીખવ્યું તેનો સરસ પ્રયોગ કરે છે. વધુ શીખવાની આતુરતા દર્શાવે છે. મુખ્ય વાત તો એ છે કે તે ઘણી ‘પ્રોટેક્ટીવ’ છે. જે બાળકીને તે ખવડાવતી હતી, તેને સંભાળવાનો પ્રયત્ન કરતી હોય છે, અલબત્ તેની પોતાની અસમર્થતા મુજબ જેટલું બની શકે તે કરતી હોય છે.”
જીપ્સીને નવાઇ લાગી. ઘરમાં સાવ શાંત, એક ખુણામાં પડી રહેનારી આ કિશોરી શાળામાં સાવ જુદી જ વ્યક્તિ હતી!
“ઝીનતનાં માતાપિતા અહીં આવે છે?”
“અમને અફસોસ છે કે તેના રિવ્યૂના દિવસ સિવાય તે કદી આવતા નથી. તેની માતાને અમે ખાસ સમજાવ્યું કે ઝીનત સાથે વાર્તાલાપ કરવા માટે તેઓ મૅકેટોન શીખે તો સારૂં. ઝીનત ઘણી lively છોકરી છે. ઘરમાં તેની સાથે વાર્તાલાપ કરનારૂં કોઇ હોય તો તેની ક્વૉલિટી અૉફ લાઇફ થોડી સારી થાય. કમભાગ્યે મિસેસ ઝેબને અંગ્રેજી આવડતું નથી, અને મિસ્ટર ઝેબ પાસે સમય નથી. તમને નવાઇ લાગશે કે અન્ય બાળકોનાં વાલીઓ અમારે ત્યાં મૅકેટોન શીખ્યા છે અને તેમનાં બાળકો ઘેર જાય ત્યારે તેમની સાથે સંજ્ઞાભાષા દ્વારા વાર્તાલાપ કરતા હોય છે.”
પ્રાચિન સમાજશાસ્ત્રીઓએ એક axiom આપ્યું છે: માનવ એક સામાજીક પ્રાણી છે. સમાજમાં રહી તેનાં બંધુ-બાંધવીઓ સાથે હળી મળીને રહેવાનું પસંદ કરે છે અને તે પ્રેમ આપવા અને મેળવવા ઉત્સુક હોય છે. આ સત્ય જેટલું સ્વસ્થ અને નિરોગી લોકોને વ્યાપે છે, તેથી વધુ તે વિકલાંગ, ક્ષતિગ્રસ્ત, મૂક, બધિર સમુદાય માટે આવશ્યક છે. ઝીનત માટે પણ.
જીપ્સીને આ સાંભળી ઘણું દુ:ખ થયું. તેને યાદ આવ્યું કે ભારતમાં તેના ઘરની નજીક એક બહેન રહેતા હતા જેમનો માનસીક અને બૌધ્ધીક વિકાસ અને વય તેમની અસલ ઉમર કરતાં ઘણો ઓછો હતો. વીસ વર્ષની વયે તેઓ છ-સાત વર્ષની બાળકી જેવું વર્તન અને વિચાર કરતા. તેમનાં માતાપિતાનું અવસાન થયું હતું. તેમના મોટા ભાઇ અને ભાભી તેમને ઘણા પ્રેમથી સંભાળતા હતા, પણ આજુબાજુના લોકો તેને ‘ગાંડી’ કહીને ખીજવતા. આ એટલી હદ સુધી વધી ગયું કે તેઓ અમારો લત્તો છોડી દૂર રહેવા ચાલ્યા ગયા. આપણા લોકોમાં સ્કીત્ઝોફ્રેનીયા, મૅનીક ડીપ્રેશન વગેરે જેવી માનસિક બિમારી અને ડાઉન સીન્ડ્રોમ, મેન્ટલી ચૅલેન્જડ્ જેવી સ્થિતિ વચ્ચે કોઇ ફરક હોય છે તેનું જ્ઞાન નહોતું. બધાની ગણત્રી ‘ગાંડા’માં થઇ જતી. મિસ્ટર ઝેબ પોતાની પુત્રી પ્રત્યે આવી ઉપેક્ષા કરતા તે જીપ્સીની સમજ બહારની વાત હતી. તેણે તેમને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરી જોયો, ઝીનત તેમની દિકરી હતી અને પિતા તરીકે તેમણે તેની જરૂરિયાતો તરફ ધ્યાન આપવું જોઇએ તેવું કહ્યું. અશફાકને તેની સાથે રમવા ઉત્તેજન આપવું બન્ને માટે લાભદાયક થશે. કમભાગ્યે તેને આ બાબતમાં સફળતા ન મળી.
અં્ગ્રેજીમાં કહેવત છે: તમે ઘોડાને પાણી સુધી લઇ જઇ શકો. તેને પાણી પીવા માટે મજબુર ન કરી શકો.
ઝીનતના અલ્પ સમ્પર્કનો જીપ્સી પર મોટો પ્રભાવ પડ્યો. તેણે Mental Illness તથા Learning Disabilityનો અભ્યાસ કર્યો. આપણા સમાજમાં તે વિશે કેટલી જાગરૂકતા છે તે વિશે માહિતી મેળવી, તેના કેસલોડમાં આવતા આપણાં લોકોમાં તેની માહિતીનો પ્રસાર કરી, તેઓ તેમનાં બાળકોને કે પરિવારના સદસ્યોને કેવી રીતે આધાર આપી શકે તે સમજાવવાનો પ્રયત્ન શરૂ કર્યો.
મિસ્ટર ઝેબનો કેસ crisis interventionનો હતો. કામ પૂરું થયું હતું. કેસ ‘ક્લોઝ’ કર્યો.
અને ઝીનત?
સદ્ભાગ્યે તે સમયે વિકલાંગ બાળકોની જરૂરિયાતો પૂરી કરવા માટે ખાસ ટીમની સ્થાપના કરવામાં આવી. અૅન લિવી નામની હસમુખી અને મૅકેટોનમાં પારંગત સોશિયલ વર્કરને ઝીનત સોંપી. સમય સમય પર તેના તરફથી ઝીનતના સમાચાર મળતા રહ્યા. શાળામાં તેની પ્રગતિ સારી થતી હતી એટલું તો જાણવા મળ્યું!

સોશીયલ વર્કરની નોંધપોથીમાંથી: "મિસ્ટર ઝેબ"

