GYPSY'S DIARY: અનામી સબ-એડીટર

જીપ્સીએ કામ શરૂ કર્યું તે સમયે બ્રિટનમાં ફેસ્ટીવલ અૉફ ઇન્ડીયા શરૂ થયો. શરૂઆતની એસાઇનમેન્ટ હતી ઇંડીયા હાઉસમાં થતી પ્રેસ કૉન્ફરન્સમાં હાજરી આપી, ફેસ્ટીવલના વિવિધ પ્રદર્શનો જોવાનું તથા તેના રિપોર્ટસ્ લખવાનો!
અમારૂં સાપ્તાહિક મુખ્યત્વે સમાચાર પત્ર હોવાથી ભારત તથા બ્રિટનના સમાચાર, ખાસ કરીને ‘એશિયન’ પ્રજાને લગતા સમાચાર છાપવામાં આવતા. બ્રિટનમાં એશિયન એટલે ભારતીય ઉપખંડમાંથી આવેલા લોકો. આના માટે તે સમયે ‘વાયર સર્વિસ’ ભારતીય ભાષાઓમાં નહોતી તેથી છાપવા યોગ્ય સમાચારોનું ગુજરાતી ભાષાંતર કરી, તેનું પ્રૂફ રીડીંગ કરી ડેડલાઇન સાચવવાની. આ કામ સબ-એડીટર (અંગ્રેજીમાં Subby!)નું. મારી મનોકામના મૌલિક લેખનની હતી તે જોઇ તંત્રીશ્રીએ ‘સબી’નું કામ ઉપરાંત લેખન કરવાની રજા આપી. શરત એક માત્ર હતી: અહીં Byline આપવાનો રિવાજ નથી. સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં બેનામી કહો કે અનામી, લંડનમાં પ્રસિદ્ધ થયેલો મારો પહેલો લેખ સંક્ષીપ્તમાં(થોડાક સુધારા સાથે) અહીં રજુ કરૂં છું.

શૃંગાર

શૃંગાર અને લાલિત્યની કલ્પના પ્રજાપિતા બ્રહ્માને આવી ત્યારે તેને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવા તેમણે સ્ત્રીનું સર્જન કર્યું. તેમાં પૂર્ણતા લાવવા તેમણે નટરાજ શિવને વિનંતિ કરી. તેમની પ્રેરણાથી આ નવસર્જનમાં ઉમેરાયું એક નવું તત્વ: નૃત્ય! સ્ત્રીની અંગભંગિમા અને હંસ જેવી ચાલમાં નટરાજે આપેલી કળાએ સ્ત્રીને એક વિશીષ્ઠ સૌંદર્ય બક્ષ્યું. હવે બાકી રહ્યું હતું શૃંગારમાં અભિવૃદ્ધિ કરનારા સાધનોનું સર્જન - એટલે વેશભૂષા, આભૂષણ, પોશાક તથા સૌંદર્યના પ્રસાધનો. બ્રહ્માએ તે કેવી રીતે વિકસાવવા તેની કલ્પના તેમણે માનવની બુદ્ધિમતા પર છોડી.
અરૂણાચલમાં શૃંગારનું મુખ્ય સાધન અંગવસ્ત્ર માનવામાં આવ્યું. આની પાછળ એક દંતકથા છે. તેમાંના પાત્રોનાં નામ 'અરૂણાચલી' જ રાખ્યા છે!
બ્રહ્મશક્તિ દેવી ‘માતાઇ’એ તેમની સૌંદર્યશાલિની કન્યા હમ્બ્રુમઇ (હેમ-ભ્રૂ-મયી?)ને સુંદર વસ્ત્ર વણવાની કળા શીખવી. ત્યાંના નિસર્ગરમ્ય વનમાં રમતાં કૂદતાં તેણે વૃક્ષ પલ્લવ જોયા, નદીના વલય, પ્રવાહ નિરખ્યાં અને તેના આકારોને તેણે પોતે નિર્મેલા વસ્ત્રોમાં વણી લીધા. હમ્બ્રુમયીની કલા, તેનાં રૂપ જોઇ અનેક યુવાનો તેની સાથે લગ્ન કરવા આતુર હતા. જંગલમાં રહેતી રાક્ષસીને અસૂયા થઇ. તેને લાગ્યું કે હમ્બ્રુમયીના સૌંદર્યનું રહસ્ય તેણે રચેલા વસ્ત્રોની સુંદરતામાં છે. તેણે શાહુડી (porcupine)નું રૂપ ધર્યું અને હમ્બ્રુમયીએ રચેલા વસ્ત્રો ચોરવા ગઇ. તે મોટા ખડક પાછળ સંતાઇ, તેને સરકાવીને શાળની નજીક ગઇ. તેમાં સુંદર કાપડ વણાતું જોયું અને અધીરતાથી તે ખેંચ્યું. કમભાગ્યે ખડક ખસ્યો અને તેના ધક્કાથી હમ્બ્રુમયી તથા તેની શાળ ખીણમાં પડી અને ખડક તેના શિર પર. દેવકન્યા મૃત્યુ પામી. તેની શાળના અનેક ટુકડા થયા અને આખા અરૂણાચલમાં વેરાઇ ગયા. હમ્બ્રુમયીએ વણેલા વસ્ત્રોમાંની આકૃતિના રંગબેરંગી પતંગિયા થયા અને દેશભરમાં ઉડ્યા.
અરૂણાચલની કન્યાઓએ શાળના ટુકડા વીણ્યા. ચમત્કાર થયો, અને આ ટુકડા નાનકડી શાળમાં બદલાઇ ગયા. દેવીની કૃપાથી અરૂણાચલની નાગકન્યાઓને કાપડ વણવાની કળા પ્રાપ્ત થઇ. આજે (એટલે વીસમી સદીની આખરમાં લખાયેલા લેખના સમયે) પણ અરૂણાચલની યુવતિઓ નાનકડી શાળમાં પોતાના પોશાક વણે છે. જેને હાથવણાટ આવડે નહિ તેને કોઇ પરણે નહિ! કહેવાય છે કે ત્યાંના મોકોકચુંગ અને ઝૂએનોબૂટોની આસપાસના વનમાં ઉડતા પતંગિયાઓની પાંખો પર હમ્બ્રુમયીની ડિઝાઇન જોવા મળશે! અરૂણાચલમાં હાથવણાટના કામળા પર ત્યાંના પ્રત્યેક કબિલાએ પોતાની વિશીષ્ઠતા દર્શાવતા રંગ અને ડિઝાઇન જાળવી રાખ્યા છે, જેમ સ્કૉટલેન્ડની કૅમ્બેલ, મૅકગ્રેગર જેવી clans તથા સ્ટુઅર્ટ રાજઘરાણા પોતપોતાના ‘ટાર્ટાન’ અભિમાનથી પહેરે છે.
“શૃંગાર”ના શિર્ષક હેઠળ ભારતીય વસ્ત્ર પરંપરાનું પ્રદર્શન “અૅર ઇન્ડીયા”ના સૌજન્યથી યોજવામાં આવ્યું છે. જરૂર જોવા જશો!