૧૯૬૯ : દાવાનળ (૨)

     આગલા દિવસે જ્યારે હું ડ્યુટી પર ગયો ત્યારે પહેરેલે કપડે ગયો હતો. રાતભરની ડ્યુટી બાદ મને અમારા COએ ગુજરાત BSFના મુખ્ય મથકમાં જઇ અમારા સેક્ટરના ઑપરેશન્સ અને ઍડમિનિસ્ટ્રેશનના ઇન-ચાર્જ આસિસ્ટન્ટ ડાયરેક્ટર (A.D.)ને રિપોર્ટ કરવા મોકલ્યો. ત્યાં પહોંચતાં મને કહેવામાં આવ્યું કે અમદાવાદ શહેરમાં ફાટી નીકળેલા તોફાનો પર કાબુ લાવવા જામનગરથી આવેલી બ્રિગેડને જૉઇન્ટ ઑપરેશનલ કન્ટ્રોલ સેન્ટર (JOC) સ્થાપવામાં આવ્યું છે. તેના ઇન ચાર્જ  Major K.A. Taylor છે. નામ અને તેના સ્પેલિંગ પરથી આ ઍંગ્લો-ઇન્ડિયન લાગે છે. તેની નિગરાણી હેઠળ મારે કામ કરવાનું છે. 

    મેં ADને કહ્યું કે મારે ઘેર જઇ ટૂથબ્રશ, દાઢીનો સામાન, બદલવાના કપડાં વિગેરે લાવવા  જવું પડશે, કેમ કે હું આગલે દિવસે કેવળ પહેરેલે કપડે જ ડ્યુટી પર હાજર થયો હતો.

     “તું હાલ JOC પહોંચી જા. બીજી વાત બપોર પછી કરીશું.” 

    શાહીબાગમાં આવેલી પોલીસ કમિશ્નરની ઑફિસમાં JOC હતું. ત્યાં પહોચતાં બે મિનિટનું briefing - પરિસ્થિતિની અને મારી ડ્યુટીની મને માહિતી આપવામાં આવી અને હું એક એવા ચક્રવાકી વંટોળીયામાં અટવાઇ ગયો તેનું ભાન મને બાર કલાક પછી આવ્યું. કેમ, તે આગળ જતાં જાણવા મળશે. સૌ પ્રથમ JOC વિશે થોડી માહિતી.

    શહેરમાં તોફાનોએ માઝા મૂકી હતી. તેના પર નિયંત્રણ લાવવા BSFની ત્રણ, જામનગરથી મિલિટરીની બે તથા CRPFની બે બટાલિયનો આવી હતી.  ક્ષેત્રીય વિભાગમાં ફરજ સોંપવામાં આવી હતી. શહેરના કોટ વિસ્તારની જવાબદારી BSFની બે બટાલિયનોને અને કાંકરિયા, મણીનગર, કાગડાપીઠ, બાપુનગર, સાબરમતી અને એલિસબ્રિજને બે વિસ્તારમાં વહેંચી તેની જવાબદારી સૈન્યની  બટાલિયનોને સોંપવામાં આવી હતી. આ ઉપરાંત વટવા, સરખેજનો ચોથો વિભાગ CRPFની જવાબદારી હેઠળ મુકરર કરવામાં આવ્યો હતો.

   મેજર ટેલર બાહોશ અફસર હતા. ભારતીય સેનાના અફસરો માટે અત્યંત મુશ્કેલ ગણાતી પરીક્ષાઓ બાદ તેથી પણ વધુ મુશ્કેલ એવા વેલિંગ્ટનની સ્ટાફ કૉલેજનો કોર્સ તેમણે સફળતાપૂર્વક પસાર કર્યો હતો.  આ પ્રશિક્ષણ એવું હોય છે, જેમાં સૈન્યના સઘળા અભિયાન અને કોઇ પણ પરિસ્થિતિનું management કરવા માટે ચીફ ઑપરેશન્સ ઑફિસર, Human Resources Manager અને જનરલ મૅનેજર એવા three-in-one CEOનું કામ કરવાની ટ્રેનિંગ અપાય છે. અલબત્ તેમાં સફળતાપૂર્વક ઉત્તીર્ણ થવા માટે અફસરમાં ઉચ્ચ કક્ષાની બૌદ્ધિક ક્ષમતા, દીર્ઘ દૃષ્ટિ (vision), સમયસૂચકતા અને સામાન્ય જ્ઞાન હોવું એટલું જ આવશ્યક હોય છે. આ પ્રશિક્ષણ સફળતાપૂર્વક પૂરૂં કર્યા વગર કોઇ અફસર જનરલના પદ પર પહોંચી ન શકે.

