આસપાસ - ચોપાસ કંઈક વાંચેલું (૨)

૧. નાતાલની તે રાત…

હું અૉક્સફર્ડ યુનિવર્સીટીમાં અભ્યાસ કરતો હતો ત્યારની વાત છે. મૉડલેન (આની જોડણી તેના ઉચ્ચારથી ‘સહેજ’ જુદી છે : Magdalen) કૉલેજમાં મારો પરિચય એક સ્કૉટીશ વિદ્યાર્થી સાથે થયો. સમય જતાં અમે ગાઢ મિત્રો થયા. એક વર્ષના ડિસેમ્બરમાં તેણે મને પૂછ્યું, “આ વર્ષે નાતાલની રજામાં તું ક્યાંય જવાનો છે?”

મેં ના કહી. 

“અરે, નાતાલનો તહેવાર તો પરિવાર સાથે ગાળવાનો હોય. તું આ વર્ષે અમારે ઘેર આવ. મજા પડશે. અમારી ક્લૅનના લોકો આ વર્ષે અમારે ત્યાં આવવાના છે. તારો પણ સમય સારી રીતે વિતી જશે.”

હું તૈયાર તો થયો, પણ વિચાર આવ્યો, તેના પરિવારના લોકો આવવાના હોય તો મારા માટે તેના ઘરમાં જગ્યાની સંકડાશ….”

“એની ચિંતા ના કરીશ. તારી વ્યવસ્થા થઈ જશે.,” તેણે કહ્યું.

હું તેને ગામ પહોંચ્યો અને તેનું 'ઘર' જોઈને ચકરાઈ ગયો! તેનું ઘર એટલે એક મોટો પુરાતન કિલ્લો હતો! મને ત્યારે ખબર પડી કે તેના પિતા સ્કૉટીશ લૉર્ડ હતા. તેણે મારી ઉતરવાની વ્યવસ્થા પહેલા માળની ડાબી પાંખમાં કરી હતી. તેના એક અનુચરે મારી બૅગ લીધી અને મને તેની પાછળ જવાનું કહ્યું. હું તો જોતો જ રહી ગયો. એક વિશાળ દાદરાનાં પગથિયાં ચઢતી વખતે દિવાલ પર મિત્રના વડવાઓનાં મોટાં તૈલચિત્રો હતાં. લૉબીમાં જુના જમાનાનાં Knightsનાં પુરાં બૉડી આર્મર (આખું શરીર ઢંકાય તેવા લોખંડના બખ્તર), બાજુમાં લાંબા ભાલા અને જુના હથિયાર ગોઠવ્યાં હતાં. લૉબીની બન્ને બાજુએ કમરા હતા. મને મળેલો કમરો ખાસ્સો મોટો હતો અને તેમાં જબરજસ્ત પલંગ અને કિમતી ફર્નીચર હતું.

મિત્રના ઘેર ઉજવાયેલો નાતાલનો ઉત્સવ અનોખાે હતો. ૨૪મીની રાતે કિલ્લામાં આવેલા નાનકડા ચૅપલમાં મધ્યરાત્રીએ ભગવાન ઈસુના જન્મ પ્રસંગની સામુહિક પ્રાર્થનામાં અમે સૌએ ભાગ લીધો. બીજા દિવસે - નાતાલના દિવસે એકબીજાને ભેટ આપી અને ભવ્ય લંચ પાર્ટી થઈ.

ત્યાર પછીના દિવસોમાં અમે મિત્રની એસ્ટેટની મુલાકાત લીધી. સ્કૉટલન્ડમાં સારો એવો બરફ પડ્યો હતો, તેમ છતાં ત્યાંનું સૌંદર્ય અદ્ભૂત હતું. હવે આવી નુતન વર્ષ અગાઉની સંધ્યા. 

