જીપ્સીની ડાયરી: "ડુ યુ સ્પીક ઇંગ્લીશ?"

૧૯૮૦ના દાયકામાં બ્રિટનમાં વર્ણદ્વેષ પરમ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચેલો હતો. આવામાં ‘રંગીન’ માણસોને નોકરી મળવાના સાંસા હતા. અહીં નોકરી કે સરકારી બેનિફીટ (આજના ઇંકમ સપોર્ટને તે સમયે સપ્લીમેન્ટરી બેનિફીટ કહેતા) મેળવવા માટે સૌથી પહેલાં નૅશનલ ઇન્સ્યુરન્સ નંબર મેળવવો પડે - જેમ અમેરીકા આવનારા માણસને સોશિયલ સિક્યુરિટી નંબર (SSN) લેવો પડે તેમ. આ માટે જીપ્સી હૅરોમાં બૅરસ્ટો હાઉસ નામના મકાનમાં સોશિયલ સિક્યુરિટીની અૉફિસ હતી ત્યાં ગયો. ત્યાં નંબર લેવા અરજી કરનારાઓની મસ મોટી લાઇન હતી. તેમાં મોટા ભાગે કચ્છથી આવેલા ભાઇબહેનો હતા. તેમાંના મોટા ભાગના લોકોનું અંગ્રેજીનું જ્ઞાન સાવ સામાન્ય અથવા નહિવત્ હતું. સરકારનો આ અનુભવ હતો તેથી જ કે કેમ, DHSS (ડીપાર્ટમેન્ટ અૉફ હેલ્થ અૅન્ડ સોશિયલ સિક્યુરિટી, જેનું નામ આજકાલ બદલાઇને DSS થયું છે)ની ‘ફ્રન્ટ અૉફિસ’ના ક્લાર્ક ભારતીય બહેનો હતી. અહીં મને દુનિયાને સતાવી રહેલ સામ્યવાદી વિચારસરણીમાંના એક ‘અધિનિયમ’નો અનુભવ થયો. આ હતો શાહીવાદી રાજ્યના દલાલ (Agents of the Imperialist/Capitalist State) જેમની દ્વારા શાહીવાદ પોતાનું શાસન કાયમ ચલાવતું રહે છે. સામ્યવાદીઓના કહેવા પ્રમાણે શોષણ કરનાર સરકારના આ એવા સરકારી કર્મચારી હોય છે, જેમને શોષિત પ્રજામાંથી જ પસંદ કરી તેમને તેમના દેશજનોનું શોષણ અને દમન કરવા નોકરીએ રાખવામાં આવે છે.

ભારત શું કે ઇસ્ટ આફ્રિકા, સ્થાનિક રહેવાસીઓ પર રાજ્ય તો ગોરાઓએ કર્યું, પણ તેમની રાજસત્તા ચલાવનારા ‘એજન્ટ્સ અૉફ ધ સ્ટેટ’ દેશના તૃણમૂળ - grassroot પ્રજાજનો સાથે સંપર્ક રાખી તેમના પર સીધું શાસન કરનારા સ્થાનિક પ્રજામાંથી નિયુક્ત કરાયેલા લોકો હતા. પૂર્વ આફ્રિકામાં ત્યાંના “નેટીવ” (આ શબ્દ પણ આપણા ભારતીયોએ સુદ્ધાં આફ્રિકનો માટે અપનાવ્યો હતો. ઘરકામ કરવા રાખેલા આફ્રિકન નોકરને અંગ્રેજો 'બૉય' કહેતા, જ્યારે આપણા ભારતીયો તેનું કનીષ્ઠીકરણ કરી 'બૉયટો' કહેતા!) લગભગ સાવ અશિક્ષીત હતા, તેથી તેમના પર વહિવટ ત્યાં વસેલા ભારતીયો દ્વારા ચાલતો. ગોરા અફસરનું સ્થાન ‘ભગવાન’ સ્વરૂપે હતું તેથી તેમનાં દર્શન ભાગ્યે જ થતા. કાયદા કાનૂન પાળવામાં અને કર ઉઘરાવવામાં દાખવવી જોઇતી સખ્તાઇ સરકાર આપણા ભારતીય અધિકારીઓ દ્વારા જ અમલમાં મૂકતા, તેથી આફ્રિકનોની નજરમાં અંગ્રેજો 'સારા હાકિમ' ગણાતા પણ તેમના સમ્પર્કમાં રહેતા આપણા અધિકારીઓની આફ્રિકનોની નજરમાં સ્થિતિ જોઇએ એટલી ‘સુખદ’ નહોતી. તેમનો રોષ આઝાદી બાદ પ્રગટ થયો તે કમભાગ્યે આપણા લોકોની સામે એવું માનવામાં આવે છે.