    JOCની કાર્ય પદ્ધતિ આ પ્રમાણે હતી :

    મેજર ટેલરે કન્ટ્રોલરૂમમાં One inch-to- a-mileની સ્કેલના નકશાઓ જોડી આખા શહેરનો નકશો બનાવ્યો હતો, જે તેમની બાજુની ભીંત પર પૂરી રીતે છવાઇ ગયો હતો. તેના પર પ્લાસ્ટિકનું કવર ચઢાવી, રંગીન પેન્સિલથી દરેક સેક્ટરની સીમા દોરી હતી. તેમાં કઇ જગ્યાએ દરેક બટાલિયનનું સંચાર કેન્દ્ર છે, તે તથા દરેક બટાલિયનની જવાબદારીનું ક્ષેત્ર રંગિન પેન્સિલથી ચિન્હીત કર્યું હતું.  શહેરમાં ત્રણ વિભિન્ન દળો - ભારતીય સેના, BSF તથા CRPF - હોવાથી દરેક દળમાંથી એક Liaison Officer (LO) ને JOCમાં રહીને કામ કરવાનું હતું.

    JOCની કાર્યપદ્ધતિ મેજર ટેલરે કૂશળતાપૂર્વક ઘડી હતી. તેમણે શાંતિના સમયની પોલીસ પદ્ધતિને JOCના ઑપરેશન્સમાં સમ્મિલિત કરી લીધી હતી. 

શહેરમાં કોઇ પણ ગુનો થાય તો તેનો પ્રાથમિક રિપોર્ટ (FIR) સ્થાનિક પોલીસ ચોકી કે પોલીસ સ્ટેશનમાં થતાં કોઇ પણ કાર્યવાહીની શરૂઆત કરતાં પહેલાં તેનો રિપોર્ટ પોલીસ કમિશ્નરની ઑફિસમાં આવેલ કન્ટ્રોલ રૂમમાં પહોંચાડવામાં આવે અને ત્યાર પછી સ્થાનિક કાર્યવાહી શરૂ થતી. હવે પરિસ્થિતિ બદલાઇ હતી, કેમ કે કાયદા-કાનૂનની વ્યવસ્થા મિલિટરીને સોંપવામાં આવી હતી. હવે શહેરના કોઇ પણ વિસ્તારમાં હિંસક બનાવ બને તેની માહિતી સંબંધિત પોલીસ ચોકી દ્વારા બે-ત્રણ મિનીટમાં પોલીસ કંટ્રોલરૂમમાં પહોંચી જતી. ત્યાંથી તરત ‘incident report’ની બે નકલ મેજર ટેલર પાસે આવે. ક્યા સેક્ટરમાં આ બનાવ બન્યો છે તે નકશામાં જોઇ તેઓ JOCમાં કાર્યરત સંબંધિત સેક્ટરના  - એટલે BSF કે CRPF ના LOને તેની એક નકલ આપતા. જો મિલિટરીની જવાબદારીનું સેક્ટર હોય તો તેઓ પોતે સેક્ટર કમાંડરને ટેલીફોન પર બનાવની જાણ કરે અથવા તેમના જુનિયર સ્ટાફ ઑફિસર દ્વારા આ કાર્ય કરાવે. BSFના ક્ષેત્રનો બનાવ હોય તો આ Incident Report મને આપતા.

    સંદેશ સંચારની વ્યવસ્થા એવી કરવામાં આવી હતી કે વિભાગના કમાંડરનો સંપર્ક સાધી શકાય તે માટે દરેક LOની સેક્ટર કમાન્ડર સાથે સીધી ટેલીફોન લાઇન હતી.  JOCમાં જે સેક્ટર કમાંડરના નામનો ફોન હતો તે ઉપાડતાં જ તે બીજા છેડે આવેલા કમાંડરના ટેલીફોનની ઘંટડી વાગે. ઘંટડી વાગતાં વેંત ત્યાંનો ડ્યુટી અફસર ફોન ઉપાડે અને તેને આપવામાં આવેલ માહિતી પર તે તરત કાર્યવાહી કરે. 

    BSF દરેક બટાલિયનમાં છ કંપનીઓ હતી. દરેક કંપનીમાં ત્રણ પ્લૅટૂન. અમે તેની વહેંચણી એ રીતે કરી હતી કે દરેક પોલીસ સ્ટેશનમાં કંપની કમાંડર હોય, અને દરેક પોલીસ ચોકીમાં પ્લૅટૂન કમાંડર. દરેક ચોકીએ એક-એક કૉન્સ્ટેબલને પ્લૅટૂન કમાંડરના ગાઇડ તરીકે નીમવાની સૂચના આપવામાં આવી હતી. 

