ચવીંડાની લડાઇ...

યુદ્ધના ત્રણ અભિયાન (Operations of War) હોય છે: સંરક્ષણ (Defence), આક્રમણ (Attack), અને પીછેહઠ (Withdrawal). સંરક્ષણની તૈયારી એવા સ્થળે કરવામાં આવે છે જ્યાંથી આપણા પર હુમલો થવાની સંભાવના સૌથી વધારે હોય છે. સામરીક દૃષ્ટીએ મહત્વના ગણાય તેવા આ સ્થાન પર દુશ્મન કબજો કરે તો તે દેશનું સંરક્ષણ કરવું મુશ્કેલ બની જાય. દાખલા તરીકે ૧૯૪૮માં કાશ્મીરમાં ઘૂસી ગયેલ પાકિસ્તાની કબાઇલીઓ માટે શ્રીનગરનું એરોડ્રોમ કબજે કરવું અતિ મહત્વનું હતું. તેમ કરવાથી કાશ્મીરની ખીણ પર તેમનો કબજો થઇ જાય તેવું હતું. દુશ્મન શ્રીનગરની નજીક પહોંચી ગયા હતા, તેમ છતાં તેના પર કબજો કરવાને બદલે આ જંગલી કબાઇલીઓ સ્થાનિક લોકોની હત્યા, લૂંટફાટ અને સ્ત્રીઓ પર બળાત્કાર કરવામાં સમય વીતાવ્યો. તેમણે ત્યાંની મુસ્લીમ, હિંદુ અને બારામુલ્લામાં સેવાકાર્ય માટે યુરોપથી આવેલ િખ્રસ્તી સાધ્વીઓ - કોઇને છોડ્યા નહિ. તે સમયે બનીહાલ ટનલ બની નહોતી, કાશ્મીરની ખીણમાં આપણી સશસ્ત્ર સેના નહોતી કારણ કે મહારાજા હરીસિંહે કાશ્મીર રાજ્યને ભારતમાં વિલીનકરણ કરવાના દસ્તાવેજ (Instrument of Accession) પર સહિ કરી નહોતી. સરદારશ્રીએ પ્રસંગાવધાન દર્શાવી જે પગલાં લીધાં તેના કારણે રાતોરાત મેજર સોમનાથ શર્મા તથા તેમની ૧૦૦ સૈનિકોની કંપનીને વિમાનમાર્ગે શ્રીનગર પહોંચાડવામાં આવ્યા. ત્યાં થયેલ તુમુલ્લ યુદ્ધમાં કબાઇલીઓને ત્યાંથી હઠવું પડ્યું હતું. મેજર સોમનાથ શર્મા વીરગતિ પામ્યા, પણ શ્રીનગર એરોડ્રોમ બચી જતાં ત્યાં બ્રિગેડિયર એલ.પી.સેન તથા તેમની સેનાના ૩૦૦૦ સૈનિકો ઉતરી શક્યા. કાશ્મીર બચી ગયું - અથવા તેના જેટલા ભાગમાંથી શત્રુને આપણી સેના હાંકી શકી એટલો ભાગ બચી ગયો. (કાશ્મીરના બચાવ વિશેનો “episode” ફરી ક્યારેક કહીશ). અહીં કહેવાનું તાત્પર્ય એટલું જ કે strategically મહત્વના સ્થળનું જાનમાલની પરવા કર્યા વગર સંરક્ષણ કરવા ત્યાં મજબૂત રક્ષાપંક્તિ Defence રચવામાં આવે છે. અહીં આર્ટીલરીની ભારે તોપના મારને જીરવી શકે તેવા બંકર બાંધી, તેમાં ટૅંકને વિંધી શકે તેવી રિકૉઇલ-લેસ ગન, મશીનગન વિ. મૂકવામાં આવે છે. (તોપમાંથી ગોળો છૂટે ત્યારે તેની પ્રતિક્રિયામાં તોપને ઝટકો લાગી તે પાછી હઠે છે. આ ઝટકાને -recoiling-ને નિવારવા બનાવેલી ખાસ પ્રકારની તોપને રિકૉઇલલેસ ગન કહેવાય છે.) સંરક્ષણપંક્તિની સામેના મોટા વિસ્તારમાં માનવ અને ટૅંક વિરોધી (anti-personnel and anti-tank) માઇન્સની જાળ બીછાવવામાં આવે છે. માનવ વિરોધી માઇન પર લગભગ દસ કિલોગ્રામ (વીસ રતલ) વજન પડતાં તેનો સ્ફોટ થઇ તેના પર મૂકવામાં પગ, હાથ કે શરીરનું અંગ ઉડી જાય છે, જ્યારે ટૅંક વિરોધી માઇન પર ૧૦૦ કિલોગ્રામ (૨૦૦ રતલ) વજન પડતાં તેનો એટલો જબરજસ્ત સ્ફોટ થાય છે કે તેના પર આવેલ ટૅંકનો પાટો (ટ્રૅક) તૂટી જઇ ટૅંક કે અન્ય ભારે વાહન તે સ્થળે જ અટકાઇ પડે છે. આમ થતાં રિકૉઇલલેસ ગનથી ટૅંકને વિંધવું સરળ પડે. આના પરથી ખ્યાલ આવશે કે આવી મજબૂત સુરક્ષાપંક્તિ પર આક્રમણ કરવા માટે કેટલી હિંમત, ધૈર્ય અને સાહસની જરૂર હોય છે. રિકૉઇલલેસ ગન જોવા માટે અહીં બતાવેલ વેબસાઇટ જોવા વિનંતી:
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Recoilless-rifle-beyt-hatotchan-1.jpg

આક્રમણ: જ્યારે સીમેન્ટ-કૉંક્્રીટથી બાંધવામાં આવેલ મોરચા (બંકર, પીલ બૉક્સ વિ.)ની સંરક્ષણ પંક્તિમાં બેસેલા શત્રુ પર હુમલો કરવાનો હોય ત્યારે તેમની સંખ્યાથી ત્રણ ગણી વધુ સેનાએ હુમલો કરવો પડે. આનું કારણ એ છે કે આવા મોરચા એવી રીતે ઢાંકવામાં - એટલે camouflage કરવામાં આવે છે કે હુમલો કરનાર સેના તેમને જોઇ શકતી નથી. બીજી વાત: હુમલો કરનાર સેના ખુલ્લા મેદાનમાંથી ધસી જતી હોઇ દુશ્મન તેને દૂરથી જોઇ શકે છે તેથી તેમના પર દૂરથી તોપના ગોળા છોડવાથી માંડી ૨૦૦૦ મીટર દૂરથી ઘાતક ગોળીબાર કરી શકે તેવી મિડીયમ મશીનગન તથા ૮૧ મિલીમીટર વ્યાસની મૉર્ટરનો મારો ચલાવી શકે છે. ત્યાંથી પણ આગળ વધનારા દુશ્મન પર લાઇટ મશીનગન ૪૫૦ મીટરથી અને સેમી-અૉટોમેટીક રાઇફલ ૩૦૦ મીટરથી ઘાતક ગોળીઓ ચલાવી શકે છે. ત્યાર બાદ આવે છે જમીનમાં દાટેલી માઇન્સ. ત્યાંથી પણ આગળ વધી શકનારા પાયદળ પર ગ્રેનેડઝનો મારો કરી દુશ્મનને પરાસ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. આમ હુમલો કરનાર સૈનિકો એટલી સંખ્યામાં ઘાયલ થતા હોય છે કે મૃત્યુ પામતા હોય છે કે દુશ્મનની ટ્રેન્ચ પર પહોંચતાં પહોંચતા ૧/૩ જેટલા સૈનિકો બચતા હોય છે.

અહીં આપને બે ‘અૉપરેશન્સ’નો ખ્યાલ આવી ગયો હશે. ત્રીજું અભિયાન પીછેહઠનું હોય છે, જે સૌથી મુશ્કેલ હોય છે. પીછેહઠનો મુખ્ય ઉદ્દેશ હોય છે દુશ્મનને આપણી સંરક્ષણ પંક્તિનો આભાસ કરાવી, થોડો સમય તેને ત્યાં રોકી એવી રીતે જગ્યા ખાલી કરવી કે તેને લાગે કે આપણે હારીને પાછા જઇ રહ્યા છીએ. તે આપણો પીછો કરવા લાગે, ત્યાં સુધીમાં આપણે પહેલેથી તૈયાર કરી રાખેલી મજબુત રક્ષાપંક્તિમાં પહોંચીને દુશ્મન માટે પહેલેથી તૈયાર કરવામાં આવેલ killing groundsમા તેને દોરી લાવીને હરાવવો. આનો બીજો પાસો: જ્યારે કોઇ સેના સજ્જડ હાર પામે ત્યારે તે મૂળ સ્થાન છોડી પાછળ આવેલી છેલ્લી રક્ષાપંક્તિ તરફ જઇ દુશ્મનનો સામનો કરવા જાય, તેને પણ withdrawal operation કહેવાય છે. અહીં જીવસટોસટની છેલ્લી લડાઇ હોય છે, જ્યાં દુશ્મન ગલીઓમાં કે ઘરમાં પણ રહીને લડાઇ ચાલુ રાખવાનો પ્રયત્ન કરતો હોય છે.