જીપ્સીનાં ટીમ અૅડમીન પૅટ હૅમ્પસન અત્યંત પાવરધાં બહેન હતા. અમારી ટીમના વહાણના વહીવટના કુવાથંભની જેમ. આપણા પ્રદેશના લોકોનાં નામ વિશે તેમને વધુ માહિતી નહોતી તેથી નામ લખવામાં થોડી ક્ષતિ રહેતી હતી. જેમ અહેમદજીનું નામ તેમણે ‘મિસ્ટર જી’ લખ્યું હતું, તે રીતે બીજા કેસમાં પણ તેવી રીતે જ લખ્યું હતું. ભાઇનું નામ હતું ઔરંગઝેબ, અને પૅટબહેને લખ્યું ‘મિસ્ટર ઝેબ’. નામ વાંચી પહેલાં તો તેને રમુજ ઉપજી. ભારતમાં આ મોગલ બાદશાહનું નામ અત્યંત લોકપ્રિય નથી. જીપ્સી ભારતમાં જન્મ્યો, આખા દેશમાં ભટક્યો, કાશ્મીરમાં પણ લાંબો સમય રહ્યો, તેમ છતાં આ નામની વ્યક્તિ તેને કદાપિ મળી નહિ. તેના મુસ્લિમ મિત્રોના સમુદાયમાં અકબર નામ જેટલું આદર્શ ગણાતું એટલું જ અપ્રિય નામ તેના પ્રપૌત્રનું હતું.
જીપ્સીના કેટલાક મિત્રોના માનવા પ્રમાણે અકબરની રાજકીય અને શાસકીય નીતિઓ તેના વંશજોએ વિકસાવી હોત તો અંગ્રેજો ભારતમાં કદી પણ રાજ્ય સ્થાપી શક્યા ન હોત. ઇતિહાસકારોની દૃષ્ટીએ ભારતમાં મોગલ સલ્તનતના અંતના જનક ઔરંગઝેબ ગણાય છે. પાકિસ્તાનના અશિક્ષીત અને મદ્રેસામાં ચાર ચોપડીઓ ભણેલા અવામ માટે વાત જુદી હતી. તેમને શીખવવામાં અાવતું હતું કે આદર્શ મુસ્લિમનું જ્વલંત ઉદાહરણ એટલે ઔરંગઝેબ. આટલી મોટી સલ્તનતનો સમ્રાટ હોવા છતાં તે પોતાના અંગત ગુજરાન માટે ટોપીઓ સિવી, પવિત્ર કુરાનની નકલ કરીને વેચવાથી થતી આવકનો ઉપયોગ કરતો. ધર્મ ફેલાવવા માટે તેણે જે કાંઇ કર્યું, તેને આદર્શ ગણી આ નામ પાકિસ્તાનમાં ઘણું પ્રચલિત અને લોકપ્રિય હતું. આ નામના ઘણા લોકો જીપ્સીને બ્રિટનમાં મળ્યા, એટલું જ નહિ, કાશ્મીરમાં તેનું પોસ્ટીંગ થયું હતું ત્યારે પાકિસ્તાનના કબજા હેઠળના વિસ્તારમાં તેની સામેની પોસ્ટના કમાંડરનું નામ પણ ઔરંગઝેબ હતું.
મિસ્ટર ઝેબ મૂળ સિંધના હૈદરાબાદના. તેમના પિતા ૧૯૬૭માં બ્રિટન આવેલા. તેમના પરિવારના સૌથી નાના પુત્ર. તેમનો કેસ સોશિયલ સર્વિસીઝ પાસે આવવાના બે કારણો હતા: તેમનો ડાબો હાથ ફૅક્ટરીમાં થયેલા નાનકડા અકસ્માતને કારણે ક્ષતિગ્રસ્ત થયો હતો. બીજું, તેમની મોટી દિકરી ઝીનતને જન્મજાત મુશ્કેલી હતી: તે hydrocaphelic હતી. તેના જન્મ સમયે તેના મગજમાં પાણી ભરાયેલું હતું. આઠ વર્ષની થઇ ત્યાં સુધીમાં આ ક્ષતિને કારણે તેની દૃષ્ટિ ઘણી કમજોર થઇ ગઇ હતી. તે બોલી નહોતી શકતી તથા ઓછું સાંભળતી હતી તેથી તેને સ્પેશીયલ સ્કૂલમાં દાખલ કરવામાં આવી હતી.
આ જાણે ઓછું હોય, ઔરંગઝેબને કાઉન્સીલનું મકાન મળ્યું હતું, અને ભાડું માફ કરાવવા માટે જે ફૉર્મ ભરવા જોઇએ તે તેમણે લાંબા સમયથી ભર્યા નહોતા. જીપ્સી પાસે કેસ આવ્યો ત્યાં સુધીમાં ભાડું ઘણું ચઢી ગયું હતું. ડ્યુટી સોશિયલ વર્કરે આ અંગેની નોંધ કરી હતી. જીપ્સીએ કાઉન્સીલના હાઉસીંગ ડીપાર્ટમેન્ટ પાસે તપાસ કરતાં જણાયું કે તેઓ મકાન ખાલી કરાવવા માટે નોટિસ મોકલવાની તૈયારીમાં હતા. ‘જો મિસ્ટર ઝેબ એક અઠવાડીયામાં ફૉર્મ ભરે તો તેમને પાછલી તારીખથી હાઉસીંગ બેનીફીટ મળશે. આવતા અઠવાડીયાથી નવું નાણાંકીય વર્ષ શરૂ થાય છે તેથી ગયા વર્ષના બેનીફીટ તેમને મળી નહિ શકે.”
ઔરંગઝેબ સપ્લીમેન્ટરી બેનીફીટ પર હતા. ઝીનતની હાલતને કારણે તેમને વધારાના બેનીફીટ (મૉબિલિટી તેમજ અૅટેન્ડન્સ અૅલાવન્સ) મળતા હતા. આમ સામાન્ય કામ કરનાર વ્યક્તિ કરતાં તેમની આવક લગભગ બમણી હતી. જીપ્સીને તેની સાથે કશી લેવા દેવા નહોતી. તેની ચિંતા એ હતી કે ટેનન્સી અૅક્ટ પ્રમાણે એક અઠવાડીયાનું પણ ભાડું ન ભરનારાને મકાનમાલીક મકાન ખાલી કરવાની નોટીસ આપી કોર્ટ અૉર્ડર મેળવી શકે તો મિસ્ટર ઝેબને તેવી હાલતનો સામનો કરવો પડે. તે ફોન કરી તેમને ઘેર ગયો. મિસેસ ઝેબે તેને આવકાર આપ્યો. તેમના પતિ ઘેર પહોંચ્યા નહોતા. જીપ્સીએ તેમને હાઉસીંગ બેનીફીટની માગણીના ફોર્મ આપ્યા અને આખી બિના સમજાવી.
અૉફિસમાં પાછો આવ્યો અને બીજા કેસ પર કામ કરવાની શરૂઆત કરી ત્યાં રિસેપ્શનીસ્ટનો ફોન આવ્યો. “તમને મળવા મિસ્ટર ઝેબ આવ્યા છે.”
જીપ્સી નીચે ઇન્ટરવ્યૂ રૂમમાં ગયો કે ઔરંગઝેબ તેના પર ઉતરી પડ્યા. “તમને અમારા ખાનગી મામલામાં દખલ કરવાની કોણે રજા આપી? અને મારી ગેર હાજરીમાં મારે ઘેર ગયા જ કેમ?”
પાંચ ફૂટ-બે ઇંચની ઉંચાઇ ધરાવતા આ સદ્ગૃહસ્થમાં આટલું ઝનૂન ક્યાંથી આવ્યું તેનો વિચાર કરવા કરતાં જીપ્સીને દુ:ખ થયું હોય તો એ વાતનું કે આ સજ્જને તેમની પત્નિ સાથે પૂરી વાત કર્યા વગર અમારે ત્યાં આવી સોશિયલ વર્કર પર વરસી પડ્યા હતા. જીપ્સીએ તેમનાં પત્નિને ફોન કર્યો હતો, અૅપોઇન્ટમેન્ટ લીધી હતી અને પૂરી વાત સમજાવી હતી. હવે ઝેબ સાહેબ સમય પર ઘેર ન આવ્યા હોય તેમાં તે શું કરે? તેમને એ વિચાર ન આવ્યો કે એક અઠવાડીયા બાદ ચઢેલા ભાડાના પંદરસો પાઉન્ડ ભરવા ઉપરાંત મકાન ખાલી કરવાની નોબત આવે તેમ હતું. સોશિયલ સર્વિસીઝ ડીપાર્ટમેન્ટ તેમને મદદ કરવાનો પ્રયત્ન કરતું હતું, તેનો તેમને ખ્યાલ ન આવ્યો. જીપ્સીએ ક્ષમાયાચના કરીને કહ્યું કે સોશિયલ સર્વીસીઝનું કામ તેમના પર આવી પડનારી homelessnessની આપત્તિ ટાળવાનું હતું. હવે આ બાબતમાં તેમને કશું કરવું ન હોય તો તેમની મુનસફીની વાત હતી. પગ પછાડતા તેઓ ઇન્ટરવ્યૂ રૂમ છોડીને ચાલ્યા ગયા!
ઔરંગઝેબની વર્તણૂંકથી જીપ્સીને પહેલાં તો ઘણો ગુસ્સો આવ્યો. વાત સમજ્યા વગર કોણ જાણે ક્યા પૂર્વગ્રહને કારણે તે આવો બકવાદ કરી રહ્યો હતો એવો વિચાર આવ્યો. તેણે શાંતિ રાખી, પણ મનમાં ઘણું દુ:ખ થયું. તેણે પોતાની મુંઝવણ ટીમ લીડર પાસે રજુ કરી.
“આવી બાબતમાં નિરાશ કે ગુસ્સે થવા કરતાં આપણે સામા માણસની સમસ્યાનો વિચાર કરવો જોઇએ. આપણું કામ સર્વહારા લોકોને મદદ કરવાનું છે. આપણા ક્લાયન્ટ ગુસ્સે થાય તો તેનાં અનેક કારણો હોઇ શકે છે. મિ. ઝેબની જ વાત જુઓ. એક તો તે પોતે partially disabled છે. તેમની પુત્રી હાઇડ્રોકેફૅલીક છે. આ જાણે પૂરતું ન હોય તેમ તે પોતે બેકારીથી પીડાય છે અને ભાડું ભરવા અંગેની તેમને નોટિસ ગઇ છે. શક્ય છે કે તે ડીપ્રેસ્ડ છે અને તેના દોરમાં તેણે તમારા પર ગુસ્સો ઠાલવ્યો હોય. જ્યારે તેને અહેસાસ થશે કે તેણે તમારા પર ગેરવ્યાજબી વર્તાવ કર્યો છે તે પોતે આવીને તમને સૉરી કહેશે.”
જીપ્સીના કામમાં આ નવો જ દૃષ્ટિકોણ હતો. તેને દાડમીયાની અને ટીમ મૅનેજર લિઝ વેબની કાર્યપદ્ધતિ વચ્ચેના અંતરનો વિચાર આવ્યા વગર ન રહ્યો.
તે સમયે પ્રજા હિતના રક્ષણ માટેના પ્રેશર ગ્રુપ ચાઇલ્ડ પૉવર્ટી અૅક્શન ગ્રુપ (CPAG)એ સરકાર પર કેસ કર્યો હતો, કે શારીરિક કે માનસિક ક્ષતિથી પીડાતા બાળકો અને પુખ્ત વયની વ્યક્તિઓની ઘરમાં કાળજી લેનાર તેમનાં માતાપિતા કે અન્ય પરિવારના સભ્યોને ખાસ એલાવન્સ (Invalid Care Allowance) મળવું જોઇએ. તેમણે અખબારોમાં જાહેરાત આપી કે આવા કેસમાં પરિવારોએ ક્લેમ નોંધાવી દેવો. જો આ કેસમાં જીત મળે તો જે તારીખે અરજી કરી હતી ત્યારથી તેમને પૈસા મળશે. જીપ્સીએ ઔરંગઝેબને ક્લેમનાં ફૉર્મ મોકલી આપ્યા અને તેમને જણાવ્યું કે તે ભરીને સરકારમાં મોકલી આપે. ફૉર્મ ભરવામાં મદદ જોઇએ તો તે અમે આપીશું.
એક વર્ષ બાદ કોર્ટનો ચુકાદો CPAGની તરફેણમાં આવ્યો. આ વખતે મિસ્ટર અને મિસેસ ઔરંગઝેબ જીપ્સીને મળવા તેની અૉફિસમાં ગયા અને જણાવ્યું કે તેમને લગભગ બારસો પાઉન્ડ મળ્યા હતા. લગ્ન પછી પહેલી વાર તેઓ પત્નિ અને બાળકોને લઇ વતન જઇ રહ્યા હતા.અત્યારે તેઓ સોશિયલ સર્વિસીઝનો આભાર માનવા જાતે આવ્યા હતા! અને હા, તેમણે હાઉસીંગ બેનિફીટનાં ફૉર્મ સમયસર ભર્યા હતા અને ભાડું ભરવામાંથી મુક્તિ મળી હતી. વ્યગ્રતાને કારણે ‘ભુલચૂક થઇ હોય તો માફી’ જેવું કંઇક બોલી ગયા.
અાવતા કેસની ચર્ચા તેમની પુત્રી ઝીનતની વિશે છે

નવા 'સોશિયલ વર્કર'નો પહેલો કેસ: મિસ્ટર જી.

બ્રિટનની સોશિયલ સર્વિસીઝનું ઘડતર ઓગણીસમી સદીના અંતમાં શરૂ થયેલ ઉદારમતવાદી Social Policyના આધારે થયું છે. આના પુરોગામી હતા સિડની વેબ તથા તેમનાં પત્નિ બીટ્રીસ વેબ. અત્યારે આ દેશની સોશિયલ વર્કની પ્રથા તથા તેના ઇતિહાસની વાત નહિ કરૂં, જો કે એટલું કહેવું જરૂરી છે કે આપણા દેશમાં ખાદીના ઝભ્ભા-લેંઘાધારી, ખભા પર શબનમ થેલો લટકાવીને નીકળી પડતા ‘સમાજસેવક’ વિશે જે ખ્યાલ બંધાયો છે તેવું અહીં, એટલે કે યુરોપ-અમેરીકાના દેશોમાં નથી.
યુરોપ-અમેરીકામાં જનહિત માટે ઘડાયેલા કાયદામાં કરવામાં આવેલી જોગવાઇઓનું પાલન કરવા માટે સોશિયલ વર્કર્સને જવાબદારીઓ સોંપવામાં આવી છે. તેઓ તેમની જવાબદારી પૂરી કરી શકે તે માટે તેમની પાસે CQSW સર્ટીફીકેટ અૉફ ક્વૉલીફીકેશન ઇન સોશીયલ વર્ક તથા તે ઉપરાંત વિશેષ પ્રશિક્ષણ મેળવવું જોઇએ. આ સર્ટીફીકેટ મેળવવા માટે તેમણે અધિકૃત યુનિવર્સીટી કે સંસ્થામાં બે વર્ષનો ફૂલટાઇમ કોર્સ તથા તેમણે પસંદ કરલા ક્ષેત્રમાં ઇન્ટર્નશીપ કરવી જરૂરી હોય છે. છેલ્લા ચાલીસ-પચાસ વર્ષથી ભારતમાં પણ આ નુતન ‘પ્રોફેશનલ સોશિયલ વર્કર’નું વિશેષ પ્રશિક્ષણ શરૂ થયું છે.
જીપ્સીની નીમણૂંક 'અનક્લૉલીફાઇડ' એશિયન સ્પેશીયાલિસ્ટ સોશિયલ વર્કરના હોદ્દા પર થઇ, કારણ કે તેની પાસે CQSWનું સર્ટિફિકેટ નહોતું.
અમારી કાઉન્સીલમાં ભારતીય ઉપખંડમાંથી આવેલા નાગરિકોની સંખ્યા સારી એવી હતી. તેમાં ભારતીય (મૂખ્યત્વે ઇસ્ટ આફ્રિકાથી આવેલા ગુજરાતી), મીરપુર/કોટલી/નીલમ જેવા પાકિસ્તાનના કબજા હેઠળના કાશ્મીરીઓ હતા. હવે માનસિક બિમારી, બાળઉછેર તથા બાળકોને લગતી સમસ્યાઓ, વિકલાંગ અને અપૂરતા બૌદ્ધીક વિકાસને કારણે અક્ષમતા અનુભવતા નાગરિકો તથા વૃદ્ધો માટે ઘડાયેલા કાયદા જેને CSDP (ક્રૉનીકલી સિક અૅન્ડ ડિસેબલ્ડ પર્સન્સ અૅક્ટ)નો અમલ કરવામાં આપણી સાંસ્કૃતીક જરુરિયાતો લક્ષ્યમાં લેવાય તે માટે તેમને સલાહ તથા સહાયતા આપવા ‘એશિયન સ્પેશીયાલિસ્ટ’ની નીમણૂંક કરવામાં આવી હતી. આમ બાળકોનું શારીરીક અને માનસીક ઉત્પીડન થયું હોય, કે માનસિક બિમારી અંગેનું નિદાન કરવાનું થાય તેવા કેસ અનક્વૉલીફાઇડ સોશિયલ વર્કરના સ્વતંત્ર ‘કેસ’ ન અપાય. આવા કેસ CQSW પ્રશિક્ષીત સોશિયલ વર્કર પાસે હોય. એશીયન સ્પેશીયાલીસ્ટ તેમના સલાહકાર તરીકે કામ કરે. આ ઉપરાંત તેની પાસે તેનો સ્વતંત્ર કેસલોડ પણ રહે. તેમાં કોઇ માર્ગદર્શન જોઇએ તો તે તેની ટીમલીડર પાસેથી મળે.