    મારા અંગત અનુભવના આધારે મેં એક વધારાની ટેલીફોન લાઇન માગી લીધી જેનું સીધું જોડાણ પોલીસ કમિશ્નરની એક્સ્ચેન્જ સાથે હતું. તેનો ઉપયોગ સીધો પ્લૅટૂન કમાંડર તથા કંપની કમાંડર સાથે એક સાથે સંપર્ક સાધવા માટે  મેં 1969માં જેની શોધ નહોતી થઇ તે conference callની વ્યવસ્થા કરી. એક ટેલીફોન કંપની કમાંડર સાથે અને પોલીસ એક્સચેન્જ દ્વારા જે પોલીસ ચોકીમાં અમારી પ્લૅટૂન હતી તેના કમાંડરનો સંપર્ક સાધી બન્નેને એક માહિતી આપી, તેમને બનાવના સ્થળે મોકલી શકતો. 

૧૯૬૯ : કૉન્ફરન્સ કૉલ પર જિપ્સી. બાજુમાં CRPFના Liaison Officer છે.

    આ 'કૉન્ફરન્સ કૉલ'ની વ્યવસ્થાથી BSFના response timeમાં ૫૦% બચત કરી શક્યો. બનાવની માહિતી મળતાં તત્કાળ - એક મિનિટ કરતાં પણ ઓછા સમયમાં હું BSFની ટુકડીને બનાવના સ્થળ પર પહોંચી જવાની વ્યવસ્થા કરવા લાગ્યો હતો.  મારૂં અર્ધું જીવન મેં અમદાવાદમાં વિતાવ્યું હતું. નાનપણમાં આખા શહેરમાં પગપાળા રખડપટ્ટી કરેલી. ભદ્રમાં રહેતો, પણ ફૂટબૉલ - ક્રિકેટની મૅચ રમવા અને જોવા મણીનગર, નવરંગપુરા કૉમર્સ કૉલેજ, વસંત વ્યાયામ શાળા તરફથી દેશી રમત ગમતની મૅચ રમવા ચંડોળા, વટવા વિ. સ્થળે પગપાળા જતો હોવાથી હું અમદાવાદનો ભોમિયો હતો. તેથી બનાવના સ્થળના રિપોર્ટ મળતાં મને તરત ખ્યાલ આવી જતો કે કઇ પોલીસ ચોકીના વિસ્તારમાં બનાવ બન્યો છે, અને તેની નજીક રહેલી અમારી પ્લૅટૂનને સીધી જાણ કરી શકતો. કામ પૂરૂં થયાનો રિપોર્ટ મેજર ટેલરને આપતાં તેઓ આશ્ચર્યચકિત થઇ જતા. 

    “આટલી જલદી તમે કેવી રીતે જવાબી કારવાઇ કરી શકો છો?” મેં જવાબ આપ્યો ત્યારે તેઓ ખુશ થઇ ગયા. આનું પરિણામ એ આવ્યું કે મિલિટરીની જવાબદારીના વિસ્તારમાં પણ કોઇ બનાવ બને, તો તે સ્થળ નકશામાં શોધી, તેના સેક્ટર કમાંડર ક્યા પોલીસ સ્ટેશનમાં છે તેની ચકાસણી કરવામાં મેજર ટેલરને ઘણો સમય લાગી જતો. હવે incident report મળતાં તેઓ મને તરત પૂછતા, “ભૈરવનાથ ક્યા સેક્ટરમાં છે?” હું તેમને મિલિટરી કમાંડરના સેક્ટર નંબર અને ક્યા પોલીસ સ્ટેશનમાં તેમનું સેક્ટર હેડક્વાર્ટર આવ્યું છે તે જણાવતો. શરૂઆતમાં તેઓ પહેલાં નકશામાં પોલીસ સ્ટેશન તથા ઘટનાનું સ્થાન શોધ્યા બાદ ફોન કરતા; પણ જે ઝડપથી હું તેમને માહિતી આપતો તે જોઇ તેઓ મારી પાસેથી માહિતી મેળવી નકશામાં જોયા વગર સીધા સેક્ટર કમાંડરનો સંપર્ક સાધવા લાગ્યા! હવે અમદાવાદમાં સેના અને બીએસએફ ખરેખર ‘રૅપીડ ઍક્શન’ કરતા થયા. તોફાની ટોળાંઓને જાણ થઇ ગઇ કે તેઓ ક્યાંય અડપલું કરવા જશે તો પાંચ-છ મિનીટમાં બીએસએફ કે મિલીટરી ત્યાં પહોંચી જશે. આમ છતાં આખું શહેર ભડકે બળી રહ્યું હતું. શહેરમાં દર મિનીટે પાંચથી છ બનાવોમાં ખુન, આગ, કતલના સમાચાર આવી રહ્યા હતા. અમારામાંથી કોઇને એક મિનીટ શ્વાસ લેવાની પણ ફુરસદ નહોતી.

