આસપાસ - ચોપાસ (૫) - કાહે કો બ્યાહી બિદેસ

ગીત વિવિધા :  દાદા હો દીકરીનાં ગીતો 

હાલમાં જ દેશ પરદેશમાં ‘પુત્રી દિન’ ઉજવાયો.

સાચું કહીએ તો વિશ્વની પરંપરામાં પુત્રી દિનની ઉજવણી તેના જન્મથી જ માતા પિતાના જીવનમાં દરરોજ ઉજવાય છે! આ ઉત્સવ ભારતમાં સહેજ જુદો હોય છે : આપણે ત્યાં મા-દીકરીનો સંબંધ તો સ્વર્ગથી રચાઈને આવે છે! દીકરીના જન્મ બાદ પણ તેમની વચ્ચેની સૂક્ષ્મ umbilical cord કદી કપાતી નથી. પહેલાં દીકરી રમકડું હોય છે, ત્યાર પછી જીવનભરની સાહેલી. બીજી તરફ બાપ - દીકરીનો સંબંધ એવો જ અજબ હોય છે. ફેર એટલો હોય છે કે બાપ તેની ભાવનાઓને વાચા નથી આપી શકતો! બસ, એ તો દીકરીને હેતભરી દૃષ્ટીથી જોઈ તેના અંતરની અમિવર્ષા તેના પર વરસાવતો રહે છે. પરાકાષ્ઠા ત્યારે આવે છે જ્યારે દીકરીને સાસરિયે વિદાય કરવાનો પ્રસંગ આવીને ઉભો રહે છે. તે સમયે દીકરીના જીવનના પ્રસંગો એવાં શ્રેણીબદ઼ધ સ્વરૂપે પિતાની આંખ સામે તાજાં થાય છે અને ક્યારે તેની આંખો અને હૃદય સજળ થાય તેનો તેને ખ્યાલ નથી રહેતાે. સામાન્ય માણસ તેની ભાવનાઓમાં ખોવાય છે જ્યારે કવિહૃદયી પિતા તેની ભાવનાઓને તેની નોંધપોથીમાં શબ્દો ટપકાવીને અંજલિ આપે છે.

જુના જમાનામાં દીકરીનાં લગ્ન લેવાનો માબાપ વિચાર કરતાં, ત્યારે લગ્ન ક્યાં કરવા છે તે વિશેની અંતરની વાત દીકરી મા પાસે કરતી. ક્યાં નથી કરવા તે બાપને કહેતી! આપે ‘દાદા હો દીકરી’ સાંભળ્યું છે! આ ગીત આપણે સૌ યાદ કરીએ. મનમાં પ્રશ્ન થયો, આવાં ગીતો ભારતના બીજા પ્રદેશોમાં પણ ગવાય છે કે? આજના અંકમાં આ પ્રશ્નના જવાબમાં મળેલાં ગીતોની વાત કરીશું. 

સૌ પ્રથમ આપણું પરંપરાગત ગીત જે હંમેશા આપણી યાદગિરીમાં તાજું રહ્યું છે તેની વાત કરીશું. ‘બાપુ, મારાં લગ્ન વાગડમાં ના કરશો. ત્યાંની સાસુઓ વઢકણી હોય છે…' વાગડમાં જવા ન માગતી દીકરીઓ માટે બીજું કારણ હતું વાગડના ઉજ્જડ પ્રદેશમાં વર્તાતી પાણીની અછત. દૂર દૂર સુધી હેલ્ય ભરવા વહુવારૂઓને પગ દાઝે એવી ગરમીમાં જવું પડતું અને ઘેર આવતાં વેંત વઢકણી સાસુનાં મહેણાં ટોણાં સાંભળવાના! આશાજીએ ગાયેલું ગીત દીકરીની ભાવનાને મૂર્ત સ્વરૂપ આપે છે 