જીપ્સીની ટીમમાં બે મહત્વની વ્યક્તીઓ હતી તેની ટીમલીડર લિઝ વેબ તથા ટીમ અૅડમીનીસ્ટ્રેટર પૅટ હૅમ્પસન. આ ઉપરાંત પાંચ ક્વૉલીફાઇડ સોશિયલ વર્કર્સ, એક અૉક્યુપેશનલ થેરાપીસ્ટ, એક હોમ કૅર કો-ઓર્ડીનેટર, ફૅમિલી એઇડ તથા બાળકો માટે કાઉન્સીલ દ્વારા ચલાવાતી વિનામૂલ્ય ડે-કૅર નર્સરીમાં પ્રવેશ આપવા માટેનું આકલન કરવા માટે બે કાર્યકરો હતા.

જીપ્સી કામ પર હાજર થયો ત્યારે તેને જણાયું કે આ જગ્યા લગભગ એક વર્ષથી ખાલી પડી હતી. પેન્ડીંગમાં પડેલા સાત કેસીસ એવા હતા જેને તાત્કાલીક રીતે મદદ કરવાની વારે વારે જરૂર પડતી હતી, અને આ કામ ડ્યુટી સોશિયલ વર્કર કરે. સોશિયલ વર્કમાં મહત્વની વાત હોય છે સાતત્ય. ફૅમીલી ડૉક્ટરની જેમ સોશિયલ વર્કર પરિવારની સાથે એટલી જ ઘનીષ્ઠતાથી સંકળાય છે. તેમના ક્લાયન્ટ્સના પરિવારમાં કેટલા સદસ્યો છે, તેમનો એકબીજા સાથે કેવો સંબંધ છે તે વિશે જાણવા લાગે છે.

સોશિયલ સર્વિસીઝ પાસે આવતા કેસવર્કના બે મુખ્ય પ્રકાર હોય છે. Crisis intervention, એટલે કોઇ પરિવાર કે અથવા વૃદ્ધ, બિમાર, ક્ષતિગ્રસ્ત વ્યક્તિ પર એવી આપત્તિ કે કઠણ પરિસ્થિતિ આવી પડે જેને કારણે તેમનો પરિવાર ભાંગી પડવાની અણી પર આવે તેમને મદદ કરવી. એકાકિ વ્યક્તિની બાબતમાં તે પોતાનું ધ્યાન ન રાખી શકે અથવા તેનું જીવન જોખમમાં આવી પડે, તેને મદદ કરવી. જ્યારે પરિસ્થિતિ પાટા પર ચઢી જાય તેમનો કેસ ‘ક્લોઝ’ કરવો. બીજો પ્રકાર હોય છે કોઇ પરિવાર કે ક્લાયન્ટ સાથે લાંબા ગાળાનું કામ કરવાની (ongoing support આપવાની) જરૂર પડે. જો કે આ વાતો મને બાદમાં જાણવામાં આવી.
કામ પર હાજર થયો ત્યારે ટીમ અૅડમીન પૅટ હૅમ્પસને મને એશિયન સ્પેશીયાલિસ્ટના કેસલોડની ફાઇલોની કૅબીનેટ બતાવી. તેમાં પંદર જેટલી કેસ ફાઇલ્સ હતી. બધી ફાઇલો કાઢીને એક પછી એક જોવાની શરૂઆત કરી. અમારે ત્યાંની કેસ ફાઇલ પદ્ધતિમાં કેસ ક્લોઝ કરવામાં આવે અથવા કોઇ સોશિયલ વર્કર નોકરી છોડીને જાય ત્યારે કેસની ‘ક્લોઝીંગ સમરી’ લખે. ત્રણ કે ચાર પૅરેગ્રાફમાં લખવામાં અાવે કે આ કેસમાં શું કામ કરવામાં આવ્યું અને શા માટે કેસ ક્લોઝ કરવામાં આવ્યો છે. મારા કેસલોડમાં દસ પાકિસ્તાની પરિવાર હતા. કેસ ફાઇલ્સ જોઇ રહ્યો હતો ત્યાં મારાં ટીમલીડર લિઝ વેબ મારી પાસે આવ્યા અને કહ્યું, “Naren, may I have a word with you?” હું તેમની અૉફિસમાં ગયો.
“તમે મિસ્ટર જીની ફાઇલ જોઇ? મિસ્ટર જીના ઘરમાં ફાયર અૅક્સીડન્ટ થયો છે અને મિસેસ જીની હાલત ગંભીર છે એવો મને હમણાં પોલીસનો ફોન આવ્યો. મિસ્ટર જી અંગ્રેજી નથી જાણતા. અા crisis interventionનો કેસ છે. સૉરી, કામના પહેલા દિવસે તમને deep endમાં ધકેલું છું. ત્યાં જઇને બને એટલી મદદ કરશો. કોઇ તકલીફ જણાય તો મને ફોન કરજો. તમારી સહાયતા માટે હું ક્રિસ્ટીનને મોકલીશ.” ક્રિસ્ટીન અનુભવી સોશિયલ વર્કર હતી.
સવારના જ મેં મિસ્ટર જીની ફાઇલ ઉતાવળમાં જોઇ હતી. તેમની જરૂરિયાતોનું એસેસમેન્ટ કરવા તેમને મળવા જવાનો વિચાર કરતો જ હતો. ટૂંકમાં કહીએ તો તેમની ઉમર ૭૫; આખું નામ “ મિસ્ટર અહેમદજી”. પરિવારમાં પત્નિ અને ૧૬ વર્ષનો પુત્ર. અમારી ટીમ ક્લાર્કે “અહેમદજી”ના ‘જી’ને અટક સમજી ફાઇલ પર નામ લખ્યું ‘મિસ્ટર જી’. મને લાગ્યું કાકા ગુજરાતના હશે. કામ થોડું આસાન થશે!
મિસ્ટર જી કાઉન્સીલના મકાનમાં પરિવાર સાથે રહેતા હતા. ત્યાં જઇને જોયું તો તેમના ઘરની બહાર પોલીસની રોવર અને ફાયર બ્રિગેડનો બંબો હતો. પોલિસના એક સાર્જન્ટ અને એક કૉન્સ્ટેબલ બહાર ઉભા હતા.
“મિસ્ટર જીના ઘરમાં આગ લાગી હતી. મિસેસ જી ઘરમાં એકલા હતાં. ઘરમાંથી ધુમાડાના ગોટા નીકળતા જોઇ તેમનાં પાડોશીએ ફાયર બ્રિગેડ બોલાવી. અમને પણ આની સૂચના મળી. અફસોસ છે કે મિસેસ જીનું હૉસ્પીટલ પહોંચતા પહેલાં જ અવસાન થયું. મિસ્ટર જી મસ્જીદમાં હતા, તેમને અમે હૉસ્પીટલ પહોંચાડ્યા છે, પણ તેઓ અમારી વાત સમજી શકતા નથી અને અમે તેમની વાત. અમારે તેમને રાબેતા મુજબના સવાલ પૂછી અમારો રિપોર્ટ તૈયાર કરવાનો છે. તમે અમારી મદદ કરી શકશો? મિસ્ટર જીને હજી ખબર નથી કે તેમનાં પત્નિનું અવસાન થયું છે. આ દુ:ખદ સમાચાર પણ તમારે તેમને આપવાના છે. મને આશા છે કે તમે આ મુશ્કેલ પરિસ્થિતિ સંભાળી શકશો.” સાર્જન્ટે કહ્યું.
પોલીસની રોવરમાં બેસી અમે હૉસ્પીટલ ગયા. ત્યાં રિસેપ્શન હૉલના ખુણામાં મિસ્ટર જી બેઠા હતા. અમને જોઇ તે ઉભા થયા. છ ફીટ ઉંચા, સફેદ દાઢી-મૂછ, માથા પર કાશ્મીરી ટોપી અને જાડી ફ્રેમના ચશ્મા પહેરેલા કાકાના ચહેરા પર ચિંતાની લકીર સ્પષ્ટ દેખાતી હતી. મેં તેમને અસ્સલામુ-આલેઇકૂમ કહી ઉર્દુમાં વાત શરૂ કરી અને મારો પરિચય આપ્યો. તેમણે વાલેઇકૂમ અસ્સલામ કહી સવાલ પૂછ્યા ત્યારે જીપ્સી ચકરાઇ ગયો: તેઓ મીરપુરીમાં વાત કરતા હતા. કાશ્મીરમાં નોકરી કરી હોવાથી હું ગુજ્જર જાતિની ખાનાબદોશ ભરવાડ કોમના સમ્પર્કમાં હતો તેથી થોડા ઘણા ગુજરી શબ્દો જાણતો હતો. તેનું મિશ્રણ ગામઠી પંજાબીમાં કરી જોતાં જણાયું કે તેઓ મારી વાત સમજી શકતા હતા અને અનુમાનથી તેમની વાત પણ સમજવા લાગ્યો. પ્રથમ તો પોલિસની કારવાઇ પૂરી કરી અને ત્યાર બાદ તેમને દુ:ખદ સમાચાર આપ્યા. જૈફ વયે પહોંચેલા મિસ્ટર જી હચમચી ગયા. આ એવી ઘડી હતી જ્યાં વય, સ્થાન, ધર્મ, રાષ્ટ્રીયતા વિલય પામ્યા. બચી ગયા હતા કેવળ માનવ. મિસ્ટર જી મારા ખભા પર માથું મૂકી રડી પડ્યા. હું તેમની પીઠ પર હાથ ફેરવતો રહ્યો. પેલા પોલિસ સાર્જન્ટથી રહેવાયું નહિ. તેઓ જલદીથી જઇ પાણીનો ગ્લાસ લઇ આવ્યા. થોડી વારે સ્વસ્થ થયા બાદ ચશ્માં ઉતારી, કાચ સાફ કરી, આંખો લૂછી તેમણે મને કહ્યું, “પટેલ સા’બ, મારા નાના પુત્તર સજ્જાદને ગમે તેમ કરી બોલાવી આપો. તેની માનો એ બહુ વહાલો દિકરો હતો.”
બ્રિટનમાં સ્ટીરીયોટાઇપ અત્યંત સામાન્ય હકીકત છે. આપણા લોકો પણ તેમાંથી બાકાત નથી. ગુજરાતી માણસ પટેલ જ હોવો જોઇએ! તેથી બિન-ગુજરાતી ભારતીય-પાકિસ્તાની આપણા લોકોને પટેલ જ ધારે. મિસ્ટર જીએ મારૂં નામાભિધાન કર્યું તે અમારા સંબંધ વચ્ચે કાયમનું સંબોધન બની ગયું. હૉસ્પીટલના સ્ટાફના સૌજન્યથી મેં તેમનો ટેલિફોન વાપર્યો અને ક્રિકલવૂડની મસ્જીદમાં સ્થપાયેલ “આઝાદ કાશ્મીર એસોસિએશન”ના અગ્રણી સાથે વાત કરી. તેમને વિનંતી કરી કે તેઓ સજ્જાદને પણ લઇ આવે. એકાદ કલાક પછી સજ્જાદ અને તેમની કોમના અગ્રણી મિસ્ટર અક્રમ મલીક આવી પહોંચ્યા. અક્રમ મલીકની વાત કરવાની છટા અને ચહેરા પરના ભાવ જોઇ તરત જણાઇ આવ્યું કે તેમને ભારતીય લોકો પ્રત્યે ખાસ પ્રેમ નથી. “તમે ઇન્ડીયનો અમારા માટે કશું કરી શકવાના નથી. ભલે તમે સોશિયલ વર્કર હશો, પણ જ્યાં સુધી અમારા જેવા કાશ્મિરીઓ પ્રત્યે.....”
મેં તેમની વાત ત્યાં જ કાપી અને તેમને કહ્યું, “જુઓ, હું આપણી એશીયન કોમ માટેનો સોશિયલ વર્કર છું. અહીં હું સોશિયલ સર્વીસીઝના પ્રતિનિધિ તરીકે આવ્યો છું. અત્યારે મિસ્ટર જીને રહેઠાણની જરૂર છે, અને તે પૂરી કરવા મારે કાઉન્સીલના ખર્ચે હોટેલમાં રહેવાનો બંદોબસ્ત કરવા જવું પડશે. બાકી ફ્યુનરલ વિગેરેની વ્યવસ્થા કાલે કરીશ, કારણ કે પોસ્ટ મોર્ટમ કાલે થવાનું છે.” કાયદા પ્રમાણે ‘હોમલેસ’ વ્યક્તિને કામચલાઉ રહેઠાણ આપવાની જવાબદારી કાઉન્સીલની હોય છે તે હું જાણતો હતો. અહેમદજીનું ઘર આગને કારણે રહેવા લાયક રહ્યું નહોતું.
મિસ્ટર મલીક થોડા ઝંખવાણા પડી ગયા. “અરે પટેલ, તમે તો નારાજ થઇ ગયા. જુઓ, અહેમદજીને તેમનો મોટો દીકરો વાજીદ થોડા દિવસ માટે લઇ જશે. ત્યાં સુધીમાં તમારે જે વ્યવસ્થા કરવાી હોય તે કરજો. બાકી રહી ફ્યુનરલની વાત. આ કામ અમારી મસ્જીદ તરફથી કરીશું. આ અમારી કોમનો મામલો છે, બીજી વાતો માટે તમારા ડીપાર્ટમેન્ટ તરફથી જે કરવું હોય તે કરજો. અને યાદ રાખજો, તમારો એરીયા મેનેજર મારો દોસ્ત છે.” આ કહેવાનો મતલબ હતો, કામમાં કોઇ ખામી રહી જાય તો ‘ઠેઠ ઉપર સુધી’ વાત જશે. વસાહતવાદી (Colonial) મનોવૃત્તિનો આ ઉત્તમ નમૂનો હતો!
જીપ્સીએ એલ્ડર્સ ગ્રુપમાં કરેલા કામ દરમિયાન સમાજ કલ્યાણ વિષયક કાયદાઓનો ઝીણવટથી અભ્યાસ કર્યો હતો. હાઉસીંગ, ક્રૉનિકલી સિક અૅન્ડ ડીસેબલ્ડ પર્સન્સ અૅકટ જેવા કાયદાઓ દ્વારા સમાજ માટે જે જોગવાઇ કરવામાં આવી છે તેના આધારે અહેમદજીનું કામ ઝડપથી પૂરૂં થયું. અહેમદજીને બે દિવસમાં જ ટેમ્પરરી ફ્લૅટ મળી ગયો. રાશન,ગૅસ, વિજળી વિગેરેની બધી વ્યવસ્થાઓ થઇ ગઇ. ત્રણે’ક મહિનામાં કાઉન્સીલે તેમનો મૂળ ફ્લૅટ રિપૅર કરી આપ્યો. અમે તેમને નવું ગૅસ કૂકર તથા અન્ય ઉપકરણો મેળવી આપ્યા. સજ્જાદ સાથે તેઓ પોતાના ઘરમાં રહેવા ગયા ત્યારે મેં તેમનો કેસ ‘ક્લોઝ’ કર્યો. જો કે તેઓ મને અવારનવાર મળવા આવતા રહ્યા.
આ હતો મારો પહેલા દિવસની ડ્યુટીનો પહેલો કેસ! મિસ્ટર જીની વાત અહીં પૂરી નથી થતી. જેમ જેમ આપણી વાત આગળ વધશે, તેમનો જીક્ર કરતો રહીશ.
હવે પછી વાત કરીશું જીપ્સીના બીજા કેસની.