૧૯૬૫માં અાપણી પશ્ચિમ સેનાનું લક્ષ્ય સિયાલકોટ-લાહોરના ધોરી માર્ગને ‘કાપવાનું’ હતું. પાકિસ્તાનની સેનાએ આપણી સેનાને રોકવા પ્રથમ ફિલ્લોરા અને ત્યાર બાદ ચવીંડામાં રક્ષાપંક્તિ બનાવી હતી. આપણે આક્રમણ કરી રહ્યા હતા.

ગયા અંકમાં જોયું કે આર્મર્ડ બ્રિગેડના રિસાલા પુના હૉર્સ તથા હડસન્સ હૉર્સની સાથે લૉરીડ બ્રિગેડની અમારી ગોરખા અને જાટ બટાલિયને ફિલ્લોરાની રક્ષાપંક્તિ પર હુમલો કરીને જીત હાંસલ કરી હતી. આપણા ઘણા સૈનિકો મૃતક/ઘાયલ થયા હતા. તેથી ચવીંડા પર હુમલો કરવા માટે આપણી માઉન્ટન ડિવિઝનની ૯૯મી બ્રિગેડ તૈયારી કરી રહી હતી. આપણો સામનો કરવા ચવીંડામાં પાકિસ્તાનની છઠી આર્મર્ડ ડિવીઝનના ચાર રિસાલા - ૨૦મા લાન્સર્સ, ૨૫મી કૅવેલ્રી તથા ૩૧ અને ૩૩મા ટૅંક ડીસ્ટ્રોયર યુનિટ્સ (TDUs) આવી પહોંચ્યા હતા. તેમને સાથ આપવા તેમની ૮મી ઇન્ફન્ટ્રી ડિવિઝન (જેમાં ૨૪, ૧૦૧, ૧૦૪ તથા ૧૧૫ નંબરની ઇન્ફન્ટ્રી બ્રિગેડ્ઝ) હતી. તેમના પર હુમલો કરવા માટે આપણી ૧લી આર્મર્ડ ડિવીઝન, ૬ઠી માઉન્ટન ડિવિઝન, ૧૪મી અને ૨૫મી ઇન્ફન્ટ્રી ડિવિઝનો હતી. દુશ્મનની ટૅંક્સ પર હુમલો કરવા સેન્ચુરીયન ટૅંક્સ ધરાવતી ૧૭મી પુના હૉર્સ તથા ૪થી હડસન્સ હૉર્સને જવાબદારી આપવામાં આવી હતી.

આવતા અંકમાં જોઇશું ચવીંડા પર હુમલો કેવી રીતે થયો.......


tatto media

ફિલ્લોરા

આપણી પશ્ચિમ સેના (Western Command)ના સેનાપતિ હરબક્ષસિંહની યોજના હતી કે મહારાજકે ગામની સીમમાં આવી પહોંચેલ ૪૩મી બ્રિગેડ ફિલ્લોરા ગામ કબજે કરી ત્યાંથી આપણી આર્મર્ડ બ્રિગેડઝ્ને ચવીંડા ગામની ચોકડી પર હુમલો કરવા માટે તેની બન્ને પાંખો (flanks)નું રક્ષણ કરે. આ યોજનાનો ઉદ્દેશ હતો કે ચવીંડા કબજે કર્યા બાદ ત્યાંથી સિયાલકોટની સીમ પર પહોંચીને સિયાલકોટ-લાહોરના ધોરી માર્ગ પર કબજો કરવો. આમ કરવાથી સિયાલકોટ અને તેની ઉત્તરમાં આવેલ પ્રદેશ બાકીના પાકિસ્તાનથી વિખુટો પડે. આ પરિસ્થિતિ પાકિસ્તાનના અસ્તિત્વ માટે ભયાવહ થાય. બીજી તરફ પાકિસ્તાનની સેનાએ છંબ-જૌડીયાં-ચિકનનેક વિસ્તાર પર કબજો કર્યો હતો અને ત્યાંથી તેઓ જમ્મુ તરફ કૂચ કરી શકે તેમ હતું. જમ્મુ ખાતે આવેલી અાપણી ૨૫મી ડિવિઝને મજબૂત સુરક્ષા પંક્તિ બનાવી હતી, તેમ છતાં આપણે કોઇ વાત અનિશ્ચિતતા પર છોડવા માગતા નહોતા. તેથી આપણી આર્મર્ડ ડિવિઝન ચવીંડા પર કબજો કરી સિયાલકોટ તરફ કૂચ કરવા લાગે તો પાકિસ્તાનની છંબ વિસ્તારમાં રહેલી સેનાને સિયાલકોટના રક્ષણ માટે પાછા આવવું પડે. આ દૃષ્ટીએ ચવીંડાની લડાઇ અત્યંત મહત્વની હતી. ચવીંડા જીતવા માટે પ્રથમ ફિલ્લોરા જીતવું અત્યંત જરુરી હતું.

ફિલ્લોરા પર હુમલો કરવાની જવાબદારી પહેલી આર્મર્ડ બ્રિગેડની પુના હૉર્સ (17 Horse) અને હડસન્સ હૉર્સ (4 Horse) તથા 5/9 ગોરખા રાઇફલ્સ અને 5 જાટ બટાલિયનને સોંપવામાં આવી. ૧૧ સપ્ટેમ્બર ૧૯૬૫ની વહેલી સવારે પુના હૉર્સ અને હડસન્સ હૉર્સની તોતીંગ સેન્ચ્યુરીયન ટૅંક્સના ડરામણા અવાજમાં ગોરખાઓને યુદ્ધ-નિનાદ “આયો ગોરખાલી” ભળ્યો. બીજી પાંખ પર “જાટ બલવાન-જય ભગવાન”ના નારાથી જાટ રેજીમેન્ટની પાંચમી બટાલિયને હુમલો કર્યો.

કતારબદ્ધ થયેલા ગોરખાઓ દુશ્મનની તોપની બૉમ્બવર્ષામાંથી આગળ વધી ખાઇઓમાં ઉભા રહીને કાતિલ લાઇટમશીન ગન તથા બ્રાઉનીંગ મીડિયમ મશીનગનથી ગોળીબાર કરી રહેલ શત્રુ પર ધસી ગયા. તેમના ગોળીબારમાં આપણા ઘણા યોદ્ધાઓ વીર થયા, ઘાયલ થયા, પણ અંતિમ લક્ષ્ય પરથી કોઇની નજર હઠી નહિ. ટૅંકોની તોપોની ધણધણાટી, તેના પાટા નીચેથી ઉડતી ધૂળ, કાળભૈરવના સેંકડો મુખમાંથી નીકળતા ક્રુર અને ખડખડાટ હાસ્યનો આભાસ કરાવતા હોય તેવા મશીનગનના ગોળીબારના અવિરત ધ્વનિમાં ઠેર ઠેરથી સામુહિક ગર્જના સંભળાતી હતી “આયો ગોરખાલી”! દુશ્મન પર ધસી જતા આપણા સૈનિકો ગોળી વાગતાં ધરા પર પડતા હતા, પણ ઘસડાતા જઇને દુશ્મનની ખાઇમાં હાથગોળા (ગ્રેનેડ) ફેંકવા આગળ વધતા હતા. દુશ્મન પર “ચાર્જ” કરતી વખતે (ધસી જવાના સમયે) જમીન પર પડતા સૈનિકને તે ઘડીએ ઉઠાવવા કોઇ રોકાય નહિ. તેમના સાથીઓનું કામ હોય છે કેવળ ખાઇ (ટ્રેન્ચ)માં બેસી અમારા પર રાઇફલ અને મશીનગનથી ગોળીઓનો મારો કરી રહેલ દુશ્મનને તેની ખાઇમાંજ ખતમ કરવાનું.

બીજી તરફ દુશ્મન ગાફેલ નહોતો. તેમની ટૅંકોની એક બ્રિગેડ (૧૨૦ જેટલી ટૅંક્સ) અાપણો હુમલો નાકામ કરવા તથા પોતાના પાયદળના સૈનિકોનું રક્ષણ કરવા તૈયાર હતી. પુના હૉર્સના ગુજરાતી CO કર્નલ અરદેશર (અદી) બરજોરજી તારાપોર બાહોશ સેનાપતિ હતા. તેમણે આગેવાની લઇ દુશ્મનની ટૅંક્સ પર એવો તો ભારે હુમલો બોલાવ્યો કે તેમની રેજીમેન્ટે દુશ્મનની ૫૫ ટૅંક્સ ઉધ્વસ્ત થઇ. કર્નલ તારાપોરે પોતાની ટૅંક (જેનું નામ “ખુશબ” હતું)માંથી બાહોશી પૂર્વક ગોલંદાજી કરીને તેમણે એકલાએ દુશ્મનની ૧૧ ટૅંક્સ ઉડાવી.
અહીં ખાઇમાં બેસી આપણા સૈનિકો પર ગોળીબાર કરી રહેલા દુશ્મન પર ફાયરીંગ કરતાં કરતાં ગોરખા સૈનિકો દુશ્મનની ખાઇઓ સુધી પહોંચી ગયા. દુશ્મનની નજીક પહોંચી તેમણે કમર પર બાંધેલી ખુખરી ખેંચી કાઢી. ડાબા હાથમાં રાઇફલ અને જમણા હાથમાં મહાકાળીના હથિયાર સમી ધારદાર, ભયંકર ખુખરી વિંઝતા ગોરખાઓને જોઇ દુશ્મનના હાંજા ગગડી ગયા.