    મારી ડ્યુટીના પહેલા દિવસે બપોરના ચાર વાગી ગયા પણ મને પાણીનો ગ્લાસ પીવાનો પણ સમય મળ્યો નહોતો. અમારા એડી સાહેબ તો મને સાવ ભુલી ગયા હતા! હું નહાયો પણ નહોતો, અને દાઢી પણ કરી નહોતી! જમાલપુર, કાળુપુર, દરિયાપુર, બાપુનગર, સરસપુર, શાહપુર અને ખાનપુરમાં દર બે-ત્રણ મિનીટે ખૂન, આગ લગાડવાના તથા હિંસક હુમલાના પ્રસંગો બની રહ્યા હતા. હું ફિલ્ડ કમાન્ડરોને બનાવની ખબર આપી કાર્યવાહી કરવાની સૂચના આપતો હતો અને તેમણે લીધેલ પગલાંનો રીપોર્ટ મેળવતો હતો. સબ-સેક્ટર કમાન્ડર દ્વારા અપાતા વિગતવાર રીપોર્ટ સાંભળીને પણ કમકમાં ઉપજે. આખી રાતના ઉજાગરા બાદ બીજા દિવસે પરોઢિયે ચાર વાગે હું બાથરૂમમાં ગયો, અને ત્યાં અરીસા નજીક પડેલી ટૂથપેસ્ટ આંગળી પર લગાડી દાંત સાફ કર્યા. ભૂખથી હું બેહાલ થઇ ગયો હતો! અહીં ટેલીફોનની ઘંટડી એક ક્ષણ પણ શાંત નહોતી રહેતી. "બાપુનગરમાં મિલ કામદારોની વસ્તીની એક ચાલીમાં આગ લગાડવામાં આવી છે. અંદર પૂરાયેલા લોકો ચીસો પાડે છે. જલદી મિલિટરી મોકલો!"ના આક્રોશ-સમા સંદેશાઓ આવી રહ્યા હતા. "જમાલપુર તરફથી એક મોટું ટોળું તલવાર, ભાલા, બળતી મશાલ લઇ રાયખડ તરફ વધી રહ્યું છે"; "દિલ્હી ચકલાથી હિંસક ટોળું શાહપુર તરફ જઇ રહ્યું છે; રસ્તામાં પડતી દુકાનોને આગ લગાડાઇ છે અને તેની ઉપર રહેલા લોકો સળગતા મકાનોમાંથી..."

    વધુ નહીં લખી શકાય. બાપુનગર, ઠક્કર બાપાનગર, ખાડિયા, કાલુપુર, દરિયા પુર, ડબગરવાડ, ફર્નાન્ડીઝ બ્રિજ નીચેની દુકાનો, જમાલપુર પગથિયા...કોઇ જગ્યા બાકી નહોતી રહી જ્યાં ખૂન અને આગ લગાડવાના પ્રસંગો નહોતાં થયા. ઘણી વાર તો એક પ્લૅટૂનના વિસ્તારમાં ત્રણ-ચાર સ્થળે આવા પ્રસંગો બનતા હતા અને સૈનિકોની સંખ્યા ઓછી પડતાં બીજી કંપનીના સૈનિકોને ત્યાં મોકલવા પડતા હતા. 

    આમ ને આમ બીજો દિવસ અને રાત વિતી ગયા. JOCમાં મિલીટરીના ચાર અફસરો હતા, અને તેઓ એકબીજાને દર ચાર કલાકે રીલીવ કરતા હતા. તેમનો સ્ટાફ તેમને ચ્હા અને નાસ્તો લાવી આપતા હતા. હું સતત ૪૮કલાક કામ કરીને થાકી ગયો હતો. રાતના બે ટેલીફોન કૉલ દરમિયાન ખુરશીમાં જ ઊંઘી લેતો હતો. ભોજનમાં હવા અને પાણી. આ સમય દરમિયાન CRPF, હોમ ગાર્ડ તથા મિલિટરીના અફસરોમાં દર છ કલાકે રિલિફ ઑફિસર આવી જતા હતા. ભુલ મારી જ હતી. મેં મારા CO કે આસિસ્ટંટ ડાયરેક્ટર પાસે રિલિફ માટે માગણી ન કરી. મારા સદ્ભાગ્યે મારા ફોઇના દિકરા રમેશભાઈ કોરડે કમિશ્નર ઑફિસની બરાબર સામેના મકાનમાં રહેતા હતા. ત્રીજા દિવસે બપોરે હું મેજર ટેલરની રજા લઇ રમેશભાઇને ઘેર ગયો. તેમનાં પત્ની કુમુદભાભીએ મને તરત ગરમ રોટલી અને શાક બનાવી આપ્યા અને આગ્રહથી કહ્યું કે રોજ બન્ને વખત જમવા તેમના ઘેર જ જવું. 