બ્રિટનમાં વહિવટી તંત્રે એ જ પદ્ધતિ સોશિયલ સિક્યરિટી ખાતામાં અનુસરી અને અંગ્રેજી લખી-બોલી શકતી ‘ઓ’ લેવલ્સ એટલે દસમી પાસ થયેલી આપણી બહેનોની ત્યાં નિયુક્તિ કરી હતી. આપણે તેમને ભારતીબહેનના નામે ઓળખીશું.

કહેવાય છે કે સોબત તેવી અસર, અને જેના સંસર્ગમાં વધુ રહીએ તેનો રંગ આપણા પર ઉતરી આવે છે, તેમ કમભાગ્યે સંકુચિત માનસ ધરાવતા કેટલાક અંગ્રેજોની વૃત્તિ કોઇ વાર ભારતીબેનોમાં જોવા મળતી. અહીં કદાચ મારૂં સ્ટીરીયોટાઇપીંગ કે દૃષ્ટિ ભ્રમ હોય તે શક્ય છે, પણ આ સરકારી કર્મચારીઓમાંની કેટલીક ભારતીબેનો આપણી અશિક્ષીત બહેનો તરફ એવી તુચ્છતાપૂર્વક વર્તતી કે તે જોઇને આપણને નવાઇ લાગે. આમ તો તેઓ પોતાને Civil Servant’ ગણાવી સરકારી અફસર ગણાવવામાં ગૌરવ અનુભવતા, પણ જેમના તેઓ ‘સેવક’ હતા તે ‘સિવિલ’ પ્રજા તરફ uncivil હતા. જો કે તેમની સામે કોઇ અંગ્રેજ જાય તો હસીને, નમ્રતાપૂર્વક તથા તેમના અંગ્રેજ અફસરો સામે લળી લળીને વાતો કરે તે વાત જુદી.

અંગ્રેજોમાં એક syndrome હોય છે. તેમના મતે જેઓ અંગ્રેજ નથી તેમને અંગ્રેજી આવડે જ નહિ, તેથી તેમની સમજશક્તિની સાથે સાથે શ્રવણશક્તિ પણ ક્ષીણ થઇ જાય છે. તેથી અજાણ્યા ભારતીય સાથે વાત કરતી વખતે તેઓ તેમના વાક્યના એક એક શબ્દને છૂટો પાડીને મોટેથી - લગભગ બુમ પાડીને પૂછતા, “DOOO - YOOO - SPEEEK - ENGLEEESH?” જાણે આમ બોલવાથી તેમના શબ્દો કાન દ્વારા ન પહોંચે તો આપણી ખોપરીને વિંધી મગજ સુધી જરૂર પહોંચી જશે અને કોઇ ચમત્કારી શક્તિથી તેમની વાત સમજી જઇશું.

મારો જ્યારે નંબર આવ્યો, ત્યારે ભારતીબહેને મને વેધક દૃષ્ટીથી નિરખ્યો. કદાચ મારા વ્યક્તિત્વમાં તેમને મારા શિક્ષણનાં કે મારી શ્રવણ શક્તિનાં દર્શન થયા હશે, તેથી રસમ પૂરી કરવા મારા માટે અધિકારયુક્ત પણ હળવા અવાજે પૂછ્યું, “Do you speak English?”

પહેલાં તો મને સામો પ્રશ્ન કરવાનું મન થયું, “Do you? પણ સત્તા આગળ શાણપણ નકામું ધારી મેં મૂંડી હલાવી 'હા' કહ્યું. કારવાઇ પૂરી થતાં મને એક સરકારી પત્ર આપીને કહ્યું, તમારો NI નંબર આવે ત્યાં સુધી આ પત્રના આધારે તમને બેનીફીટ મળશે. નોકરી માટે જાવ અને તેઓ NI નંબર પૂછે તો આ પત્ર બતાવશો.”

કારવાઇ પૂરી થઇ. એક સૈનિક કદી dole પર ન રહે તેથી બેનિફીટ અૉફિસમાં ન જતાં સીધો જૉબ સેન્ટરમાં ગયો.

ત્યાં ફરી શરૂ થઇ નવી ઘોડી, નવો દાવ!