અહીં ખાઇમાં બેસી આપણા સૈનિકો પર ગોળીબાર કરી રહેલા દુશ્મન પર ફાયરીંગ કરતાં કરતાં ગોરખા સૈનિકો દુશ્મનની ખાઇઓ સુધી પહોંચી ગયા. દુશ્મનની નજીક પહોંચી તેમણે કમર પર બાંધેલી ખુખરી ખેંચી કાઢી. ડાબા હાથમાં રાઇફલ અને જમણા હાથમાં મહાકાળીના હથિયાર સમી ધારદાર, ભયંકર ખુખરી વિંઝતા ગોરખાઓને જોઇ દુશ્મનના હાંજા ગગડી ગયા.

ફિલ્લોરાના યુદ્ધમાં વિજય પ્રાપ્ત કરવા માટે ગોરખા બટાલિયનને તથા પાંચમી જાટ બટાલિયનને “ફિલ્લોરા માનચિહ્ન” (Battle Honor) અપાયું. ત્યારથી ૧૧મી સપ્ટેમ્બરના રોજ પાંચમી જાટ અને 5/9 ગોરખા બટાલિયન Phillora Day ઉજવે છે. શહિદોને અંજલી આપે છે. તે દિવસે યોજાતા “બડા ખાના”માં અફસરો અને જવાનો એક સાથે ભોજન કરી તે દિવસનો ઉત્સવ ઉજવે છે.
ચવીંડાની લડાઇની વાત પણ એટલી જ રોમાંચક છે. અા લડાઇમાં દુ:ખદાયક વાત થઇ હોય તો તે કર્નલ અદી તારાપોર લડતાં લડતાં શહીદ થયા. તેમની ટૅંકને ચાર ‘ડાયરેક્ટ હીટ’ થઇ હતી, અને તેમની “ખુશબ” ટૅંક સળગવા લાગી હતી, તેમ છતાં તેઓ દુશ્મનની ટૅંકનો ધ્વંસ કરતા ગયા અને અંતે તેમના મસ્તકમાં ઉંડો ઘા થતાં તેઓ મૃત્યુ પામ્યા. તેમને મરણોપરાંત પરમ વીર ચક્ર અર્પણ કરવામાં આવ્યું.

૧૧મી સપ્ટેમ્બર ૧૯૬૫નો દિવસ ભારત-પાકિસ્તાનના યુદ્ધમાં નિર્ણાયક નીવડ્યો. પાકિસ્તાનની સેનાનાં આ વળતાં પાણી હતાં.

અહીં ફિલ્લોરામાં "આયો ગોરખાલી"ના નિનાદ સાથે "ચાર્જ" કરતી ગોરખા પ્લૅટૂનનું દુર્લભ ચિત્ર "ભારત રક્ષક" www.bharat-rakshak.com ના સૌજન્યથી આપ્યું છે.





Tatto Media


સેલ્ફ પ્રૉપેલ્ડ ગન....

ફરી એક વાર ‘જીપ્સી’એ મિલીટરીના “jargon”નો ઉપયોગ કર્યો! આપ સૌના મનમાં ઉઠતા પ્રશ્નોને વાચા આપી છે આપણા મિત્ર શ્રી. હરનીશભાઇ જાનીએ. તેઓ પૂછે છે:

‘સેલ્ફ પ્રૉપેલ્ડ ગન’ એટલે કેવી તોપ?'
'૧૦-૧૫ માઇલ દૂરથી ગોળા ફેંકી શકે તેવી કઇ તોપ હોય છે? અને હોય તો તે નિર્ધારીત નિશાન પર આટલે દૂરથી ગોળા કેવી રીતે ઝીંકી શકે?'

સામાન્ય રીતે તોપ અત્યંત ભારે હથિયાર છે. મિડીયમ તોપ લગભગ ૨૦થી ૨૫ ટન અને ‘હેવી આર્ટીલરી ગન” તેથી પણ વધુ વજનની હોય છે. આ તોપને યુદ્ધભુમીમાં લઇ જવા ટ્ૅક્ટર કે ભારે ટ્રક સાથે સાંકળી tow કરીને લઇ જવામાં આવે છે. સેલ્ફ પ્રૉપેલ્ડ તોપ ટૅંક જેવી હોઇ, પોતાના પાટા પર ચાલતી હોય છે. ટૅંકની ગન ગોળ ફરી શકે તેવા ગુંબજ (cupola)માં હોય છે, જ્યારે સેલ્ફ પ્રૉપેલ્ડ ગન તેની chassis પર સ્થિર રહે તેવી રીતે ફીટ કરવામાં આવે છે. નીચે આપેલા ચિત્ર પર 'ક્લીક' કરવાથી મોટી છબી દેખાશે.




આર્મર્ડ ડિવિઝન તેજ ગતિથી દોડતા અશ્વ જેવી હોય છે. જુના જમાનામાં અશ્વદળના સૈનિકોને સાથ આપવા માટે જતી તોપને ચારથી આઠ ઘોડા ખેંચી જતા, જેથી તેઓ ઘોડેસ્વાર સેનાની સાથે ઝડપથી કૂચ કરી શકતા. આવા તોપખાનાને “Horse Artillery” કહેવામાં આવતી. ઘોડાની જગ્યાએ ટૅંક આવતાં તોપખાનાને પણ ટૅંક જેવા પાટાવાળા વાહન પર ચડાવવામાં આવી. આ થઇ ‘Self-propelled Artillery”.

ભારે તોપખાના (બોફોર્સ જેવી Heavy Artillery)ની તોપ જેના નાળચાનું વ્યાસ ૧૫૫ મિલીમીટરનું હોય છે, તે એટલી શક્તિશાળી હોય છે કે તે ૩૦ કિલોમીટર દૂર સુધી ગોળા ફેંકી શકે છે. તમે કદાચ ‘Guns of Navarone” નામના ચિત્રપટમાં આવી તોપનું પ્રાત્યક્ષીક જોયું હશે.

હવે વાત આવે છે નિર્ધારીત સ્થાન પર અચૂક મારો કરવાની ક્ષમતાની. તોપ ‘Area Weapon’ છે. Area Weaponનો સિદ્ધાંત બે-નાળી બંદૂક જેવો હોય છે. તેના કારતૂસમાંથી નીકળતા છરા (બૉૅલ-બેરીંગ જેવી નાનકડી ગોળીઓ) ૬ થી ૧૨ ઇંચના વિસ્તારમાં આવનાર પક્ષી કે સસલા જેવા પ્રાણી માટે ઘાતક નીવડે છે. અૉલીમ્પીક્સમાં રાજ્યવર્ધનસિંહ રાઠોડ clay pigeon સ્પર્ધામાં તેજ ગતિથી ઉડાવવામાં આવતી રકાબી પર બે-નાળી બંદૂકની ગોળીના કારતુસમાંથી છૂટતા છરા દ્વારા તોડી પાડતા હોય છે. આવા તીવ્ર ગતિથી ચાલતા ‘ટાર્ગેટ’ને point 22 કે ૭.૬૨ મિલીમીટરના પરીઘની એક ગોળીથી િંવધવું લગભગ અશક્ય હોય છે.

તોપના ગોળાને ‘શેલ’ કહેવામાં આવે છે. શેલ એટલે ભરતરના લોખંડનું ખોખું, જેમાં સ્ફોટક ઠાંસીને ભરવામાં આવે છે. તેના “નાક” પર ડેટોનેટર ફ્યુઝ હોય છે. જમીન પર પડતાંની સાથે આ ફ્યુઝ શેલની અંદર રહેલ સ્ફોટકને સળગાવે છે અને તે ફાટતાં શેલના ધારદાર અને ભારે કકડા તેજ ગતિથી ચારે તરફ ઉડતા હોય છે. જ્યાં તે પડે છે, તેના ૧૫થી ૨૦ મીટરના ઘેરાવામાં આવી જનાર માણસ, પ્રાણી કે વાહનને વિંધી (કોઇક વાર કાપીને પણ) આરપાર થઇ જતા હોય છે. આનો અર્થ છે, જે સ્થાન પર તેનો ગોળો પડે છે તેના ૧૫-૨૦ ગજના વ્યાસમાં આવી જતી બધી ચીજો, વ્યક્તિઓ નષ્ટ થઇ જાય છે. આવી ત્રણથી છ તોપમાંથી ગોળા બે-ત્રણ મિનીટના અંતરે છોડવામાં આવે છે. બૅટરીમાંની ત્રણ તોપમાંથી છોડવામાં આવતા કૂલ૩૦ ગોળા ૧૦૦x૧૦૦ મીટરના વિસ્તારમાં પડે તો કેવી તબાહી મચી જાય તેનો અંદાજ કરવો મુશ્કેલ છે. અમે જ્યારે પગપાળા કૂચ કરતા હોઇએ કે દુશ્મન પર હુમલો કરવા દોડીને જઇએ ત્યારે દુશ્મનની તોપ અમારા પર આવા ગોળા છોડતી હોય છે.