    હું એક વાતનો વિચાર કરતો રહ્યો, અને જેમ જેમ વિચારતો ગયો, નવાઇ વધતી જ ગઇ.

    પાંચ વર્ષ રેગ્યુલર આર્મીમાં હું અફસર હતો. સેનામાં રિવાજ નહીં, પરંપરા હતી કે કોઇ પણ યુનિટમાં જાવ, સૌ પ્રથમ માગ્યા વગર કડક મીઠી ચ્હાનો મસ મોટો મગ તમારી સામે ધરવામાં આવશે. ભોજનના સમયે ભોજનનું આમંત્રણ અને જાણે તમે અગત્યના મહેમાન છો તેવી રીતે વિનયપૂર્વક વાત કરાશે. અહીં તો વાત જ જુદી હતી. JOCના એક જ ઓરડામાં ચાર-પાંચ મિલિટરીના અફસર અને અધર રૅંક્સના જવાનો સાથે હું તથા CRPFનો એક અફસર હોઇએ. તેમના માટે દિવસમાં ત્રણ - ચાર વાર ચ્હા આવે, પણ અમને ન તો કદી તેની ઑફર થઇ કે સાદી પૂછપરછ - ચ્હા પીશો કે? પૂછાયું. 

    શાળાના ત્રણ વર્ષ - ૧૪ વર્ષની વયથી ૧૭ સુધી હું અમદાવાદ મારા મોટાભાઇ પાસે ભણવા અમદાવાદ રહ્યો હતો. વૅકેશનમાં હું અમદાવાદથી ઘેર ભાવનગર જતો ત્યારે ટ્રેનના પ્રવાસીઓ ભોજનના સમયે ડબા ખોલી એકબીજા સાથે ભાથું વહેંચીને જમતા. હું કિશોર હતો તેથી સૌ વહાલથી એક વધારાનું મગજનું ચકતું પણ પરાણે આપતા! અહીં વાત જુદી હતી. મિલિટરીના અફસરો BSFને જાણે 'પરાયા' ગણતા હોય તેવું લાગ્યું. JOCમાં બ્રિગેડના જેટલા અફસરો આવ્યા તેઓ BSFના અફસરો સાથે અતડો વહેવાર રાખતા જણાયા. બે વર્ષ અગાઉ હું પોતે ઑલિવ ગ્રીન યુનિફૉર્મ પહેરનાર કમિશન્ડ અફસર હતો. ૧૯૬૫ની લડાઇમાં મને અગ્રિમ મોરચા પર દુશ્મનનો સામનો કરવા માટે બે મેડલ મળ્યા હતા. ત્રીજો મેડલ કાશ્મિરના ઑપરેશનલ વિસ્તારમાં સેવા બજાવવા માટે મળ્યો હતો, જે પહેરવાનો અમને અધિકાર BSFમાં પણ મળ્યો હતો. JOCમાં કામ કરતી વખતે મારા યુનિફૉર્મ પરની આ સઘળા મેડલની રિબન તેમણે સૌએ જોઇ હતી. મારી બાજુમાં બેસનારા એક મેજર મારી જ રેજિમેન્ટના હતા અને તેમને ૧૯૬૫ની લડાઇમાં ભાગ લેવાનું સૌભાગ્ય પણ પ્રાપ્ત નહોતું થયું. તે પણ જાણે હું મંગળના ગ્રહમાંથી આવેલ એલિયન હતો તેવી રીતે વર્તતા હતા! તેમને મેં કહ્યું  હતું કે હું તેમની રેજિમેન્ટનો અફસર હતો અને આર્મર્ડ ડિવિઝનમાં સેવા બજાવી હતી, તેમણે ન તો મારી વાતમાં રસ દાખવ્યો ન કોઇ વાતનો જવાબ.

    દસ દિવસ બાદ મને જાણવા મળ્યું કે આની પાછળ એક મોટું રાજકારણ હતું. 

    

***