તે રાત્રે કિલ્લાના ડાન્સ હૉલમાં ફૅન્સી ડ્રેસ પાર્ટી હતી. નૃત્યમંદિરમાં પ્રથમ બૅગપાઈપ્સ વગાડતા પાઈપર્સ આવ્યા અને તેમની પાછળ મિત્રના માતા- પિતા લેડી અને લૉર્ડ XXX આવ્યા. ત્યાર બાદ જેમ જેમ મહેમાન આવતા ગયા, તેમનો માસ્ટર અૉફ સેરીમનીઝ  તેમનાં નામ પોકારતો ગયો. સૌએ વિવિધ પ્રકારના એટલે સત્તરમી અને અઢારમી સદીમાં ઉમરાવો પહેરતા તેવા, તો કોઈએ ફ્રેન્ચ ઉમરાવના પોશાક પહેર્યા હતાં. હું મારી સાથે જોધપુરી બંધ ગળાનો કોટ, સુરવાલ અને જયપુરી સાફો લઈ ગયો હતો, તે પરિધાન કર્યાં.  સઘળા મહેમાનો આવી ગયા બાદ શરૂ થયા સ્ટ્રીંગ બૅન્ડના સૂર. યુગલોએ જોડી જોડીમાં બૅન્ડના સૂર-તાલમાં બૉલરૂમ-નૃત્ય કર્યાં. કેટલાક લોકો બારમાં બેસી પીણાં સાથે નૃત્ય જોતાં હતા.

મધરાત થઈ. નવા વર્ષનું આગમન જાહેર કરતા ઘડિયાળના ડંકા વાગ્યા અને અમે સૌએ Auld lang syne

ગાયું - જે તેના અર્થ સાથે આપ અહીં સાંભળી શકશો.

 હું થાકી ગયો હતો. મિત્રની માફી માગી હું મારા કમરા તરફ જવા નીકળ્યો. દાદરાનાં પગથિયાં ચઢી મારા કમરા તરફ વળ્યો ત્યાં સામેના ઓરડામાં પ્રવેશ કરવા જતા એક સજ્જન દેખાયા. ફૅન્સી ડ્રેસ પાર્ટી હતી તેથી તેમણે બ્રિટનના રાજા પ્રથમ ચાર્લ્સની ફૅશનમાં બનાવેલો પોશાક પહેર્યો હતો. મેં તેમનું અભિવાદન કર્યું. તેમણે સ્મિત કરીને જવાબ આપ્યો. 

“થાકી ગયા?” તેમણે પૂછ્યું. જેવો જુના જમાનાનો પોશાકની તેવી ભાષા જુના જમાનાની શૈલીની. આ અહીંના લોકોની ખુબી છે. અનુકરણ કરવું તો પૂરી રીતે! 

“સાચું કહું તો મને કંટાળો આવ્યો હતો. બહાનું કાઢીને આવતો રહ્યો. આપ?” મેં પૂછ્યું.

“હું પણ કંટાળી ગયો છું. બધા નૃત્યમાં એટલા મશગુલ છે, કોઈને વાત કરવાનો સમય નથી, અને હું ગપ્પાં મારવાના મૂડમાં છું.”

“તો આવો ને મારા કમરામાં! મારો પણ સમય નીકળી જશે,” મેં કહ્યું.

અમે એક બીજાને અમારો પરિચય આપ્યો. સજ્જને તેમનું નામ જીમ કહ્યું. જીમ એટલે જેમ્સનું ટૂંકું, હુલામણું નામાંતર. અમે ઘણી વાતો કરી. રાતના બે ક્યારે વાગી ગયા તેની ખબર ન પડી. મને હવે ઉંઘ આવવા લાગી હતી. મારી સ્થિતિ જીમ સમજી ગયો હોય તેવું લાગ્યું. તેણે તેના જૅકેટની લાંબી બાંયમાં ગડી કરી રાખેલો રૂમાલ કાઢ્યો અને બગાસું રોકવાનો પ્રયત્ન કરતો હોય તેમ રૂમાલ મોઢા સુધી લઈ જઈને બોલ્યો, “ તમારો ઘણો સમય લીધો. મારે પણ હવે જવું જોઈએ. આવજો ત્યારે. ગુડ નાઈટ!”

જીમ ઉભો થયો અને બારણાની નજીક ગયો ત્યારે મને ખ્યાલ આવ્યો કે બારણાંની ફ્રેમ કરતાં જીમ ઘણો લાંબો હતો.

‘ઓહ, જીમ, જરા માથું સંભાળજો. બારસાખ નીચી છે. ધ્યાન નહિ રાખો તો માથું ભટકાશે,” મેં કહ્યું.

“ચિંતા ના કરશો. બારસાખ નીચી હોય તો હું આમ નીકળું છું, “ કહી જીમે જમણા હાથ વતી પોતાનું ગળું પકડ્યું અને આબાદ રીતે વિજળીનો ગોળો ઉતારતો હોય તેમ માથું ઉતાર્યું અને ડાબા હાથની હથેળી પર રાખ્યું. તેના હાથ પરના તેનાં માથાએ મારા તરફ જોઈ તેની આખી બત્રીસી બતાવતું સ્મિત કર્યું અને ક્ષણાર્ધમાં તે મારા કમરામાંથી હવાની જેમ અદૃશ્ય થઈ ગયો. મારા મોઢેથી ચિસ નીકળી ગઈ. 