૧૦-૧૫ માઇલ દૂરથી દુશ્મનને જોયા વગર તેમના પર તોપના ગોળા તેમના પર કેવી રીતે છોડી શકાય?

નકશાની મદદથી!!

મિલીટરીના નકશાને ‘અૉર્ડનાન્સ સર્વે મૅપ” કહેવામાં આવે છે. ૧” બરાબર ૧ માઇલના સ્કેલના આ નકશામાં ચોરસ grid lines હોય છે. યુરોપ અને અમેરીકામાં મળતા રોડમૅપમાં જે પ્રમાણે અંગ્રેજી અક્ષર અને આંકડાના ચોરસ હોય છે, તેમ અૉર્ડનાન્સના નકશામાં પણ ગ્રીડ લાઇન્સ હોય છે. તેમાંના ચોરસ ખાનાને અાંકડામાં દર્શાવવામાં આવે છે. વળી દરેક નકશાને નંબર અપાય છે. Accurate એવા આ નકશામાં જમીન પરનું નાનકડું મંદીર,વૃક્ષ, ટેકરીની ઉંચાઇ, તેના ઢાળનો કોણ વિગેરેની નાનામાં નાની વિગત દર્શાવવામાં આવે છે. નકશાના આ ચોરસની ઉભી અને આડી લીટીને છ આંકડામાં વહેંચવામાં આવે છે, અને તેમાંના નાનામાં નાના વિભાગને અંક દ્વારા દર્શાવી શકાય છે. આવા છ આંકડાના ચોક્કસ સ્થાનને 'ગ્રીડ રેફરન્સ' કહેવાય.

તોપખાનાના OP (અૉબ્ઝર્વેશન પોસ્ટ) અફસર અને દસ માઇલ દૂર આવેલ તોપખાનાના કમાંન્ડર પાસે આ નકશા હોય છે. જ્યારે OPને શત્રુની ટુકડીઓ, ટૅંક્સ વિ. દેખાય, ત્યારે તે નોંધે છે કે ક્યા નંબરના નકશામાં અને ક્યા ગ્રીડ રેફરન્સ પર આ ટુકડીઓ છે, અને તેની જાણ તરત જ તોપખાનાના અફસર (બૅટરી કમાંન્ડર)ને કરે છે. દુશ્મન તોપખાનાની ‘રેન્જ’ (મારના ઇલાકા)માં આવે કે OP તરત બૅટરી કમાંન્ડરને નકશાનો ગ્રીડ રેફરન્સ નંબર આપી એક ગોળો છોડવાની સૂચના આપે છે. જો આ ગોળો દુશ્મનથી દૂર પડે તો તે “જમણે, બસો ગજ” અથવા “૧૦૦ ગજ વધુ” એવી સૂચના આપી એક વધુ ગોળો છોડવાનું કહે. જ્યારે ગોળો બરાબર દુશ્મનની ટુકડી પર પડે, કે તે તરત “બૅટરી, ચાર ગોળા ફાયર”ની સૂચના આપે છે. બૅટરી એટલે છ તોપનો સમૂહ. બધી તોપ એક સાથે OPએ આપેલા ગ્રીડ રેફરન્સ પર એક પછી એક ચાર-ચાર ગોળા ફાયર કરે. આમ ૧૦૦થી ૨૦૦ ચોરસ ગજના વિસ્તારમાં આવેલ દુશ્મનની ટુકડી, ગાડી, ટૅંક વિ.પર ૨૪ જેટલા ઘાતક બૉમ્બ પડવાથી તેની શી દશા થતી હશે એની કલ્પનાથી જ શરીર કંપી જાય!

આવી ભારે તોપનો ગોળો ફાટે તો તેની એક -બે કિલો વજનની ધારદાર કરચ બંદુકની ગોળીની ગતિથી વિંઝાતી જાય છે અને તેના માર્ગમાં આવેલ શરીરનું અંગ પણ કપાઇ જાય એટલો ઘાતક એનો માર હોય છે. લડાઇ બાદ દોઢે’ક કિલો વજનની એક કરચ હું ઘેર લઇ ગયો હતો. તેને જોઇ બાની આંખમાં ઝળઝળીયાં આવી ગયા. તેમણે પુછ્યું, “તારા પર અને તારા સૈનિકો પર આવા આવા બૉમ્બ પડ્યા હતા?”

મિલીટરીમાં ચુનંદા અફસરોને ૧૫-૨૦ કિલોમીટર પાછળ રહેલી આર્ટીલરીની તોપના કમાન્ડરને આવી રીતે કારગર ફાયર કરવા માટેની સૂચના આપવાની (Directing Artillery Firing)ની ટ્રેનીંગ અપાય છે. ‘જીપ્સી’ને આ ટ્રેનીંગ મળી હતી.




Free Counter

પ્રખર થતું યુદ્ધ....

આમ હવાઇ હુમલા અને તેમની તોપના મારાની પરવા કર્યા વગર અમારી કૂચ ચાલુ રહી. દુશ્મનના પ્રદેશમાં એવી ઘણી જગ્યાઓ હતી જ્યાં તેમના તોપખાનાનો FOO (ફૉર્વર્ડ અૉબ્ઝર્વેશન અૉફિસર) તેની OP (અૉબ્ઝર્વેશન પોસ્ટ)માં છૂપાઇ રહ્યો હતો. અમે ક્યાં હતા તેની પોઝીશન (ચોક્કસ સ્થાનની માહિતી) તે પોતાના ‘લૉંગ રેન્જ’ તોપખાનાને આપતો રહેતો હતો. પાકિસ્તાનના તોપખાનાએ અગાઉથી કેટલાક સ્થાનોનો ‘સર્વે’ કરી નકશામાં તેના વિભાગ કર્યા હતા. આ વિભાગોનો કોણ અને અંશ તેમની તોપમાં નોંધી રાખવામાં આવ્યો હતો. જેવી આપણી સેના આવા વિભાગમાં આવે, દુશ્મનનો OP વાયરલેસથી ૧૦-૧૫ માઇલ દૂર આવેલ તોપખાનાને સમાચાર આપતો અને તેમની તોપ આપણી સેના પર ગોળા વરસાવે. મજાની વાત તો એ હતી કે ઘણી વાર તેમના વાયરલેસની ફ્રીક્વન્સી આપણા સેટમાં આવી જતી. જેવો અમે તેમના OPનો હુકમ સાંભળીએ “સેક્ટર ૭૫૩૬, બૅટરી ફાયર”, પાંચ-સાત મિનીટમાં તેમની તોપના ગોળા અમારા પર પડે, પણ તે પહેલાં અાપણી ટૅંક્સ, સેલ્ફ-પ્રોપેલ્ડ તોપ અને સૈનિકોને લઇ જતી ટ્રક્સ ખેતરોમાં વિખરાઇ જતી. આમ આપણું જાનમાલનું નુકસાન સાવ ઓછું થવા લાગ્યું.