અંતની શરૂઆત (શેષ)

એક દિવસ બ્રિટનની નૅશનલ ટેલીવિઝનની ચૅનલ-ફોર તરફથી જીપ્સીને ફોન આવ્યો. “અમે એશીયન સિનિયર સિટીઝન્સની જરૂરિયાતો પર ખાસ પ્રોગ્રામ બનાવવા માગીએ છીએ. આ કાર્યક્રમ આખા દેશમાં તેમજ વિદેશોમાં પણ પ્રદર્શીત થશે. તમારી કાઉન્સીલે તમારૂં નામ સૂચવ્યું અને તમારી સંસ્થાની ભલામણ કરી છે. આ માટે તમે સહકાર આપી શકો?”
આ ઘણા સારા સમાચાર હતા. ચૅનલ ફોર તેના વિચાર પ્રવર્તક અને આધારભૂત માહિતી આપતા કાર્યક્રમ માટે પ્રખ્યાત છે.
“મારે અમારી મૅનેજમેન્ટ કમિટી પાસે તેની રજુઆત કરવી પડશે. તેઓ હા કહે તો તમારો સત્કાર કરવામાં અમને જરૂર ખુશી થશે. આજે અમારી મિટીંગ છે. હું કાલ સુધીમાં તમને ફોન કરીશ.”
કમિટીના સભ્યો ખુશ થઇ ગયા. આખો દેશ અમારા સભ્યોને જોઇ શકશે, કમિટીના સભ્યોનો ઇન્ટરવ્યૂ લેશે, એ વિચારથી સહુ પ્રસન્ન થયા અને તેમણે મંજુરી આપી. દાડમીયાએ હસીને કહ્યું, “જરૂર, બધા ક્યે છે તો આપડે શો વાંધો હોય?”
એક અઠવાડીયા બાદ ચૅનલ ફોરના પ્રોડક્શન આસીસ્ટન્ટનો ફોન આવ્યો. તેઓ તેમની ટેક્નીકલ ટીમને લઇ અમારા હૉલમાં ક્યાં કૅમેરા ફીટ કરવા, ક્યા કાર્યક્રમ તેઓ આવરી લેશે તેની ચર્ચા કરવા આવવા માગતા હતા. અમે દાડમીયાને પૂછી, તેમનું કૅલેન્ડર જોઇ તારીખ નક્કી કરી. પ્રૉડક્શન ટીમ આવી, કૅમેરાના અૅંગલ્સ નોંધ્યા, કૅમેરાથી દૃશ્યના સ્થાનની મેઝરીંગ ટેપથી માપણી કરી અને શૂટીંગની તારીખ નક્કી કરી. અમારી ટીમે ટેલીફોન કરી બધા સભ્યોને તે દિવસે આવવાની વિનંતિ કરી.