એકાદ-બે મિનીટ બાદ મારો મિત્ર અને તેની સાથે એક નોકર મારા કમરામાં દોડતા આવ્યાં. હું હજી ડરના માર્યાં ધ્રુજતો હતો. તેણે મને સાઈડબોર્ડ પર રાખેલી બાટલીમાંથી સ્કૉચનો શૉટ ગ્લાસમાં રેડ્યો અને ગટગટાવી જવા કહ્યું. સ્વસ્થ થયા બાદ ધીમે ધીમે મેં તેને જીમની વાત કરી તો તેણે હસીને કહ્યું, “આેહ, મારે તને અમારા પૂર્વજ સર જેમ્સના ભૂતની વાત કરવી જોઈતી હતી. તારી રૂમ બહારની કૉરીડોરમાં તેમનું અપાર્થિવ શરીર કોઈ કોઈ વાર ભટકતું હોય છે. તું ગભરાઈ જઈશ એટલે તને કહ્યું નહોતું. સર જેમ્સ સાવ નિર્દોષ અને ભલા સજ્જન હતા. તેમના રાજકીય દ્વેષીએ તેમના સમયની રાણી એલિઝાબેથ પ્રથમ પાસે ખોટી ચાડી ખાઈ તેમનો શિરચ્છેદ કરાવ્યો હતો. કોઈ વાર તારા જેવો સાલસ માણસ મળી જાય તો તેની સાથે વાત કરવા રોકાતા હોય છે! આમ જોવા જઈએ તો તું ભાગ્યશાળી કહેવાય. સર જેમ્સને મળવાનું સૌભાગ્ય મને હજી સુધી પ્રાપ્ત નથી થયું!”

***

મારો થરથરાટ હજી ઓછો થયો નહોતો. મારા મિત્રે હવે તેના ગ્લાસમાં વિસ્કી રેડી અને એક ઘૂંટડો લઈને વાત માંડી.

“તેં વુધરીંગ હાઈટ્સ વાંચી છે તેથી યૉર્કશાયરના આ moorsના વેરાન પ્રદેશોના વર્ણનથી વાકેફ હોઈશ. આ વગડામાં અમારા દૂરના કાકાનું કન્ટ્રી હાઉસ છે. તેમને મળવા લંડનથી એક સંબંધી ગયા. તેમણે સ્ટેશન પર ગાડી મોકલવા માટે કરેલો તાર તેમના યજમાનને મળ્યો નહોતો, તેથી તેમણે ચાલતાં જવાનું નક્કી કર્યું. હવેલી પાંચ માઈલ જ દૂર હતી. ચાંદની રાત હતી અને વાતાવરણ ખુશનૂમા. સ્ટેશનના ક્લોકરૂમમાં સામાન મૂકી તેઓ નીકળતા હતા ત્યાં સ્ટેશનમાસ્તરે કહ્યું, ‘અહીંના મોસમનો ભરોસો નથી. ગમે ત્યારે વરસાદ, કરા અને બરફ પડવા લાગે છે. આવું થાય તો એક વાતનો ખ્યાલ રાખજો. તમે જાવ છે તે દિશામાં જનારી કોઈ બગ્ગી કે ઘોડાગાડી જતી હોય તો તેને રોકતા નહિ. તમને જોઈ તે રોકાય તો પણ તેમાં બેસતા નહિ.’