સાંજે ચરવાહ નામના ગામ પાસે અમારી લૉરીડ બ્રિગેડની મોખરાની ટૅંક્સ અને ગઢવાલ રાઇફલ્સ પહોંચ્યા. અહીં ત્રણ દિશામાંથી આવતી સડકોનો સંગમ હતો. પાકિસ્તાનની સેના મોરચાબંધી કરીને અમારી રાહ જોઇને બેઠી હતી. ૮ ગઢવાલ રાઇફલ્સનું પાકિસ્તાનની સેના સાથે ઘમસાણ યુદ્ધ થયું. પ્રથમ તેમની તોપોએ બૉમ્બાર્ડમેન્ટ કર્યું અને તે પૂરૂં થાય તે પહેલાં ખાઇઓમાં બેઠેલા તેમના સૈનિકોએ ભારે પ્રમાણમાં ગોળીઓ ચલાવી. અંધકારમાં પણ આપણી ટૅંકો તેમની સંરક્ષણ પંક્તિઓ પર ફરી વળી, અને ભારે ખુવારી સાથે પાકિસ્તાનની સેનાને પીછેહઠ કરવી પડી. ગઢવાલ રાઇફલ્સમાં અૉફિસર સમેત ઘણા સૈનિકો કામ આવ્યા. અમે (ગોરખા રાઇફલ્સ) તેમને રિલીવ કરી તેમને લીધેલી પોઝીશનથી પાંચસો ગજ આગળ ગયા, જેથી ત્યાં આવી અમારા પર જવાબી હુમલો કરવા આવનાર દુશ્મનને ત્યાં જ પરાસ્ત કરી શકીએ. દુશ્મનના પ્રદેશમાં રાતના સમયે ગાડીઓએ જવું હોય તો અમારી ગાડીઓને વગર લાઇટે જવું જોઇએ. જરા જેટલી રોશની થાય તો દુશ્મનનો OP અમારી પોઝીશન તેના તોપખાનાને ખબર કરે અને ફરીથી અમારા પર બૉમ્બ વર્ષા શરૂ થાય. અમારા વાહનો ધીમે ધીમે જતા હતા ત્યારે એવું લાગ્યું જાણે સડક પર ચાલતી મારી જીપની નીચે રોડા પડ્યા હોય તેવું લાગ્યું. નીચા વળીને જોયું તો સડક પર જીપની નીચે અને તેની આજબાજુમાં પાકિસ્તાની સૈનિકોનાં મૃતદેહ પડ્યા હતા. કોઇકના લાડકવાયા - ભલે તે દુશ્મનના કેમ ન હોય, ત્યાં કાયમ માટે પોઢ્યા હતા. તે સમયે અમારા મનમાં એક જ વાત હતી: જો દુશ્મનના આ સૈનિકો જીવતા હોત તો તેમની જગ્યાએ આપણી માતાઓના લાડકવાયા અહીં ચિરનિદ્રામાં પડ્યા હોત.

ચરવાહ ગામને “ક્લીયર” કરી, અમારા નિયત સ્થાને પહોંચીને અમે તરત ખાઇઓ ખોદી અને તેમાં પોઝીશન લઇ બેઠા.

અમે અમારા બી-એચલૉન એરીયા -દુશ્મનના મારથી દૂર સુરક્ષીત સ્થાન, જ્યાં અમારા 'ફીલ્ડ કિચન', સ્ટોર વિ. હોય છે- ત્યાંથી આવનાર ભોજનની ગાડીઓની રાહ જોતા હતાં ત્યાં ખબર આવી કે પાકિસ્તાની સેબર જેટે જે પાંચ ગાડીઓ ઉધ્વસ્ત કરી હતી તેમાં જ અમારા ‘ફીલ્ડ કિચન’ અને રાશનનો કોઠાર હતા. તે દિવસે વહેલી સવારે અમે કૂચ કરી ત્યારે અમને ગરમ પૂરી-શાક નાસ્તામાં મળ્યાં હતા, અને સાથે બપોર માટે ‘પૅક લંચ’માં પરાઠાં અને સૂકી દાળ અાપવામાં આવ્યા હતા. બસ, અમારી પાસે આટલું જ ભોજન હતું.

નેપોલિયને કરેલું રણનીતિનું ચિરસ્મરણીય વાક્ય આજે પણ સત્ય છે: લશ્કર પોતાના પેટ પર કૂચ કરતું હોય છે. (Army marches on its stomach!) યુદ્ધમાં આ પ્રકારનાં વાહન બૉમ્બ વર્ષામાં નષ્ટ થાય તો તેની અવેજીમાં બીજા વાહનો તરત આપવામાં આવે છે. અમને ખાતરી હતી કે બહુ બહુ તો એકાદ દિવસનું મોડું થશે, અને બીજા દિવસની રાત સુધીમાં બીજા ટ્રક્સમાં લદાઇને ભોજન અને દારૂગોળો આવી જશે. કમનસીબે પરિસ્થિતિ એવી થઇ કે હજી સુધી અમારી ભોજનની ગાડીઓ અમારા સુધી પહોંચી નહિ. કૂચ કરવાના પહેલા દિવસે મળેલી પુરીઓ ત્રીજા દિવસે ચામડા જેવી થઇ ગઇ હતી. આ વખતે મેં સાથે લીધેલ દાલમોઠના ડબા મને યાદ આવ્યા. પણ જ્યાં આખી ફોજ અન્ન-વિહીન હોય ત્યાં હું એકલો ખાવાનો વિચાર પણ કેવી રીતે કરી શકું?

આપણી જુની કહેવત છે કે લાખ મરજો પણ લાખોના તારણહાર ન મરજો. અમારા વખતમાં બટાલિયનના કમાન્ડીંગ અૉફિસર (CO)ને જવાનો માઇબાપ કહેતા. તેમને ૧૦૦૦ સૈનિકો તારણહાર માને. હું મારી પાસે હતા એટલા દાલમોઠના ડબા, રમની બાટલી વિ. લઇ અમારા (ગોરખા બટાલિયનના) CO કર્નલ ગરેવાલ અને 2IC મેજર બાગચી પાસે ગયો અને આ વસ્તુઓ તેમને આપી. કર્નલ ગરેવાલે ઉર્મિભર્યા સ્વરે કહ્યું,”તારી ભાવનાઓની હું અંત:કરણપૂર્વક કદર કરું છું. પણ આપણી આખી પલ્ટન ભૂખી છે, ત્યાં હું આ નાસ્તો કેવી રીતે ખાઇ શકું? ”

મેજર બાગચીએ કહ્યું, “નરેન, તારી આ ભેટને આ દિવસની યાદગીરી તરિકે કાયમ માટે શો કેસમાં રાખીશ.”
અમે બધાં જ ભુખ્યા રહ્યા.

ત્રીજા દિવસના પ્રસંગો મારા માટે અવિસ્મરણીય છે.

અમારી બટાલિયનને આર્મર્ડ બ્રિગેડની સાથે રહી ફિલ્લોરા નામના ગામ નજીકની કાચા રસ્તાની ચોકડી પર કૂચ કરી રહી હતી. ખેમકરણ સેક્ટર તરફ જવા નીકળેલી પાકિસ્તાનની ૬ઠી આર્મર્ડ ડિવીઝનની ટૅંક્સને અમારા સેક્ટરમાં વાળી, તે તથા ઇન્ફન્ટ્રીની એક બ્રિગેડ અમારી રાહ જોઇને બેઠી હતી. તેમના પર હુમલો કરવા સૌ પ્રથમ અમને મહારાજકે નામના ગામ પર કબજો કરી આગળના આક્રમણ માટે તૈયારી કરવાની હતી. આ નાનકડા ગામમાં પાકિસ્તાનની સેનાએ મોરચાબંધી કરી હતી, પણ ઘમસાણ લડાઇ બાદ પાકિસ્તાનની સેના હારી અને તેમને આ ગામ છોડવું પડ્યું. તેમની ‘અજેયતા’ પર ભરોસો રાખનાર મહારાજકેના ગ્રામવાસીઓ ગામમાં રોકાઇ રહ્યા હતા, પણ તેમના ‘રક્ષક’ તેમને ભગવાન ભરોસે છોડી ગયા હતા. તેઓ શેરડીના ખેતરમાં છુપાઇ ગયા. ગામ પર અમે કબજો કર્યો ત્યારે રાત હતી. સવારે જ્યારે અમે ગામને ‘ક્લિયર’ કર્યું ત્યારે નજીકના શેરડીના ખેતરમાં છુપાયેલ ૩૦-૩૫ કિશોરીઓ, બાળાઓ તથા મહિલાઓ, કેટલાક આધેડ અને વૃદ્ધજનોને અમારા સૈનિકો અમારા અૅડમિનીસ્ટ્રેશન એરીયામાં લઇ આવ્યા. યુવાન પાકિસ્તાની સ્ત્રીઓ ભારતીય સૈનિકો કેવા ખરાબ હાલ કરશે એ બીકથી એટલી ગભરાઇ ગઇ હતી કે તેમાંની કેટલીક બહેનો થરથર કાંપતી હતી. ઘણી બહેનોની આંખોમાંથી આંસુની ધારાઓ વહેતી હતી. હું અૅડમિનીસ્ટ્રેશન એરિયા કમાંડર હતો, તેથી તેમને મારી પાસે લાવવામાં આવ્યા. મેં તેમને એટલું જ કહ્યું, “જુઓ, અમે ભારતીય સિપાહીઓ છીએ. તમારી સ્ત્રીઓ અમારા માટે મા-બહેન સમાન છે. અમારી લડાઇ તમારી સરકાર સામે છે, તમારી સાથે નહિ. લડાઇના વિસ્તારથી દૂર અમે નિર્વાસીતો માટે કૅમ્પ બનાવ્યા છે, ત્યાં તમને હમણાં જ અમારી ગાડીઓ લઇ જશે. ગભરાશો મા.”