શૂટીંગના ત્રણ દિવસ અગાઉ દાડમીયાએ અમારી અૉફિસમાં આવી આદેશ આપ્યો.
“ચૅનલ ફોરવાળાને ફોન કરીને કઇ દ્યો શૂટીંગ કૅન્સલ કરે.”
અમારી આખી ટીમ જાણે વિજળી પડી હોય તેમ આભી થઇ ગઇ.
“કેમ, કાકા, કોઇ બીજી તારીખ આપવી છે?”
“ના, કૅન્સલ એટલે કૅન્સલ. આપડે ઇ કામ કરાવવું જ નથી. નથી જો’તી અમને આવી પબ્લિક-સીટી.”
“આપણી મૅનેજમેન્ટ કમિટીએ તો ઠરાવ પાસ કર્યો હતો કે આ થવું જોઇએ.”
“તમે અમારા કર્મચારી છો. હું મૅનેજમેન્ટ કમિટી છું. તમને કૈ’યે એવું કરો. અમે તમને જવાબ આપવા બંધાણા નથી. તમે અમારા કીધા પ્રમાણે કામ કરવું જો’યે,” કહી દાડમીયા અમારી અૉફિસમાંથી નીકળી ગયા. “I am the State!”નું આ પુનરૂચ્ચારણ હતું. તેના દુરગામી પરિણામનો તેમણે વિચાર ન કર્યો.
જીપ્સીએ વિચાર કર્યો. ચૅનલ ફોર દેશ-વિદેશમાં પ્રખ્યાત આંતરરાષ્ટ્રીય ચૅનલ હતી. તેમને છેલ્લી ઘડીએ દગો દેવા જેવું આ કામ હતું. તેમાં કેવળ આપણી કોમની જ નહિ, માણસાઇની પણ હિનતા દેખાય. તેણે બે નિર્ણયો લીધા. તેણે પર્વતેશની સંસ્થા (જુઓ નીચે આપેલ લેબલ સલાહ કેન્દ્ર ૨) જે અમારાથી એક માઇલ દૂર હતી, તેમને ફોન કર્યો. તેઓ ચૅનલ ફોરને તેમનો કાર્યક્રમ ફિલ્માવા દેશે?
અંગ્રેજીમાં કહેવત છે કે Every dog has his day. પર્વતેશે ગંભીર અવાજમાં જવાબ આપ્યો, “તમારી વિનંતિ હું મારી મૅનેજમેન્ટ કમિટી પાસે મૂકીશ. તેઓ મંજુર કરે તો જ આ કામ થાય. અમે તમને યોગ્ય સમયે જણાવીશું.”
“જુઓ પર્વતેશભાઇ, શૂટીંગ માટે કેવળ ત્રણ દિવસ રહ્યા છે. તમે જલદી મિટીંગ બોલાવો તો સારૂં. તમારી પાસે આ એક એવો મોકો છે, જેમાં તમને તથા તમારી સંસ્થાને આખી દુનિયા જોઇ શકશે. તમે તાત્કાલિક જવાબ નહિ આપો તો આવી તક આખી જીંદગીમાં નહિ મળે.”
મેં ફોન મૂક્યો કે તરત ઘંટડી વાગી.
“હું પર્વતેશ બોલું છું. મારી મૅનેજમેન્ટ કમિટીએ તમારી વિનંતિ સ્વીકારી છે. તમે ચૅનલ ફોરવાળાઓને અહીં આવવાનું કહી દ્યો.” 'આય અૅમ ધ સ્ટેટ'નો આ બીજો નમૂનો હતો.
જીપ્સીએ ચૅનલ ફોરના પ્રૉડક્શન આસિસ્ટંટની માફી માગીને કહ્યું અમુક કારણો વશ અમે તેમને મદદ નહિ કરી શકીએ. બહેન આ સાંભળી લગભગ રડી પડ્યા. "અમારી બધી તૈયારી થઇ ગઇ છે. હવે આ છેલ્લી ઘડીએ કૅન્સલ કરો તો અમારૂં હજારો પાઉન્ડનું નુકસાન થાય. આ કાર્યક્રમ એશિયનો માટે હોવાથી મોટી મોટી એશીયન કંપનીઓએ અમને આ કાર્યક્રમમાં મૂકવા માટેની જાહેરાતો આપી છે. તમે કૅન્સલ કરો તો તેઓ જાહેરાતો ખેંચી લે. અમને આખી એક્સરસાઇઝ ફરીથી કરવી પડશે. હું મારા ડાયરેક્ટરને શું જવાબ આપીશ? તમારૂં નામ હાઇલી રેકમેન્ડેડ હતું તેથી અમે તમારા પર વિશ્વાસ રાખ્યો.”
જીપ્સીએ તેમને કહ્યું કે તેમના શેડ્યુલ મુજબ શુટીંગ કરી શકશે; ફક્ત શૂટીંગનું સ્થળ બદલવા જેટલી બાંધછોડ કરવી પડશે. તેમને પર્વતેશની સંસ્થાની વાત કરી જ્યાં તેઓ પ્રોગ્રામ ટેપ કરી શકશે. બહેનના જીવમાં જીવ આવ્યો. તેઓ તે જ દિવસે ટેક્નીકલ ટીમને લઇ ત્યાં લઇ ગયા, અને પૂરી યોજના કરી લીધી.
ચૅનલ ફોરે પર્વતેશના ગ્રૂપનું શૂટીંગ કર્યું. તેમની કેવળ બે પ્રવૃત્તિઓ હતી. અઠવાડીયામાં એક વાર સત્સંગ તથા અઠવાડીયામાં બે દિવસ લંચન ક્લબ. શૂટીંગમાં પર્વતેશભાઇ છવાઇ ગયા. તેમનો કાર્યક્રમ દેશભરમાં અને યુરોપમાં જોવાયો. અમારા સેન્ટરના સભ્યોએ તેની વિડીયો ટેપ જોઇ અને પારાવાર દુ:ખી થયા. તે દિવસે આખી દુનિયા જેમને જોવાની હતી તેને બદલે તેઓ અન્ય સંસ્થાના સભ્યોને જોઇ રહ્યા હતા.
હવે વાત આવે છે જીપ્સીના બીજા નિર્ણયની.
તેણે સોશિયલ સર્વિસીઝમાં એશિયન સ્પેશીયાલીસ્ટ સોશિયલ વર્કરની જગ્યા માટે અરજી કરી. દોઢ કલાક ચાલેલા ઇન્ટરવ્યૂમાં અતિ ઉંડાણમાં પ્રશ્નો પૂછવામાં આવ્યા. ભારત-પાકિસ્તાનથી અમારા બરોમાં આવેલા નાગરિકોને કઇ સમસ્યાઓ નડે છે, તેનું નિરાકરણ કરવા માટે સોશિયલ સર્વિસીઝ શું કરી શકે છે તેની ચર્ચા થઇ. એક અઠવાડીયા બાદ તેને નીમણૂંકનો પત્ર મળ્યો.
જ્યારે તેણે કાયદા પ્રમાણે એલ્ડર્સ ગ્રુપને બે અઠવાડીયાની નોટીસ આપી ત્યારે દાડમીયાને અંગત અપમાન થયા જેવું લાગ્યું. તેમણે ભારતીબહેન (અમારા અકાઉન્ટન્ટ)ને કહ્યું, નોટીસની અવેજીમાં જીપ્સીને બે અઠવાડીયાનો પગાર આપો. અને “કાલથી કામે આવતા નહિ,” કહી બહાર જતા રહ્યા.
એક મહિના બાદ ફેબ્રુઆરી ૧૯૮૫માં જીપ્સી કિલ્બર્ન, લંડન NW6માં કામ પર હાજર થયો. એક નવું પર્વ શરૂ થયું.
અરે હા, અમારા એલ્ડર્સ ગ્રુપનું શું થયું તે કહેવાનું રહી ગયું. એક વર્ષમાં ભારતીબહેન, કલ્પના, રાધાબહેન નોકરી છોડી ગયા. સલાહ કેન્દ્ર બંધ પડી ગયું. સભ્ય સંખ્યા ઘટીને પંદર રહી ગઇ. કાઉન્સીલનું ફંડીંગ, જે અમારા સમયે વાર્ષિક ૮૫૦૦૦ પાઉન્ડનું હતું તે ઘટીને બાર હજાર પર આવી ગયું. છેલ્લે - ત્રણ વર્ષ બાદ ત્યાંથી નીકળ્યો ત્યારે ગ્રુપમાં ગયો. ત્યાં ફક્ત ત્રણ જણા હાજર હતા. મિસ્ટર અૅન્ડ મિસેસ દાડમીયા તથા તેમનાં પુત્રી. ગ્રુપના હોદ્દેદારો પણ તેઓ જ હતા. બપોરના લંચ માટે તેમની સાથે તેમના નજીકનાં બે કે ત્રણ સગાં આવતા. ચાર-પાંચ મહિના બાદ તે સાવ બંધ પડી ગયું અને કાઉન્સીલે મકાન સીલ કર્યું. આજકાલ ત્યાં કોઇ સોશિયલ ક્લબ ચાલે છે. કોઇ વાચકને રસ હોય તો Google mapsમાં 186 Church Road, Brent, London ટાઇપ કરશો તો તેના કેવા હાલ છે તે જોઇ શકશો. એક વખત આ જ કેન્દ્ર અનેક પ્રવૃત્તિઓથી ધમધમતું હતું.