દાદા હો દીકરી

***

લગ્ન ક્યાં નથી કરવા તેની ફરિયાદ કહો કે મીઠો તકાજો દીકરી બાપ પાસે જ કરે ને! ગુજરાતની જેમ ઉત્તરાંચલના કુમાઁયૂં પ્રદેશમાં પણ આવું જ એક ગીત પ્રચલિત છે. આપ નૈનીતાલ, ભીમતાલ, રાનીખેત અને અલ્મોડા જેવા પ્રેક્ષણીય સ્થળોએ ગયા હશો. જિપ્સી મિલિટરીમાં હતો ત્યારે તેને તથા તેના સાથીઓને આ પહાડોમાં પ્રશિક્ષણ માટે જવાનું થયું હતું. એક સ્થળે તેણે એક કિશોરીને તેના વાછરડા પાછળ દોડતી જોઈ. વાછરડું કિશોરી સાથે ગેલ કરતું હતું અને પૂંછડું ઉંચું કરીને ભાગતું હતું અને ઓઢણી પહેરેલી આ કિશોરી એટલી જ ચપળતાથી ડુંગરાઓમાં તેની પાછળ દોડતી હતી. અમે સૌ તેનો આ ખેલ જોતાં રહ્યાં અને જ્યારે તેણે વાછરડાને પકડ્યું, સૌએ તાળીઓ વગાડી. પહાડોમાં સહેલાઈથી દોડતી, ઘાસ કાપીને મોટા ભારા ઉપાડીને ઘર ભણી દોડતી યુવતીઓને બાપનું ઘર છોડી જવાની ઈચ્છા થતી નથી. પિતા દીકરીને સખત મહેનત ન કરવી પડે તે માટે દૂર આવેલા સપાટ ખીણનાં ગામમાં દીકરીને પરણાવવાની વાત કરે છે. બાપુજીનું ઘર છોડી જવું નથી તેથી દીકરી બહાનાં કાઢીને દૂર ખીણમાં લગ્ન ન કરવા વિનવણી કરે છે. આવી એક ખીણનું નામ છે ચાના બિલોરી. દીકરી ગીતમાં પિતાને આર્જવતાપૂર્વક કહે છે, ‘મને ચાના બિલોરીની ખીણના ગામમાં પરણાવશો મા!’ અને તે કારણો આપે છે તે સાંભળીને હસવું પણ આવે! 

અહીં રજુ કરેલા ગીતના ગાનાર છે ગૌરવ પાંડે - કુમાઁયૂંના આધુનિક ગાયક. કેવળ પિયાનોના સાથમાં તેમણે આ લોકગીત ગાયું છે એવી જ પહાડી સરળ, મધુર શૈલીમાં. ગીતની સાથે અંગ્રેજી સબટાઈટલ્સ છે, તેમ છતાં તેનો સાર અહીં આપ્યો છે.

Chaana Bilauri:

બાઉજ્યૂ (બાપુજી) મને ચાના બિલોરીના ગામમાં ના પરણાવતા. ત્યાંનો તડકો મને સહન નહિ થાય! ત્યાંની આવી ગરમીમાં ઘાસ કાપવા દાતરડું પણ હાથમાં નહિ પકડાય. રોટલા તો મારે ત્યાં પણ ચૂલામાં શેકવાના છે, પણ માથા પર પડતી સખત ગરમીમાં આ કેમ કરીને હું કરી શકીશ? બાપુજી, મને ચાના બિલોરીમાં ના પરણાવશો. તમે (એવા પ્રેમથી મને ઉછેરી છે જેથી) મારો ચહેરો ફૂલ જેવો છે તો ચાના બિલોરીની ગરમીમાં તેના શા હાલ થશે? મને ચાના બિલોરી ના પરણાવતા! 