આ સમૂહના આગેવાન ગામની શાળાના હેડમાસ્તર હતા. આ પ્રૌઢ સદ્ગૃહસ્થ ગળગળા થઇ ગયા અને કહ્યું, “ભારતીય સેના પાસેથી અમને જે ઉમેદ હતી તેમાં તમે સાચા ઉતર્યા છો. અમારા અખબાર અને રેડિયો તો તમારી સામે ગંદો પ્રચાર કરતા રહે છે, પણ તમે....” તેઓ આટલું જ બોલી શક્યા.

મેં આ લોકોને સાંબા જીલ્લાના કઠુઆ નામના ગામ પાસે આવેલા રેફ્યુજી કૅમ્પમાં લઇ જવાની જવાબદારી ઉમામહેશ્વરનને આપી અને તરત જ તેમને રવાના કર્યા.

આયો ગોરખાલી: કેટલાક પ્રશ્નો.

“ડાયરી”ના શરૂઆતથી જ ચાહક એવા એક મિત્રના મનમાં કેટલાક પ્રશ્ન ઉભા થયા: સેબર જેટ અત્યંત તેજ હોય છે. તેનો પ્રતિકાર કેવળ મિસાઇલ અથવા આપણા જેટ વિમાનો કરી શકે. સેબર અને આપણા મિગ તથા નૅટ (Gnat) વચ્ચે શો ફેર હોય છે?

“આયો ગોરખાલી” વાંચતી વખતે થયું, તમે બૉર્ડર પાર કરીને જતા હતા, ત્યારે દુશ્મન છુપાઇ રહ્યો હોત અને તમારો સામનો કર્યો હોત તો શું થાત? બીજી વાત: હું પોતે વાંચતા વાંચતાં વિચારતો હતો કે આ લોકો આગેકુચ તો કરે છે.પણ શું દુશ્મન હજુ ઉંઘે છે?”

ખુલાસો:

યુદ્ધમાં ઉતરતાં પહેલાં દુશ્મનની સેના ક્યાં, કેટલી સંખ્યામાં અને ક્યા ક્યા ઘટક સાથે તેનું સંગઠન થયેલું છે તેની માહિતી ગુપ્તચરો દ્વારા મેળવવામાં આવે છે. સૈન્યમાં ટૅંક્સનો ઉપયોગ ‘સ્ટ્રાઇક ફોર્સ’ તરીકે કરવમાં આવે છે. સામાન્ય રીતે ટૅંકના રિસાલા જે વિસ્તારમાં પડાવ નાખીને બેસે છે, ત્યાંથી સામરીક દૃષ્ટીએ મહત્વના ગણાતા ક્ષેત્ર પર હુમલો થવાની શક્યતા વધારે હોય છે. આપણી ફર્સ્ટ્ આર્મર્ડ ડિવિઝન જલંદર-અમૃતસરના સીધા પટ્ટા (axis) પર ફેલાયેલી હતી. અહીંથી લાહોર પર આઠથી દસ કલાકમાં હુમલો થઇ શકે તેવું હતું તેથી દુશ્મને લાહોરના બચાવ માટે તૈયારી કરી હતી. લાહોર પર સીધા આક્રમણને રોકવા તેમણે ઇછોગિલ કૅનાલ બનાવી છે, અને તેના (લાહોર તરફના) કિનારા પર દુશ્મને સીમેન્ટ-કૉંક્રીટના બંકર અને pill-boxes ચણી છે. ૧૯૬૫ના યુદ્ધ પહેલાં તેમણે મોટી સંખ્યામાં ત્યાં ટૅંક વિરોધી તોપો ગોઠવી હતી. અહીં તેઓ આપણી આર્મર્ડ િડવિઝનને રોકી,પંજાબના ડાબા પડખામાં ખંજર હુલાવવા તેમની ખારીયાં કૅન્ટોનમેન્ટમાં રહેલી છઠી આર્મર્ડ ડિવિઝનને ખેમકરણ સેકટરમાં મોકલી. તેમની દૃષ્ટીએ તે વિસ્તારમાં આપણી એક ઇન્ફન્ટ્રી ડિવિઝન અને ટૅંકની એક રેજીમેન્ટ હતી. (એક રેજીમેન્ટમાં લગભગ ૪૦ ટૅંક્સ હોય છે, જ્યારે આર્મર્ડ ડિવિઝનમાં ૩૦૦ જેટલી ટૅંકસ્ હોય છે.)

લડાઇ એક શેતરંજના ખેલ જેવી હોય છે. આધુનિક યુદ્ધમાં આર્મર્ડ ડિવિઝનની ચાલ શેતરંજના ઘોડાની જેમ અઢી ઘર અને વઝીરની જેમ ચારે બાજુ તેજીથી જઇ દુશ્મનને શહ આપવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. તેનામાં ફક્ત એક ખોટ હોય છે: તે રતાંધળી હોય છે. આ માટે તેને મારા ટ્રૂપ કૅરીયરમાં તેમની સાથે તેજ ગતિથી સાથ આપનાર ઇન્ફન્ટ્રીની મદદ જરૂરી થાય છે. આપણી માહિતી પ્રમાણે સિયાલકોટ ક્ષેત્રમાં દુશ્મનના ૩૦૦૦ પાયદળ સૈનિકો હતા અને ટૅંક્ની એક રેજીમેન્ટ હતી. આપણા સેનાપતિએ આર્મર્ડ ડિવિઝનને ટ્રેનમાં ચઢાવી અમૃતસર તો મોકલી, પણ ત્યાંથી સીધી ગુરદાસપુર થઇ પઠાણકોટ લઇ ગયા. અહીંથી ટૅંકોને રામગઢની સિમા પર મોકલવામાં આવી.

આપણી ચાલ દુશ્મનની નજરમાં તે વખતે ન આવી, પણ પમી સપ્ટેમ્બરની સાંજે તેમની ગેરીલા ટુકડીએ પુના હોર્સ નામના પ્રખ્યાત રિસાલાના મોટર સાયકલ પરના સંદેશવાહકને અૅમ્બુશ કરી તેની ટપાલ લઇ ગયા ત્યારે જ તેમને જાણ થઇ કે ફર્સ્ટ્ આર્મર્ડ ડિવિઝન સાંબા સેક્ટરમાં પહોંચી છે. વાચકોને યાદ હશે કે અાપણા સંદેશવાહકને મારી નાખ્યા બાદ તે જગ્યાએ રોકાઇ પડેલા કૉન્વોયને ‘જીપ્સી’ માર્ચીંગ એરીયા સુધી લઇ ગયો હતો. પાકિસ્તાની સેનાપતિ સાચે જ ઉંઘતા પકડાયા હતા. અમે રામગઢ પહોંચ્યા તેની તેમને જાણ થઇ ત્યાં સુધીમાં તેમના માટે અત્યંત મોડું થયું હતું અને તેઓ છઠી આર્મર્ડ ડિવિઝનને આપણો પ્રતિકાર કરવા મોકલે તે પહેલાં અાપણે તેમના પ્રદેશમાં પહોંચી ગયા હતા.

અમેરીકન બનાવટનું સેબર જેટ તે સમયે અત્યંત આધુનિક ગણાતું જેટ વિમાન હતું. તેનો પ્રતિકાર કરવા તેનું સમકક્ષ ગણાય તેવું ફાઇટર વિમાન રશિયાએ બનાવ્યું હતું: મિગ. નૅટ વિમાન નાનકડું પણ અત્યંત તેજ close combat માટેનું ફાઇટર જેટ હતું. તેના રૉકેટ ઘાતક હતા. સેબર જેટના ‘રેન્જ ફાઇન્ડર નિશાન સાંધે તે પહેલાં નૅટ તેમના પર રૉકેટ અથવા મશીનગનથી અસરકારક માર કરી શકે તેવા કુશળ આપણા પાઇલટ હતા. આ કારણસર ૧૯૬૫ની લડાઇમાં ભારતીય વાયુસેનાનો ફાળો અત્યંત મહત્વનો હતો.

હવે રહી અૅમ્બુશની વાત. રણમેદાનમાં ટૅંક કે પાયદળની ટુકડીઓ કૂચ કરતી હોય છે, ત્યારે તે કદી સીધી લાઇનમાં નથી જતી. શિયાળામાં આપણા દેશમાં બતક કે કૂંજ ઉડીને આવતા હોય છે, ત્યારે તે અંગ્રેજી Vના ઉલટાવેલા આકારમાં આવે છે. તેવી જ રીતે ટૅંક્સ પણ આવા વિવિધ આકારમાં કૂચ કરતી હોય છે, તેથી અૅમ્બુશ કરનાર દુશ્મનની ટુકડી વધુમાં વધુ એક કે બે ટૅંકસ પર મારણ કરી શકે. જો કે આપણી સેન્ચુરીયન ટૅંકનું બખ્તર એટલું ભારે હતું કે મશીનગનની તેના પર કોઇ અસર ન થાય. આના માટે ખાસ તોપ જ કામ લાગે. તેજ ગતિથી ચાલતી ટૅંક પર અસરકારક માર કરવો મુશ્કેલ હોય છે, પણ આવી તોપનો ‘બૅક ફાયર’ દૂર દૂરથી દેખાતો હોઇ બીજી ટૅંક તેને તરત નષ્ટ કરી શકતી હોય છે. તેથી સામાન્ય રીતે ટૅંકનો પ્રતિકાર ટૅંકથી જ કરવામાં આવે છે. આવી લડાઇ અમે ફિલ્લોરા ક્ષેત્રમાં કરી હતી, જેનું વર્ણન આગળ જતાં થશે, પણ આવતા અંકમાં “આયો ગોરખાલી”ની વાત ચાલુ રાખીશું.