મહેમાન શહેરવાસી હતા. તેમણે આ વાત પર ધ્યાન ન આપ્યું અને ચાલવાનું શરૂ કર્યું, તેઓ માંડ બે માઈલ ગયા હશે ત્યાં અચાનક વરસાદ અને કરા પડવા લાગ્યા. આમ તો પાનખર ઋતુ હતી પણ હવે બરફ પડવા લાગ્યો અને તેની સાથે વાવાઝોડું શરૂ થયું. આ શહેરી જણ હેરતમાં પડી ગયા. હવે તો આગળનો રસ્તો પણ વર્તાતો નહોતો. તેવામાં તેમણે ઘોડાંઓનાં ગળામાં બંધાતા ઘૂઘરાંઓનો અવાજ સંાભળ્યો. તેઓ રસ્તાને કિનારે ઉભા રહ્યા અને જોયું તો તેઓ જે જગ્યાએ જઈ રહ્યા હતા તે દિશામાં જઈ રહેલી ચાર ઘોડાંની બગ્ગીના ઓળા દેખાયા. બગ્ગી નજીક આવી ત્યારે તેમણે રસ્તાની વચ્ચે ઉભા રહી તેને રોકવા હાથ હલાવ્યો. ગાડી ઉભી રહી. તેમણે ઝડપથી દરવાજો ખોલ્યો અને અંદર બેસી ગયા. બાજુમાં બેઠેલા સજ્જનનો આભાર માનવા તેમની તરફ જોયું અને તેમનો શ્વાસ થંભી ગયો. કાળા પોશાકમાં બેઠેલા આ ‘સજ્જન’ અને તેમના બે સાથીઓ મૃત વ્યક્તિઓ હતી! બધાં પૂતળાંની જેમ જડ હાલતમાં ફાટી આંખોએ નાકની સામેની દિશામાં જોતી બેઠી હતી. શું કરવું તે સમજાય તે પહેલાં બગ્ગી જાણે હવામાં ઉડતી હોય તેમ ભારે ગતિએ દોડવા લાગી.

“શહેરી પ્રવાસી એક ક્ષણ વિકળ થઈ ગયા. માણસને જ્યારે ભયાનક ડર લાગે, તે થીજી જતો હોય છે. શરીર ઠરીને નિષ્ક્રિય થઈ જાય તે પહેલાંં તેમણે સમયસૂચકતા દાખવી. તેમણે ઝટ દઈને ગાડીનંુ બારણું ખોલ્યું અને બહાર કૂદી ગયા. જમીન પર પડતાં વેંત તેઓ બેભાન થઈ ગયા. બીજા દિવસે તેમને ભાન આવ્યું અને જોયું તો તેઓ તેમના યજમાનની હવેલીની બેડરૂમમાં હતા અને તેમની પાસે ઉભેલા ડૉક્ટર તેમના હાથની નાડી તપાસી રહ્યા હતા.

“તેમના યજમાને કહ્યું, ‘ખરાબ હવામાનને કારણે તમારો તાર અમને મોડો મળ્યો, પણ અમે તરત અમારી લૅન્ડ રોવર મોકલી. તમને રસ્તાના કિનારે પડેલા જોયા અને અમારો શૉફર અને તેનો સાથી તમને ઉંચકીને અહીં લઈ આવ્યા. રસ્તામાં શું થયું કે તમે બેભાન થઈ ગયા?’

“તેમણે જ્યારે વિસ્તારથી વાત કરી ત્યારે તેમણે કહ્યું, ‘આ ભૂતિયા બગ્ગીની આખ્યાયીકાથી અહીંના સઘળાં લોકો વાકેફ છે. સોએક વર્ષ પહેલાં આવું ઘણી વાર થતું અને રસ્તાની પાસે બગ્ગીમાંથી કૂદીને બહાર પડેલા લોકોનાં શબ મળી આવતા. પણ છેલ્લા પચીસ-પચાસ વર્ષથી આવું બન્યું નથી. તમે ભાગ્યશાળી છો કે તમે બચી ગયા!”

***

મારી પોતાની વાત કરૂં તો મારા મિત્રની ‘કથા’ઓ સાંભળી તેના કિલ્લામાં એક દિવસ પણ વધારે રહેવું મારા આરોગ્ય માટે અહિતકર લાગ્યું. બીજા દિવસે સવારના પહોરમાં તેની રજા લઈ હું પાછો અૉક્સફર્ડ જતો રહ્યો. 

હવે તમે જ કહો. આ અનુભવ પછી મારા મિત્રની મહેનમાનગતિ માણવાનું આમંત્રણ મારે સ્વીકારવું જોઈએ?

***

ઉપરની પ્રસંગ કથાઓ ૧૯૫૬ કે ૫૭માં ઈલસ્ટ્રેટેડ વિક્લી અૉફ ઈન્ડિયામાં ‘રોમેશ’ તખલ્લુસથી લખતા એક લોકપ્રિય લેખકની Causerie નામની કટારમાં પ્રસિદ્ધ થઈ હતી. જિપ્સી તે ભુલી શક્યો નથી. બહુુશ્રુત અને વિદ્વાન એવા રોમેશનું સાચું નામ કોઈ જાણી શક્યું નહિ, પણ તેમની વાતો પરથી એવું લાગતું હતું કે તેઓ કદાચ ICS અફસર હતા.