***

ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારની કન્યાઓનાં ગીતો પાછળ એક હૃદયસ્પર્શી ઈતિહાસ છે. ત્યાંની અસહ્ય ગરીબાઈમાં કામધંધો ન મળવાને કારણે યુવાનોને વતન છોડી દૂર કોલકાતા, મુંબઈ, દિલ્હી જેવા સ્થળોએ જવું પડતું - પડે છે. લગ્ન કરીને ગયેલી વહાલી દીકરીને સાસરિયામાં સાસુ-સસરાની સેવામાં કષ્ટ કરવા પડતાં, જ્યારે પતિ દૂર દેશમાં મહેનત મજુરી કરતો હોય. દીકરીઓનાં ગીતો તેમની વિદાયગિરીના સમયથી શરૂ થઈ શ્રાવણ મહિનામાં પિયર જવાની ઝંખનામાં, પતિને મળવાની ખેવનામાં, પિયુના વિરહમાં - સઘળી સ્થિતિમાં ગવાતાં રહ્યાં છે. આ ગીતોનું વૈવિધ્ય ગજબનું છે : નૈહર છૂટવાનો ગમ, ઓણ શ્રાવણમાં તો બાપુ, ભાઈને મોકલી મને પિયર બોલાવી લો! અને પછી તેમના હૃદયમાંથી વહે છે હોરી, કજરી, બસંતનાં ગીતો. આ ગીતોમાંનું સૌથી પ્રખ્યાત નૈહર ગીત તો લખનૌના છેલ્લા નવાબ વાજીદ અલી શાહનું ‘નૈહર છૂટો જાય’ સ્વ. કુંદનલાલ સાયગલના સ્વરમાં આપે અનેક વાર સાંભળ્યું હશે. આજે થોડું ઓછું સાંભળેલું ગીત અનુભવીશું. તેરમી સદીના સૂફી સંગીતકાર અમીર ખુશરોએ લખેલું ગીત “કાહે કો બ્યાહી બિદેસ, અરે લખિયા બાબુલ મોરે, કાહે કો બ્યાહી બિદેસ…” આઠસો વર્ષ પહેલાં પણ દીકરી બાપુ પાસે ફરિયાદ કરતી હતી તે આજે પણ આપણે અનુભવીએ છીએ. પરણીને અમેરિકા કે અૉસ્ટ્રેલિયા જતી દીકરીના અંતરમાંથી નીકળતું આ ગીત આપણે ક્યાં નથી અનુભવ્યું?

આજે આ ગીતના ભાવ રજુ કર્યા છે;

આ ગીત એટલું તો ભાવનાસભર છે, તેનો કડીબદ્ધ ભાવાર્થ ઉતાર્યા વગર રહી ન શકાયું. 

"અમને પરદેશ શા ને વળાવ્યાં, બાપુ, શા માટે અમને પરદેશમાં પરણાવ્યાં?

અમે તો, બાપુ, તમારી વેલની એક કળી છીએ. અમને તો (આસપાસના) ઘર ઘરથી માગાં આવતાં હતાં, તેમ છતાં તમે મને પરદેશ વળાવી?

અમે તો બાપુ, તમારા પીંજરાની મેના છીએ. સવારે કિલ્લોલ કરતાં ખુલ્લામાં ચણવા જઈએ ને સાંજે પાછા ઘેર આવીએ. (હવે તો તમે) અમનેપરદેશ વળાવી. કેમ કરી પાછાં આવીશું?

અમે તો બાપુ, ખિંટીએ બાંધેલી ગૌ સમાન છીએ. જ્યાં દોરીને લઈ જાવ ત્યાં જઈએ, પણ પરદેશ?

અમારા ઓરડામાં ગોખલાે ભરીને ઢિંગલીઓ રાખી છે, તેને પણ મૂકીને જવું પડે છે. એટલું જ નહિ, અમારી અગાશી હેઠેથી અમારી વેલ (પાલખી) નીકળી ત્યારે ભાઈલો બેભાન થઈને પડ્યો તે તમે જોયું, બાપુ?

ભાઈલાને તો બાપુ, તમે બે માળની હવેલી આપી, પણ અમને તો તમે પરદેશ (દેશ નિકાલ) આપ્યો."

અંતમાં બાપ ખુશરૂના શબ્દોમાં કહે છે:

"ખુશરૂ કહે છે, હે મારી લાડલી, હું તો તને સૌભાગ્યવતી જોવા માગું છું! તારૂં લગ્નજીવન ભાગ્યશાળી નિવડે એ જ મારી તને દુઆ છે!

***

આવું જ એક પ્રચલિત પંજાબી ગીત છે. ભારત અને પાકિસ્તાનના પંજાબની દરેક મા તેની દીકરીને આ ગીત શીખવે. સૌથી પ્રખ્યાત રજુઆત સુરિંદર કૌરની હતી. અહીં રિમિક્સમાં હર્ષદીપ કૌરનું ગીત મૂક્યું છે.