આશા છે આ ખુલાસાથી આપની શંકાનું નિવારણ થશે.

"આયો ગોરખાલી" - દુશ્મનો ભાગો, ગોરખા આવી રહ્યા છે!

મારૂં કામ પતાવીને પરોઢિયે સાડા ચાર વાગે હું કંપની હેડક્વાર્ટર પહોંચ્યો. એક કલાક આરામ કરીને તૈયાર થતો હતો ત્યાં સૅમી આવ્યો. મને કહે, “નરેન, તને કંપની કમાંડર બોલાવે છે. જલદી ચાલ.” હું મેજર લાલ પાસે ગયો. તેમણે કહ્યું, “જો નરેન. આક્રમણ શરૂ થવાની તૈયારીમાં છે. આપણી કંપનીમાં હવે ત્રણ જ અૉફિસર્સ છે. હું, સૅમી અને તું. મારે બટાલિયનના 2IC (સેકન્ડ-ઇન-કમાન્ડ)ની ફરજ બજાવવી પડશે તેથી મારે અહીં રહેવાનું છે. આલ્ફા કંપની હેડક્વાર્ટરમાં સૅમી રહેશે, તેથી ગોરખા પલ્ટન સાથે સૅમીને બદલે તારે જવાનું છે. તું નસીબદાર છે કે તને ભારતીય સેનાની ગરીમા સમાન 'ફક્ર-એ-હિંદ' આર્મર્ડ ડિવીઝનના મોખરાની ટુકડીઓ સાથે આક્રમક યુદ્ધમાં ભાગ લેવાનો મોકો મળ્યો છે. એટલું યાદ રાખજે કે આપણી કંપનીની જ નહિ, પણ બટાલિયનની ઇઝ્ઝત તારા હાથમાં છે. લડાઇમાં એવું કોઇ કામ તારા કે તારા જવાનોના હાથે ન થાય જેથી બટાલિયનને શરમીંદા થવું પડે. ગુડ લક.”

તેમનો કહેવાનો ભાવાર્થ સરળ હતો: યુદ્ધમેદાનમાં પીઠ ન દાખવીશ, એટલું જ નહિ, તારો કોઇ જવાન પણ રણ મેદાન છોડી જાય નહિ.

માણસના આદર્શો તથા નૈતિક મૂલ્યો જેટલા વ્યક્તિગત હોય છે એટલા જ ગોપનીય અને પવિત્ર હોય છે. મારે તેમને કહેવાની જરૂર નહોતી કે હું સેનામાં શા કારણસર જોડાયો હતો.

મેજર લાલને સૅલ્યુટ કરી હું મારી જીપ તરફ ગયો. મારા પ્લૅટૂન હવાલદાર ઉમામહેશ્વરન મારી રાહ જોઇ રહ્યા હતા.
“સર, આપ બાકી કૉન્વૉય લેનેકુ ગયા ઉસ દૌરાન પ્લાટૂનકા ટૈમ 5/9 GR (ગોરખા રાઇફલ્સ)મેં જાનેકા હો ગિયા થા. અમ ગાડીયાંકુ અૅસેમ્બ્લી એરિયામાં છોડકે આપકુ લેને આયા. ગોરખા પલ્ટન ગાડીમેં ‘માઉન્ટ’ હોનેકી તૈયારીમેં હૈ ઔર આપકા ઇન્તિજાર હૈ. ગોરખા પલ્ટનકા ‘યચ્ચ યવર’ (ઉમામહેશ્વરનના તામિળ ઉચ્ચાર મુજબ H-Hour) છે બજનેકા હૈ.”

જીપ ચલાવવા માટે સદૈવ તૈયાર શીવ પ્રસાદ ગુપ્તા અને મારો અૉર્ડર્લી - કોલ્હાપુર નજીકના કણકવલી ગામનો સિપાહી ગામા કુરણે તૈયાર જ હતા. ઉમામહેશ્વરનને લઇ અમે ગોરખા પલ્ટનમાં પહોંચી ગયા. ત્યાં જઇને જોયું તો આખી બટાલિયન, તેમના CO કર્નલ ગરેવાલ, 2IC મેજર બાગચી તથા તેમના કંપની કમાંડરો તેમના માટે ફાળવેલા ટ્રકની બહાર કતારબંધ ઉભા હતા. રીપોર્ટીંગનો વિધી શરુ થયો અને કૉન્વૉય કમાંડર તરીકે મેં કર્નલસાહેબને રિપોર્ટ આપ્યો. તેમણે મને માર્ચ કરવાની રજા આપી. કૉન્વોય કમાંડર તરીકે મેં ગોરખા જવાનોને ગાડીઓમાં 'માઉન્ટ' કરવાનો હુકમ આપ્યો. મારા ડ્રાઇવરોને ગાડીઓના એંજીન ચાલુ કરવાનો સિગ્નલ આપ્યો. અગ્રસ્થાને મારી જીપ અને પાછળ કતારબંધ થયેલી ગાડીઓ નીકળી. અર્ધા કલાકમાં રામગઢ પાસે આવેલી આંતરરાષ્ટ્રીય સીમા અમે પાર કરી. અનેક ટૅંક્સ અને સૈનિકોથી ભરેલા સેંકડો ટ્રકસના કૉલમમાં અમારી ગોરખા પલ્ટન હતી. ‘અૉર્ડર અૉફ માર્ચ’માં - એટલે કૂચ કરનાર સૈન્યમાં કઇ રેજીમેન્ટનું સ્થાન ક્યાં અને કોની સાથે સમન્વય રાખીને આગળ વધશે તેના ક્રમ પ્રમાણે અમારે હડસન્સ હૉર્સ તથા આપણા જનરલ રાજેન્દ્રસિંહજીનો જુના રિસાલા- સેકન્ડ લાન્સર્સની સાથે રહેવાનું હતું. આર્મર્ડ ડિવિઝનનું પ્રસ્થાન બે કૉલમમાં - એકબીજાની સમાંતર કરવાનું હતું.

પાકિસ્તાનની હદમાં પ્રવેશ કરતાં જ એક અજબ પ્રકારનો રોમાંચ થયો. ૧૯૪૮થી અત્યાર સુધી આપણા દેશની સામે પાકિસ્તાનનું અાક્રમણ અને અતિક્રમણ ચાલુ જ હતું. તેમણે અનેક વાર આપણા દેશના પડખામાં ઘોંચ પરોણા કર્યા હતા. પં. નહેરુની નમાલી વૃત્તિને કારણે તે સમયે ભારતીય સેના લાચાર હતી. ૧૯૪૮માં મેજર સોમનાથ શર્મા તથા સિખ રેજીમેન્ટના કર્નલ રણજીત રાય તથા તેમના જવાનોના બલિદાન બાદ આ પહેલો મોકો હતો જેમાં પાકિસ્તાને શરૂ કરેલા પરોક્ષ યુદ્ધ (proxy war)નો જવાબ અાપવા આપણે ખરેખર તેમના પ્રદેશમાં જઇ રહ્યા હતા!

અમારા કૉલમને સમાંતર જઇ રહી હતી 5મી જાટ બટાલિયન અને તેની પાછળ 8મી ગઢવાલ રાઇફલ્સનો કૉલમ. પાકિસ્તાનની ભુમિમાં અમે ત્રણેક માઇલ ગયા હઇશું કે તેમના F 86 સેબર જેટ અને F104 સ્ટાર ફાઇટર્સ આવ્યા. બાળકના હાથમાંનું મિઠાઇનું પડીકું ઝુંટવી લેવા આકાશમાંથી તીરની જેમ સમળી આવે તેમ દુશ્મનના વિમાનો મારા કૉન્વોય પર ત્રાટક્યા. રૉકેટ અને ૫૦ mmની મશીનગનની ગોળીઓનો મારો કરવા ઉપરાંત તેમણે માર્ચ કરી રહેલા અમારા સૈનિકો પર નેપામ બૉમ્બ નાખવાની શરૂઆત કરી. આવી હાલતમાં અમારા વાહનોએ સડક પરથી ઉતરી વિખરાઇ જવું પડે, નહિ તો મશીનગનમાંથી છુટતી ગોળીઓની લાઇનમાં અસંખ્ય વાહનો ઉધ્વસ્ત થઇ જાય. તેમાં બેઠેલા જવાનો યુદ્ધમાં દુશ્મન સાથે ‘ચાર હાથ’ કરતાં પહેલાં કૅઝ્યુઆલ્ટી થઇ જાય. જીપને બાવળના ઝાડ નીચે ઉભી રાખી હું બહાર દોડ્યો અને એક પછી એક ગાડીને મારી પાછળ પાછળ આવવાનો હુકમ આપી આસપાસના ખેતરોમાં દોરી ગયો. આ બધું સેબર જેટના અમારા પર થતા ગોળીબાર દરમિયાન થતું હતું.