સલાહ કેન્દ્ર: અંતની શરૂઆત

દિવાળીના કાર્યક્રમની સફળતા અમારી ટીમની સર્વશ્રેષ્ઠ સિદ્ધી હતી. કલ્પના, ભારતી, રાધાબેન તથા ઘાનાઇયન બહેન સેલીના બ્રાઉને અથાગ મહેનત કરી. અમારા કેન્દ્રના વડીલ સ્વયંસેવકોએ તો કમાલ કરી. કમભાગ્યે કોઇ ટીમની સફળતામાં શ્રેય ભલે “ટીમ”ને આપવામાં આવે, પણ નામ અને ઇનામ માટે કૅપ્ટન મહેન્દ્રસિંહ ધોનીનું આવે. તેમણે ભલે એકાદ-બે કૅચ છોડ્યા હોય અને બૅટીંગમાં ખાસ દમ ન દેખાડ્યો હોય તોય વાહ વાહ તેમની થાય. સેન્ચુરી લગાવનાર સુરેશ રૈના જેવાનો ઉલ્લેખ એકાદ-બે લીટીમાં થઇ જાય. અમારે ત્યાં પણ કંઇક એવું જ થયું. મહેનત કરનારા અમારી ટીમની બહેનો અને ભાઇઓ, પણ લોકોમાં નામ થયું તેમના સાથીનું. “કૅપ્ટન" જીપ્સીને સહુ ઓળખતા થયા! સોશિયલ સર્વિસીઝ, જનતાને મફત કાનુની સલાહ આપતું અને તેમના કેસ કોર્ટમાં લડવાનું કામ કરનાર કમ્યુનીટી લૉ સેન્ટર, ઇમીગ્રેશન અંગેના કેસ લડનાર સ્વયંસેવક જુથ - એટલું જ નહિ, સ્થાનિક હાઉસીંગ એસોસીએશને તેને તેમના એશીયન ક્લાયન્ટ્સની જરૂરિયાતો માટે સલાહ આપવા વિનંતિ કરી. આમાંનું મુખ્ય હતું હાઉસીંગ એસોસીએશન. તેમણે સિનિયર સિટીઝન્સ માટે ૩૦ યુનિટ્સની શેલ્ટર્ડ હાઉસીંગ સ્કીમ બનાવી હતી, તેમાં આપણા વડીલો માટે કેવી વ્યવસ્થા થવી જોઇએ તે અંગે સલાહ માગી. સૌ પ્રથમ તો જીપ્સીએ તેમાંના પાંચ યુનિટ આપણા વડીલો માટે ફાળવવા વિનંતિ કરી. આ self-contained એક બેડરૂમ, હૉલ કિચન અને બાથરૂમના યુનિટ હતા. આ ફૅસીલિટીમાં કોને સ્થાન મળે તેનુ એસેસમેન્ટ અને ભલામણ કરવાની જવાબદારી અમારા ગ્રૂપને આપવામાં આવી, જે અનન્ય સફળતા ગણાય. આ એવી ફૅસીલીટી હતી, જ્યાં એક રેસીડેન્ટ વૉર્ડન માટે ફ્લૅટ હતો અને તે ચોવીસે કલાક ત્યાં હાજર હોય. ત્યાં રહેનાર લોકોના ફ્લૅટની દરેક રૂમમાં એલાર્મ ચેન હતી, જે ખેંચવાથી વૉર્ડનની અૉફિસ, ફ્લૅટ તથા કૉમનરૂમમાં રાખવામાં આવેલ ઇલેક્ટ્રોનીક બોર્ડમાં લાલ બત્તી થાય અને દર્શાવે કે ક્યા ફ્લૅટમાં એમર્જન્સી છે. અહીં દરરોજ બપોરે જેમણે માગણી કરી હોય તેમને એશિયન કિચનમાંથી ૬૦ પેન્સમાં બપોરનું ભોજન પહોંચાડવામાં આવે. જીપ્સીએ આ કામ એકહત્થુ ન રહે તે માટે મૅનેજમેન્ટ કમિટીના ત્રણ સભ્યોની કમિટી બને એવી રજુઆત કરી. પહેલી કમિટી હજી પણ યાદ છે: શ્રી. કંચનલાલ જોષી, ભાઇલાલભાઇ પટેલ અને દાડમીયા. અરજીઓ તથા તે અંગેના કાર્યનું સંયોજન અમારી ટીમના કો-ઓર્ડીનેટર કલ્પના પટેલ કરે. આ બધા મંડળોની મીટીંગમાં ભાગ લેવા તેમનો આગ્રહ રહેતો કે જીપ્સી જાય. તેનો આપણા એટલે ભારત-પાકિસ્તાનના લોકો સાથે સારો સંપર્ક હતો અને તેમની cultural જરૂરિયાતો પર આધારભૂત માહિતી તથા input આપી શકતો હતો. આથી તેનો અભિપ્રાય તેઓ હંમેશા માગતા. દાડમીયાજીને તે ન ગમ્યું. અમારી કાઉન્સીલમાં સત્તા પર લેબર પાર્ટી હતી. દાડમીયાએ અમારા મંડળના સભ્યોની વોટ-બૅંક બનાવી, તેથી પાર્ટીમાં તેમની ખ્યાતિ હતી. તેમણે આગ્રહ રાખ્યો કે જીપ્સીના સ્થાને તે જશે. જો કે અમુક સંસ્થાઓએ તેમની વિનંતિ ન માની. દાડમીયાએ તેને અંગત માનહાનિ માની અને જીપ્સી કોઇ પણ નવા કાર્યનો પ્રસ્તાવ મૂકે, તેમણે અમાન્ય કરવાનું શરૂ કર્યું. એક તો એવો રમુજી બનાવ થયો કે તેનું નિરાકરણ કરવામાં અમારો દમ નીકળી ગયો.
તે સમયે બ્રિટનમાં બેકારી વધી ગઇ હતી. સરકારે નવા અભિગમ હેઠળ અઠવાાડીયામાં વીસ કલાક વૉલન્ટરી સંસ્થામાં સેવા આપવા માગનાર વ્યક્તિને બેકારી ભત્થામાં અપાતી રકમમાં ૨૫ પાઉન્ડનો વધારો કરી અમારા જેવી સંસ્થાઓમાં કામ કરવા ઉત્તેજન આપ્યું. આની હેઠળ અમને એક ડ્રાઇવર, એક ક્લીનર તથા કિચન આસીસ્ટન્ટ મળ્યા. ક્લીનરનું કામ કરવા સરકારે એક અંગ્રેજ યુવાનને મોકલ્યા. અમે તેમને કામ બતાવતા હતા ત્યાં દાડમીયાએ અમને રોક્યા. “તમે કેવા માણસ છો? આ અંગ્રેજ છે, તેની પાસેથી ટૉઇલેટ સાફ કરવાનું કામ તમે લઇ જ કેમ શકો? આ લોકોએ આપણા પર રાજ કર્યું છે,એની તો શરમ રાખો! આવાં કામ તો કાળીયા (આ તેમનો શબ્દ હતો, જે મેં સુધારવાનો ઘણો પ્રયત્ન કર્યો, પણ તે ન સુધર્યા!) પાસેથી જ કરાવાય.” પછી પેલા ભાઇને કહે, “સર, યુ ડોન્ટ વર્ક ધીસ ઇન્ડીયન પ્લેસ. થૅંક યૂ અને ગુડ બાય!” આવી અંગ્રેજીમાં અને એવી વાણીમાં તેમણે આ અંગ્રેજને કહ્યું, તે ત્યાંથી નીકળી ગયો.
બીજા દિવસે જૉબ સેન્ટરના પ્રતિનિધિ અમને મળવા આવ્યા. “તમે અંગ્રેજો પ્રત્યે વર્ણભેદ દાખવી, અમે મોકલેલા ઉમેદવારને ક્લીનરની નોકરી ન આપી તે માટે તમારા પર discriminationની કાયદેસર કાર્યવાહી કેમ ન લેવી જોઇએ?” અમે તેમને સમજાવવા મહેનત કરી રહ્યા હતા ત્યાં દાડમીયા આવી પહોંચ્યા. અંગ્રેજને જોઇ તેમણે ધીમૈથી પૂછ્યું શી વાત છે. અમે તેમને પૂરી વાત કરી ત્યારે તેમણે નમ્રાતિનમ્ર અવાજે સરકારી અધિકારીને તેમની અૉફિસમાં આવવાનું કહ્યું. “આઇ અૅમ અૉથોરિટી. આય્ વિલ એક્સપ્લેન.” કહેવાય છે કે આવું જ એક વાક્ય "I am the State!" ફ્રાન્સના રાજા ચૌદમા લુઇએ કહ્યું હતું.
થોડી વારે પેલા ભાઇ ગયા. દાડમીયાએ હસીને કહ્યું, “અરે, વખત આવે ગધેડાને બાપ કે’વો પડે. અમે તેને પગે પડીને માફી માગી લીધી. તમારે હમજવું જોયેં કોની હાથે કેવો વેવાર કરવો પડે. તમને એવું કે ભણ્યાગણ્યા એટલે હંધુય આવડી ગ્યું. ભાઇ, એવું નથી હોતું. આખરે તો ઘલડાં જ ગાડાં હાંકે. હવેથી આવું કાંય હોય તો આ લીલારામની પાંહે આવા લોકોને મોકલી આપજો.”
જીપ્સીને હવે સમજાઇ ગયું કે સંસ્થાની હવે આવી બની છે. દાડમીયાની જોહુકમીથી કંટાળી ઘણા સભ્યો અમને છોડી કાઉન્સીલ દ્વારા ચલાવાતી સંસ્થાઓમાં જવા લાગ્યા. અમારા લંચન ક્લબમાં એક સમયે ૪૫થી ૫૦ લોકો આવતા ત્યાં હવે અર્ધાથી ઓછા આવવા લાગ્યા. એક દિવસ જીપ્સીએ લીલારામને વાત કરી કે સભ્ય સંખ્યા ઓછી થાય છે તે આપણા માટે સારૂં નથી. કાઉન્સીલ આપણને પૈસા આપે છે તેનો આધાર આપણે કેટલા વડીલોને ‘ડે-કૅર’ આપીએ છીએ તેના પર હોય છે.
“જ્યાં સુધી લેબર પાર્ટી સત્તા પર છે, તમારે ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. વળી કેટલા લોકો આપડે ત્યાં આવે છે તેની ફંડીંગ સાથે શી લેવા દેવા?”
“કાકા, કાઉન્સીલના ડે સેન્ટરમાં જતી દર વ્યક્તિ દીઠ કાઉન્સીલને રોજનો ખર્ચ ૫૦-૬૦ પાઉન્ડ હોય છે. આપણને જે ફંડીંગ મળે છે, તેના હિસાબે દર વ્યક્તિ દીઠ કાઉન્સીલને ૧૫-૨૦ પાઉન્ડ રોજના થાય. આમ કાઉન્સીલના પૈસા બચે છે.”
“શું ગધેડાને તાવ આવે એવી વાત કરો છો? ખર્ચો તો એટલો જ આવે ને?”
“ના. ત્યાં નિયમ પ્રમાણે હાજરી આપનાર સભ્યોની સંખ્યાના આધારે નિયત કર્મચારીઓ રાખવા પડે. મૅનેજર, આસીસ્ટન્ટ મૅનેજર, નર્સ, ઉપરાંત ડે-કૅર વર્કર્સ. આપણે રાખીએ તેનાથી ચારગણા કર્મચારીઓ ત્યાં કામ કરે જ્યારે આપણે ત્યાં સ્વયંસેવકો હોય છે. તેમના કર્મચારીઓના પગારનું ધોરણ, પેન્શન કૉન્ટ્રીબ્યુશન...”
“ઇ બધું રે'વા દ્યો. તમે તમારૂં કામ કરો. અમે હંધુય સંભાળી લઇશું.”
જીપ્સીએ સંસ્થાના પ્રમુખને વાત કરી. તેમણે કહ્યું, “ આ દાડમીયો કોઇનું ક્યાં માને છે? હું તો અહીં સત્સંગ કરાવવા આવું છું. એ પતે એટલે હું તો છુટો. પછી ગ્રુપનું જે થવાનું હોય તે થાય,” કહી નિરાશાથી માથું હલાવી જતા રહ્યા. ભાઇલાલકાકા તથા કાન્તિકાકા અમારા મંડળના મૂળ સ્થાપક હતા. (વધુ આવતા અંકમાં)

સલાહ કેન્દ્ર (૩)