લગ્ન પછી આણું વાળવા (જેને હિંદી અને પંજાબીમાં ‘મૂકલાવા’ કહેવાય છે) જમાઈ આવે છે અને તેની પાછળ હૃદયનો કટકો પિતાનું ઘર છોડીને જાય છે. દીકરીના અંત:કરણમાં પિતૃગૃહ છોડતી વખતે જે દર્દ થાય છે, તેનું આ ગીતમાં જુદી રીતે નિરૂપણ કરીને દીકરી ગાય છે - તે પણ એકલતામાં. પતિ એકલો આવે છે. પત્નીને કસૂર (હાલ પાકિસ્તાનનું શહેર)ની પ્રખ્યાત નવી નક્કોર મોજડી (જેને કસુરી જૂતી કહેવાય છે) પહેરાવે છે. વાપર્યા વગરની મોજડી હજી કડક છે અને પગમાં ડંખે છે. આવામાં તેને લેવા આવેલો પતિ ચાલીને લઈ જાય છે. જતી વખતે તો દીકરી કશું કહેતી નથી, પણ આખે રસ્તે તેના હૃદયમાં અને બંધ ન બેસતી જૂતી પહેર્યા બાદ જે તકલીફ થાય છે તે આ ગીતમાં પિતાને ઉદ્દેશીને ગાય છે.

જૂતી કસૂરી, પૂરી પહેરી પણ નહોતી અને હે ભગવાન, અમને તો (લાંબું) ચાલવું પડ્યું.

(જીવનમાં આવેલા) જે રાહનો સાર અમે જાણ્યો નહોતો ત્યાં અમારે વળવું પડ્યું.

સાસરિયાંને ગામ જવાનો રસ્તો લાંબો છે અને ઉતાવળે ચાલવું પડ્યું છે. આટલે દૂર જવું છે તો પણ

‘એણે’ તો ભાડેથી ઘોડાગાડી પણ ન કરી! અને જુઓ, મને પગે ચલાવીને લઈ જાય છે. આવું તે આણું કોઈ વળાવતું હશે? 

એ તો સડક પર (ઝપાટાબંધ) જઈ રહ્યો છે

મને દર્દ થાય છે તે હું કહી પણ નથી શકતી

(કેમ કે) હું અંતરનું દુ:ખ કહેતાં શરમાઉં છું. 

પગમાં તો લાડુ જેવડા ડંખ ફૂલી ગયા છે,

અને તેની સાથે સાથે ચાલી પણ નથી શકતી.

મારૂં કુમળું યૌવન, અને ઉપર સખત બપોરનો તડકો

અને આ મારો પ્રિયતમ, એને તો મારી દયા પણ નથી આવતી!

પગમાં સખત ડંખ પડી ગયા છે, ચહેરો મારો કરમાઈ ગયો છે

પણ મારો વાલીડો તો બસ, આગળ આગળ નીકળી જાય છે

અને મારે તેની પાછળ પાછળ જવું પડે છે.

(શું કરીએ?) કસૂરી જૂતી પૂરી પહેરી નથી 

અને ઓ ભગવાન, અમારે ચાલવું પડ્યું છે.

જે મારગનો અમે સાર પણ જાણ્યો નથી

ત્યાં અમારે વળવું પડ્યું છે!

‘જૂતી કસૂરી’નું આ રિમિક્સ ગાયું છે હર્ષદીપ કૌરે. અભિનેતાઓએ ગીતના ભાવને ન્યાય આપવા પૂરો પ્રયત્ન કર્યો છે.

***

અંતમાં રજુ કરીશું એક પિતાનો દીકરીને વળાવતી વખતે થતો તેના હૃદયનો આર્તભાવ. ગીત ગાયું છે અમિતાભ બચ્ચને અને સંગીત આપ્યું છે સ્વ. આદેશ શ્રીવાસ્તવે. ગીતના રેકૉર્ડીંગ વખતની વાત છે. ગીત શરૂ થયાનું છે કે પૂરૂં થયાનું, સ્ટુડિયોમાં બેઠેલા અમિતજીના ચહેરા પરના ભાવમાં સમસ્ત ગીતનો આત્મા ટપકતો જાય છે. સાંભળનાર તો બસ, સાંભળતો રહે છે.