સેબર જેટ અત્યંત તેજ હોય છે. તેનો પ્રતિકાર કેવળ મિસાઇલ અથવા આપણા જેટ વિમાનો કરી શકે. તે સમયે અાપણી પાસે L60 અને L70 અૅન્ટી-અૅરક્રાફ્ટ તોપની બૅટરી હતી, જે કારગર નીવડી શકે તેમ હતી, પણ બાકીના હથિયાર ફટાકડા જેવા લાગે. મારી બાજુના કૉલમમાં જાટના કૅપ્ટન - જેમને ૧૯૬૨ની ચીન સામેની ચુશુલની લડાઇમાં વીર ચક્ર મળ્યું હતું. તેમણે એક જવાન પાસેથી લાઇટ મશીનગન લીધી અને સેબર જેટની દિશામાં ફાયરીંગ શરુ કર્યું. સેબર જેટની પાસે અતિઆધુનિક યંત્રણા હતી. આપણી મશિનગનમાંથી નીકળતાો ધુમાડો તેણે થોડીજ સેકંડોમાં જોયો અને તેમના પર ત્રાટક્યું. જાટના કૅપ્ટન અને તેમના ચાર સાથીઓ ત્યાં જ શહીદ થયા.

અમારા કૉલમ પર પાકિસ્તાની સેબર જેટનો પહેલો માર અત્યંત કારગર નીવડ્યો. મારા નિર્દેશન મુજબ વાહનો વિખરાઇ ગયા હોવા છતાં મારી ગાડીઓ પર મશીનગનથી સ્ટ્રેફીંગને કારણે મારા પાંચ ટ્રક સંપૂર્ણ રીતે નષ્ટ થઇ ગયા. ટ્રક ચલાવનાર મારા જવાનો ઘાયલ થયા. સદ્ભાગ્યે ટ્રક્સમાં કેવળ રાશનની ગુણો અને કિચનનો અન્ય સામાન હતો. તેવામાં પઠાણકોટના આદમપુર હવાઇ અડ્ડા પરથી આપણી વાયુ સેનાના નૅટ (Gnat) વિમાનો આવી પહોંચ્યા. ખુદ મારા કૉન્વૉયની ઉપર, મારી નજર સામે થયેલી ‘ડૉગ ફાઇટ’માં તેમણે બે સેબર જેટને ‘હિટ’ કર્યા. તેમની ‘પૂંછડી’માંથી ધુમાડો નીકળવા લાગ્યો.

દુશ્મનનાં વિમાનો નાસી ગયા અને આપણા વિમાનોએ તેમનો પીછો કર્યો.

"આક્રમણની પૂર્વ તૈયારી" - ભાગ ૨

“આક્રમણની પૂર્વ તૈયારી” વાંચીને આપણા જાણીતા લેખક શ્રી. હરનીશભાઇ જાનીએ એક પૃચ્છા કરી હતી. તેમના મતે આ સવાલ અન્ય વાચકોના મનમાં ઉઠી શકે છે, તેથી આજના અંકમાં તેનો ખુલાસો કરવામાં આવ્યો છે.

મિલીટરીમાં બટાલિયન ૧૦૦૦ સદસ્યોવાળા મોટા સંયુક્ત કુટુંબ જેવી હોય છે. કમાંન્ડીંગ અૉફિસર 'કર્તા' એટલે મોટા બાપુજી, અને કંપની કમાન્ડર્સ તેમના નાના ભાઇઓ. અમારી બટાલિયનમાં ચાર કંપનીઓ (A - આલ્ફા. B- બ્રાવો, C - ચાર્લી અને D- ડેલ્ટા કંપની) હતી. ચારે કંપનીઓના અફસરો એક સાથે, એક ટેબલ પર બેસીને CO (કમાંન્ડીંગ અૉફિસર) સાથે જમે. એક પરિવારની જેમ એક બીજાનું ધ્યાન રાખે. આ ‘સંયુક્ત પરિવાર’ની ઘટક હોય છે કંપનીઓ, જે એક જ સ્થળે સાથે રહેતી હોય છે. દરેક જવાન, નૉન-કમીશન્ડ/જ્યુનિયર કમીશન્ડ અૉફિસર અને કમીશન્ડ અફસરો એકબીજાથી પરિચિત હોય છે. તેથી બટાલિયનનો કોઇ પણ જવાન ક્યાંય પણ તકલીફમાં હોય, અથવા તેમનું વાહન અટવાયેલું હોય, તે જોઇને બટાલિયનના સદસ્ય તરત તેમની મદદ માટે રોકાઇ જાય. બટાલિયનની પ્રતિષ્ઠા અને ગૌરવ માટે સૌ કોઇ અત્યંત ચોકસાઇ રાખતા હોય છે. આપણી સેનાના અફસરો અને જવાનોની આવી ભાવના કેવળ બટાલિયન પૂરતી સિમીત નથી હોતી. એ તો પોતાની ડિવિઝન અને સમગ્ર ભારતીય સેના માટે વ્યાપેલી હોય છે. આવી ભાવના ભારતના બૉર્ડર સિક્યોરિટી ફોર્સ, ઇન્ડો-ટિબેટન બૉર્ડર પોલીસ વિ. જેવા સશસ્ત્ર દળોમાં પણ જોવા મળશે.

કઠુઆ બ્રીજની નજીક અમારી બ્રાવો અને ચાર્લી કંપનીનો કૉન્વોય અટવાયો હતો તે જોઇ હું તેમને મારી ગાડીઓ તરફ જતાં પહેલાં તેમને કોઇ મદદની જરૂર છે કે નહિ તે પૂછવા ઉભો રહ્યો હતો. તેથી જ મને જાણ થઇ કે ૩૦૦ જેટલા વાહનોનો convoy શા માટે ત્યાં રોકાઇ પડ્યો હતો. મારી ચાર ગાડીઓ રિપૅર થઇને અમારી બ્રાવો (દારૂગોળા વહન કરનારી) તથા ચાર્લી કંપની (પેટ્રોલ/અૉયલ/લુબ્રીકન્ટ્સ)ની ૨૫૦ ગાડીઓની પાછળ જોડાઇ હતી, તે મને બાદમાં જાણવા મળ્યું. તેમની પાછળ ડિવિઝનની અન્ય ૫૦-એક ગાડીઓ હતી.

બીજી વાત: અમારી આર્મર્ડ ડિવિઝનનો H-Hour (અૅટેક કરવાનો સમય) સવારના છ વાગ્યાનો હતો. પેટ્રોલ અને દારૂગોળાની આ ગાડીઓ Mobile Warમાં ટૅંક્સ તથા સેલ્ફ-પ્રોપેલ્ડ આર્ટીલરીની સાથે જ ચાલતી હોય છે. તેથી આ બન્ને કંપનીઓના કૉન્વોય સમયસર પોતપોતાની માર્ચ કરવાની નિર્ધારીત જગ્યાએ ન પહોંચે તો આર્મર્ડ ડિવિઝનની આખી યોજના જોખમમાં આવી પડે તેવું હતું. તેથી હું તો ઠીક, મારી જગ્યાએ કોઇ પણ અફસર હોત તો મેં જે કર્યું તેણે તે જ કર્યું હોત. અહીં "નવી મુસીબતમાં ફસાઇ જવાનો" સવાલ નહોતો. સવાલ હતો, આવી અઘરી પરિસ્થિતિમાં કોણ પહેલ લે? અહીં હિંમતની, આગેવાની લેવાની અને પુલ પર દુશ્મન છે કે મિત્ર, તેનો યોગ્ય નિકાલ કરવા માટે જોઇતા આત્મવિશ્વાસની જરૂર હતી. અહીં અૉફિસર અને "અધર રૅંક" વચ્ચેની ટ્રેનિંગ તથા મોટા ચિત્રફલકને ધ્યાનમાં રાખી સમગ્ર પરિસ્થિતિનું appreciation કરી ત્વરીત નિર્ણય લેવાની વિચારશક્તિ વચ્ચે રહેલું અંતર જણાઇ આવે છે. તેથી જ આપણને જોવા મળે છે (જે રીતે કદાચ તમે ‘LOC કારગિલ’ની િફલ્મમાં જોયું હશે) કે ૨૨-૨૩ વર્ષની વયના કૅપ્ટનને ૨૫-૩૦ વર્ષ સેનામાં નોકરી કરેલા સુબેદાર/નાયબ સુબેદારોની આગેવાની લેવા શા માટે નીમવામાં આવે છે, અને તેઓ તેમની જવાબદારી જીવના જોખમે પણ કેવી રીતે નિભાવી શકતા હોય છે.