જીપ્સીના જૉબ ડિસ્ક્રીપ્શનમાં સંસ્થાના મૅનેજમેન્ટ સાથે મૅનેજમેન્ટ કમિટીને બંધારણ મુજબ કાર્ય કરવામાં સલાહ આપવાનું તથા તેમના facilitator તરીકે કામ કરવાનું હતું. બ્રિટનનો હવે તેને સારો એવો અનુભવ મળ્યો હતો. તેણે જોયું કે NGO સેક્ટરમાં કામ કરનારી કેટલીક સ્વયંસેવક સંસ્થાઓના મૅનેજર એટલા શક્તિશાળી થઇ ગયા હતા, તેમની મૅનેજમેન્ટ કમિટીઓ તેમના કહેવા પ્રમાણે જ ચાલે. અમારી સંસ્થામાં જીપ્સીએ પોતાનો ‘રોલ’ શરૂઆતથી જ સ્પષ્ટ કર્યો હતો અને નાણાંકીય બાબત, નવા કાર્યક્રમની યોજના વગેરે મૅનેજમેન્ટ કમિટી આગળ રજુ કરી, મંજુર કરાવી તેનો અમલ કરવાનું શરૂ કર્યું. આની અંતર્ગત દિવાળી માટે અમે સુંદર કાર્યક્રમ યોજ્યો. આખો દિવસ ચાલનારા કાર્યક્રમમાં અમે ભારતીય ઉપખંડ - ભારત, પાકિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ તથા શ્રીલંકાના તથા વેસ્ટ ઇંડીઝના અગ્રણીઓને તેમની સંસ્કૃતી, સભ્યતા વિશે માહિતી આપવા ઉપરાંત તેમણે બ્રિટનના ઉત્કર્ષ માટે કરેલા યોગદાન વિશે વીસ-વીસ મિનીટના સેમિનાર અને પ્રેઝન્ટેશન કરવા નિમંત્રણ આપ્યું. તેમાં દેશ વિદેશના પરંપરાગત નૃત્યો, આયર્લન્ડના મૉરીસ ડાન્સર્સ આવ્યા. ખાસ વાત તો એ હતી કે ભારતની સંસ્કૃતિ તથા તેનો બ્રિટન પર પડેલ પ્રભાવ વિશે પ્રવચન આપવા અમે સ્કૂલ અૉફ એશીયન અૅન્ડ આફ્રીકન સ્ટડીઝના લેક્ચરર ડૉ. રૂપર્ટ સ્નેલને બોલાવ્યા. આનું ખાસ કારણ એ હતું કે આપણે આપણાં પોતાનાં બણગાં ફૂંકવાને બદલે તેમના જ પ્રતિનિધિ દ્વારા આપણા દેશના ઉત્સવની બાબતમાં objective ભાષણ અપાય તે વધુ સારૂં એવું લાગ્યું. ડૉ. સ્નેલ ભારતમાં દસ વર્ષ રહી વ્રજ ભાષા પર રિસર્ચ કરી આવ્યા હતા અને હિંદી અસ્ખલીત બોલી શકતા હતા. અંતે હતું આપણું પરંપરાગત ગુજરાતી થાળીનું ભોજન.
સમગ્ર કાર્યક્રમમાં અમે ધર્મ વિશેની ચર્ચાને સ્થાન આપ્યું નહોતું. આપણા માટે દિવાળી એક સાંસ્કૃતીક અને પારિવારીક ઉત્સવ હોય છે. તેમાં મોટાંઓને પગે પડવા જવાની પરંપરા હજી જળવાય છે તેનું અમે અહીં આયોજન કર્યું હતું.
આ કાર્યક્રમમાં ભાગ લેવા અમે અમારા બરોમાંના ભારત-પાકિસ્તાનના સિનિયર સિટીઝન્સ ઉપરાંત બ્રિટીશ, વેસ્ટ ઇન્ડીયન, આયરીશ સિનિયર સિટીઝન્સના સભ્યો, કાઉન્સીલના સભ્યો તથા સોશીયલ સર્વિસીઝના અધિકારીઓને આમંત્રણ આપ્યાં. આમાં એક રમુજી બનાવ બની ગયો!
અંગ્રેજોના એક સિનિયર સિટીઝન્સ ગ્રુપનું સંચાલન એક બૅપ્ટીસ્ટ ચર્ચના પાદરી કરતા હતા. ‘દિવાળી સેલીબ્રેશન’ માટે પધારવાનું આમંત્રણ જોઇ તેઓ આખલો લાલ રંગ જોઇ ભડકે તેમ ધૂઆંપૂંઆ થઇ ગયા. “તમે લોકો દિવાળી દેવીની પૂજા કરવા માટે આ કાર્યક્રમ રાખ્યો છે તેમાં અમે અને અમારા સભ્યો ભાગ ન લઇ શકે. અમે કેવળ પિતા, પુત્ર તથા પવિત્ર આત્મા (Father, the Son and Holy Ghost)માં માનીએ છીએ. તમારી મૂર્તિપૂજા અમારા માટે નિષિદ્ધ છે વ.વ.” અમે તેમની ભૂલ સુધારીને જણાવ્યું કે આ સાંસ્કૃતીક કાર્યક્રમ હતો, અને તેઓ તેમના વૃધ્ધ સભ્યોને તેમાંથી વંચિત રાખવા માગતા હોય તો તે તેમની મુનસફીની વાત હતી. અમને દુ:ખ થયું હોય તો એક વાતનું કે તેમના ત્રીસ સભ્યો સ્વાદીષ્ટ ભોજનનો લહાવો ન લઇ શક્યા.
કાર્યક્રમ પૂરો થયા બાદ જીપ્સીને મળવા સોશિયલ સર્વિસીઝનાં એક વરીષ્ઠ કાર્યકર શુચિ ભટ્ટ આવ્યા. જીપ્સીને ખાસ અભિનંદન આપીને જતાં જતાં તેઓ કહેતા ગયા કે તેમની અૉફિસમાં એશિયન સ્પેશીયાલિસ્ટની જગ્યા લાંબા સમયથી યોગ્ય ઉમેદવાર ન મળવાને કારણે ખાલી છે. જીપ્સીને તેમાં રસ હોય તો તેમને જણાવે!
એક દિવસ અમને ખરાબ સમાચાર મળ્યા. કાન્તિકાકા અમીન, જેમણે મારી નીમણૂંકમાં મોટો ભાગ ભજવ્યો હતો, તેમને સ્ટ્રોક આવ્યો. પૅરેલીસીસને કારણે તેમનાથી ઘર બહાર નીકળી શકાય તેવું નહોતું તેથી તેમણે પોતાના પદ પરથી રાજીનામું આપ્યું.
હવે ખાલી પડેલી તેમની જગ્યા માટે બે જણાએ આવેદન પત્ર ભર્યા. તેમાંના એક તો અમારી સંસ્થાના જુના કમ્યુનીટી ડેવેલપમેન્ટ અૉફિસર રામજીભાઇ હતા અને બીજા શ્રી. દાડમીયા. (આ તેમનું સાચું નામ નથી, પણ જો કોઇ વાચકના સગામાં આ નામના કોઇ સભ્ય હોય તો તેમની પહેલેથી જ ક્ષમા માગી લઉં છું.) જેમ આર્કિમીડીસે કહ્યું હતું કે જો તેમને યોગ્ય લંબાઇની pulley મળે તો પૃથ્વીને પણ ઉંચકી શકે. દાડમીયાને આવી કોઇ પૂલીની જરૂર ન પડે. ભારતના સદ્ભાગ્યે તેમનો જન્મ ઝામ્બીયામાં થયો હતો અને ત્યાં જ જન્મારો કાઢ્યો હતો. ભારત તેમની કરામતમાંથી બચી ગયું!
ઝામ્બીયામાં તેમણે એવા તે શા કાર્ય કર્યા કે સરકારે તેમને ડીપોર્ટ કર્યા. અમારા દુર્ભાગ્યે તેઓ બ્રિટીશ પ્રોટેક્ટેડ પર્સન હોવાથી લંડન આવ્યા. સેક્રેટરીના પદ માટે રામજીભાઇ યોગ્ય હતા. વ્યવસાયે નિવૃત્ત શિક્ષક, પ્રામાણીક અને સમાજમાં ઉંચી શાખ. દાડમીયાએ ચૂંટણી પહેલાં ગુપ્ત મેનીફેસ્ટો બહાર પાડ્યો: મને ચૂંટશો તો દરરોજ નાસ્તામાં ગાંઠીયા જલેબી આપીશ. સભ્યોને લીલાલહેર કરાવીશ. તે સમયે અમારી ભગિની સંસ્થામાં કમ્યુનીટી વર્કરની જગ્યા ભરવાની હતી, ત્યાં લીલારામે તેમના મૅનેજરને વચન આપ્યું કે જો સીલેક્શન બોર્ડમાં તેમને લેવામાં આવે તો તે જગ્યા પર તેમનાં પત્નિની નીમણૂંક કરવામાં મદદ કરશે. બદલામાં ચૂંટણીમાં કોઇ પણ હિસાબે રામજીભાઇ ચૂંટાવા ન જોઇએ. આ સિદ્ધ કરવા માટે અમારે ત્યાંની ચૂંટણીમાં રીટર્નીંગ અૉફિસર તરીકે તેમને નીમવામાં આવશે. પેલાં બહેનને કામ મળ્યું અને બદલામાં રીટર્નીંગ અૉફિસરે દાડમીયાનું કામ કર્યું. રામજીભાઇના આવેદનપત્રમાં તેમણે ટેક્નીકલ ક્ષતિ બતાવી રદ કર્યું. જીપ્સીએ તે સામે વાંધો લીધો તો તેને કહેવામાં આવ્યું કે ચૂંટણીની બાબતમાં ગ્રુપના કર્મચારીને બોલવાનો અધિકાર નથી, કારણ કે આ કામ માટે “નિષ્પક્ષ” રીટર્નીંગ અૉફિસરની નીમણૂંક થઇ હતી. ચૂંટણી અંગે કોઇ પણ નિર્ણય લેવાનો તેમને એકલાને જ અધિકાર હતો! દાડમીયાજી ચૂંટાઇ આવ્યા. દરરોજ ગાંઠીયા જલેબી આપવાનું વચન તેમણે એક અઠવાડીયું પાળ્યું, કારણ કે અમને મળતી ગ્રાન્ટમાં તેની જોગવાઇ નહોતી! પણ ત્યારથી અમારી સંસ્થાની અવનતી શરૂ થઇ ગઇ. આની વાત આગળ જતાં કરીશું.
અમારૂં સલાહ કેન્દ્ર ધમધોકાર ચાલતું હતું. આમાંનો આજે એક જ પ્રસંગ જણાવીશ.
એક દિવસ જીપ્સીનું નામ પૂછતાં એક બહેન તેમના ચાર વર્ષના પુત્રને લઇ આવ્યા. નામ રઝીયા. તેમના એક સગાં અમારી પાસે સિટીઝનશીપનું ફૉર્મ ભરાવવા આવ્યા હતા, તેમણે તેમને અમારી ભલામણ કરી હતી.બ્રિટનમાં જન્મ અને શિક્ષણ તેથી કુદરતી રીતે અંગ્રેજી સરસ બોલતા હતા. તેઓ કાઉન્સીલના ફ્લૅટમાં રહેતા હતા જ્યાં તેમને, તેમના પતિ તથા નાનકડા બાળકને વર્ણદ્વેષી લોકો અત્યંત ત્રાસ આપતા હતા. અમે કાઉન્સીલ પાસે રજુઆત કરી તેમને બીજું મકાન ન અપાવી શકીએ? અમે તેમનો કેસ ઉપાડી લીધો. અનેક પ્રયત્નો બાદ તેમને બીજો ફ્લૅટ મળ્યો. તેઓ ત્યાં રહેવા ગયા બાદ શુક્રીયા કહેવા જીપ્સીને મળવા આવ્યા. આ વખતે તેમના પતિ પણ સાથે હતા. વાત કરતાં સાશ્ચર્ય આનંદ થયો: ભાઇ અમદાવાદના હતા! બસ, ઘણી વાતો કરી, જુની ઓળખાણો નીકળી. મારી અટક સાંભળી તેમણે પૂછ્યું, “અમદાવાદ સિવિલ કોર્ટના જજ શ્રી.મધુકર બળવંતની અટક તમને મળતી આવે છે, તે તમારા શું થાય?”
તે મારા મોટા ભાઇ હતા.
“એમ? એ તો મારા વાલિદ સાહેબના ખાસ પરિચિત અને મિત્ર છે. મારા વાલિદ સાહેબ ગુજરાત બાર કાઉન્સીલના પ્રેસીડેન્ટ છે. તેઓ આવતા મહિને અહીં આવવાના છે. તમે દાવત પર જરૂર આવજો!”
તેઓ આવ્યા અને જીપ્સી તેમને મળવા ગયો. તે સમયે ગુજરાતમાં કોમી અશાંતિ ચાલતી હતી. ઘણાં લોકોને TADAમાં તથા સામુદાયીક દંગલમાં સહન કરવું પડ્યું હતું. વાત વાતમાં મેં તેમને પૂછ્યું, “વતનમાં આટલી તકલીફ ભોગવવી પડે છે, તો આપ બ્રિટન કાયમ માટે કેમ નથી આવતા? અહીં આપના પુત્ર છે, રઝીયા જેવી વહુ છે...”
“ક્યા બાત કરતે હો, ભાઇ? ભારત હમારા વતન હૈ, ઉસ મિટ્ટીમેં સદીયોંસે હમ લોગ પલે, આગે બઢે. ઐસી બાતેં તો હોતી રહેતી હૈ, વહ ભી કુછ સરફિરે misguided લોગોંકી વજહસે. નહિં ભાઇ, ઉન લોગોંકી વજહસે હમ હમારા વતન નહિં છોડ સકતે.”

જીપ્સીનું સલાહકેન્દ્ર (૨)

સલાહ કેન્દ્ર (૨)

અમારા સલાહ કેન્દ્રમાં એક ભાઇ આવ્યા. કપાળમાં ચાંદલો, માથા પર ગોલ્ફ કૅપ, વૂલન કોટ અને ગળામાં મફલર.
“મેં સપ્લીમેન્ટરી માટે ત્રણ વાર ક્લેમ કર્યો, પણ ત્રણે વાર સરકારે ના પાડી. હવે તમારી પાસે આશા લઇને આવ્યો છું.”
જીપ્સીએ કેસની વિગત અને પત્રવ્યવહાર માગ્યો. સરકારે ના પાડવાનું કારણ એક હતું: ભાઇ સ્વૉન્સી (વેલ્સ)થી આવ્યા હતા. ત્યાં પણ બેનીફીટ પર હતા. અહીં લંડન આવીને તેમણે મકાન વેચાતું લીધું હતું. આના માટે તેમની પાસે પૈસા ક્યાંથી આવ્યા તેની પૃચ્છા કરવામાં આવતાં તેઓ સંતોષકારક જવાબ નહોતા આપી શક્યા. અમે પણ તેમને એ જ કહ્યું. કાયદા પ્રમાણે કોઇની પાસે (તે સમયે) ૩૦૦૦ પાઉન્ડથી વધારે રકમ હોય તેમને બેનીફીટ ન મળે. ભાઇએ મકાન લેવા ડાઉન પેમેન્ટના ૧૫૦૦૦ પાઉન્ડ રોકડા આપ્યા હતા. આ ક્યાંથી આવ્યા એવી પૃચ્છા કરવામાં આવી હતી.
“આ પૈસા અમે અમારા સગાં વહાલાં અને મિત્રો પાસેથી ઉધાર લીધા હતા.”
અમે તેની પૂરી વિગત માગી, કોણે કેટલા પૈસા આપ્યા, તેમનાં નામ તથા સરનામાં માગ્યા, જેથી અમે ડીપાર્ટમેન્ટને તેની વિગત આપી શકીએ. ભાઇ આ વિગત લાવ્યા અને અમે તેમના ક્લેમના સપોર્ટમાં પત્ર મોકલી આપ્યો.
ડીપાર્ટમેન્ટે ખુલાસો મંજુર કર્યો અને ફરીથી ક્લેમ કરવા માટેનાં ફૉર્મ મોકલી આપ્યા. અમે ફૉર્મ ભરવા લાગ્યા. જ્યારે પ્રશ્ન આવ્યો “તમારી પાસે કોઇ પણ જાતની બીજી આવક છે?” તેમણે પહેલાં ના કહી. તેમના જવાબમાં અચકાટ જોઇ જીપ્સીને લાગ્યું ભાઇ કશુંક છુપાવી રહ્યા છે. ભારપૂર્વક પ્રશ્ન પૂછવાથી તેમણે કહ્યું, “આમ તો કશી આવક નથી, પણ અમારા ઘરમાં અમારા ગામથી વિઝા પર આવેલા ચાર ભાઇઓ રહે છે, ઇ બધા દર અઠવાડીયે પચીસ-પચીસ પાઉન્ડ આપે છે. અમે રસીદ-બસીદ નથી આપતા. ગામના છે એટલે અમે બજારભાવ કરતાં સાવ ઓછા પૈસા લઇએ છીએ. એમને પણ ફાયદો અને અમને પણ. હવે જેની રસીદ ન આપીએ તેને આવક થોડી ગણાય?”
“માફ કરશો, પણ આ આવકને કારણે તમને બેનીફીટ ન મળી શકે.”
“તમતમારે ઇમાં ના લખી દ્યો. સરકારને કહી દ્યો અમને કશી આવક નથી.”
“અમારાથી આવા ખોટાં ફૉર્મ ન ભરાય,” કહી અમે તેમને ‘આવજો’ કહ્યું.
બીજા દિવસે આ ભાઇની સાથે તેમનાં દિકરી આવ્યા. વેલ્શ accentમાં ફાંકડું અંગ્રેજી બોલી અમને ધમકાવવા લાગ્યા.”તમે અમને મદદ કરવા બંધાયા છો કારણ કે તમને તમારા પગાર માટે ગ્રાન્ટ મળે છે, તે અમે આપેલા ટૅક્સમાંથી આવે છે. તમે ના પડશો તો અમે કાઉન્સીલમાં ફરિયાદ કરીશું અને તમારી ગ્રાન્ટ બંધ કરાવી દઇશું. તમે નોકરી વગરના થઇ જશો!”
“તમે કાઉન્સીલમાં ફરિયાદ કરી શકો છો. અમે ગેરકાયદેસર કામ ન કરી શકીએ.” હવે ભાઇ વચ્ચે પડ્યા. “અરે, ભાઇ રે’વા દ્યોને! તમારાથી ન થતું હોય તો કંઇ વાંધો નહિ. અમે બીજા ગ્રુપમાં જઇને ત્યાં કરાવી લઇશું. એમના વર્કર અમારા જેવા કેસ માટે સો-બસો પાઉન્ડ લઇને કામ પતાવતા હોય છે. તમે મફત કરો છો તેથી તમારી પાસે આવ્યા. અમને શી ખબર કે તમે રાજા હરીશ્ચંદ્રના અવતાર છો?” કહી તેઓ ચાલ્યા ગયા.
એક મહિના બાદ તેમણે જણાવેલા ગ્રુપમાં જન્માષ્ટમીનું ફંક્શન હતું. તેમના ‘વર્કર’ના આગ્રહથી અમે ત્યાં ગયા ત્યારે જોયું કે અમારા ex-client ભજનમાં જોર જોરથી મંજીરા વગાડતા હતા. ભોજન સમારંભમાં આગ્રહથી સૌને પીરસતા હતા. જીપ્સી પાસે આવ્યા ત્યારે હસીને કહ્યું, “તમે તો ના પાડી, પણ આ પર્વતેશભાઇએ ફૉર્મ ભરીને પાસ પણ કરાવી દીધું. બસો પાઉન્ડ ગયા, પણ છ મહિનાથી અમને અઠવાડીયાના સો પાઉન્ડ મળવા લાગી ગયા છે...”

*
લગભગ આ સમયે ઇમીગ્રેશનના કાયદામાં હળવાશ આવી. સરકારે નૅચરલાઇઝેશનની કાર્યવાહી સરળ કરી, પણ ફી વધારીને દોઢસો પાઉન્ડની કરી. આનાં ફૉર્મ સાદાં હતા, પણ સિટીઝનશીપનો મામલો હોવાથી લોકો સૉલીસીટર પાસે જવા લાગ્યા. ત્યાં તેમની ફી લગભગ અઢીસોથી ત્રણસો પાઉન્ડની હતી. અમે હોમ અૉફીસને પત્ર લખી સો જેટલા ફૉર્મ મંગાવ્યા અને સલાહકેન્દ્રની બહાર મોટું બોર્ડ લગાડ્યું: “અહીં સિટીઝનશીપનાં ફૉર્મ મફત ભરી આપવામાં આવે છે.” શરૂઆતમાં ચાર-પાંચ લોકો આવ્યા. અમે તેમનાં ફૉર્મ ભર્યા અને કહ્યું, સરકારી ફીનો ચેક કે પોસ્ટલ અૉર્ડર આ ફૉર્મ સાથે બીડી, પોસ્ટઅૉફીસમાં જઇ રેકોર્ડેડ ડીલીવરીથી મોકલજો.”
“ભાઇ તમને ચેક આપીએ તો તમે તે ન મોકલી આપો?”
અમારે પૈસાને હાથ લગાડવો નહોતો. અમે ના પાડી. બસ, ચાર દિવસમાં તો અમારે ત્યાં લાઇન લાગી ગઇ. અમે, એટલે કલ્પના પટેલ, ભારતીબેન દવે અને જીપ્સી રોજનાં પંદરથી વીસ ફૉર્મ ભરીએ. અમારા બરોની બહારના લોકો પણ આવવા લાગ્યા. અહીં પૈસા લેવામાં આવતા નથી, તેની જાહેરાત લોકોએ જ કરી! અમે હોમ અૉફિસ પાસેથી વધારે ફૉર્મ મંગાવતા ગયા, અને ભરતા ગયા. ત્રણ મહિનામાં અમે હજારે’ક જેટલાં ફૉર્મ ભરી આપ્યા!
જો કે અમારા સાથી કેન્દ્ર્ના પર્વતેશભાઇ તેમની ‘અંગત’ સર્વિસની સ્પેશલ ફીના દર ફૉર્મ દીઠ અઢીસો પાઉન્ડ લેતા. ત્રણ મહિનામાં તમને સિટીઝનશીપ મેળવી આપવાની ગૅરન્ટી આપતા એવી વાત આવી. દર શુક્રવારે તેઓ અંગત સર્વિસ હેઠળ વીસે’ક જેટલી અરજીઓ લઇ ક્રૉયડનમાં આવેલી હોમ અૉફિસમાં જઇ જાતે ફૉર્મ આપતા. આમ પણ કોઇ અંગત ન જાય તો’ય બેથી ત્રણ મહિનામાં સિટીઝનશીપનાં સર્ટીફીકેટ આવી જતા તેથી તેમની ‘સ્પેશલ સર્વિસ’ કેવળ નામની હતી.
અમારી પાસે એક ભાઇ આવ્યા. “તમે આ સેવા મફત આપો છો એવી જાણ હોત તો અમે પર્વતેશ પાસે ન ગયા હોત. તેમણે મને સ્પેશલ ફીની રસીદ આપી છે. અમે કાઉન્સીલમાં ફરિયાદ કરવા જઇએ છીએ. તમે અમને મદદ ન કરી શકો?”
અમે ના કહી. કારણ સાદું હતું. અમારા NGO ક્ષેત્રમાં આપણા લોકો માટે કામ કરનારી સંસ્થાઓ સાવ ઓછી હતી. તેમાં પણ જો આવી ફરિયાદ જાય તો આપણી આખી કોમ બદનામ થઇ જાય. અમે અમારા ક્ષેત્રના આગેવાન ગણાતા મુશ્તાકભાઇ દ્વારા ગિરીરાજભાઇને સમજાવ્યા. તેમણે ફરિયાદી ભાઇને તેમના પૈસા પાછા આપ્યા અને રસીદ પાછી લીધી. ત્યાર પછી તેમણે રસીદ આપવાનું બંધ કર્યું, પણ સ્પેશલ સર્વિસ ચાલુ જ રહી. સાથે ફી પણ.

બ્રિટન આવેલા આપણામાંના ઘણા લોકો અંગ્રેજોને ગાળો આપતા. ‘અમારા દેશને exploit કરીને તેમણે લૂંટ્યો છે. તેમની પાસેથી આ લૂંટ પાછી મેળવવી આપણૌ હક્ક છે.” પરંતુ આપણાં જ ભાઇબહેનોને લૂંટવાનો અધિકાર તેમને કોણે આપ્યો હતો તે અમને કદી ન સમજાયું.

બીજી વાત અમને ન સમજાઇ તે હતી માન અકરામની. જાહેર સેવાના ક્ષેત્રમાં અખબારોના સંપાદકોથી માંડી ગિરીરાજભાઇ જેવા અનેક લોકોને મહારાણી પાસેથી ઇલ્કાબ લેવાની સ્પર્ધા રહેતી. લોકો પાસેથી સહીઓ એકઠી કરી MBE કે OBE (મેમ્બર અૉફ ધ બ્રિટીશ એમ્પાયર કે અૉર્ડર અૉફ ધ બ્રિટીશ એમ્પાયર) તેમને મળવો જોઇએ તેવી વિનંતિઓ જવા લાગી. સાચી લોકસેવા કરનારા નવનીત ધોળકીયા કે સ્વરાજ પૉલને લૉર્ડની પદવી અપાય તો અમને ઓછામાં ઓછો MBE તો મળવો જોઇએ ને? અમે પણ અઠવાડીયામાં એક વાર સત્સંગ યોજીએ છીએ! અમારી કદર થવી જોઇએ!
એક વાત સાચી કે મહારાણી આ ઇલ્કાબ લોકોએ કરેલી જનસેવાની કદર કરવા માટે આપે છે. મારા પરિચિત શંકર જોષીએ તેમના ખાતામાં ૩૦ વર્ષની નોકરી દરમિયાન કરેલા મહત્વપૂર્ણ કામ (જેમાં તેમણે લાખો પાઉન્ડની કરચોરી પકડવામાં મદદ કરી હતી) તે માટે MBE મળ્યો હતો. જો કે અમારા NGO ક્ષેત્રમાં મોટા ભાગના લોકો તેને status symbol ગણી તેની પાછળ આંધળી દોટ મૂકવા લાગ્યા. તેમને એ પણ યાદ ન રહ્યું કે ભારત સ્વતંત્ર થયા બાદ બધી વસાહતો સ્વતંત્ર થઇ. બ્રિટન પાસે ‘એમ્પાયર’ ન રહ્યું. આ લોકો ક્યા બ્રિટીશ એમ્પાયરના મેમ્બર, અૉર્ડર કે કમાંડર અૉફ બ્રિટીશ એમ્પાયરના માન અકરામની ખ્વાહેશ રાખતા હતા?
જીપ્સી એ અજ્ઞાન સૈનિક છે. આવી બાબતો તેને સમજાતી નથી. રાજકારણ તેનું ક્ષેત્ર નથી તેથી આવા પ્રશ્ન તેણે ન પૂછવા સારા માની પોતાના કામમાં લાગી જાય છે!