આસપાસ - ચોપાસ : કંઈક વાંચેલું, કંઈક સાંભળેલું: ૧ - સૌથી જુનો વ્યવસાય

૧. કલકત્તાની એ સાંજ:

એક જમાનામાં કલકત્તાના એસ્પ્લેનેડ મેદાનમાં લોક નાટ્ય ‘જાત્રા’ (આપણે ત્યાં થતી ભવાઈ જેવી કલા), બાઉલ ગાયકો અને લોકવાર્તા કહેનાર કલાકારો ડાયરો જમાવતા. લોકો ટોળે વળી તેમને સાંભળવા એકઠા થાય. તે દિવસે હું એક મોટા ટોળામાં સામેલ થયો અને વાર્તાકારે શરૂ કરેલી કથા એકાગ્ર ચિત્તે સાંભળવા લાગ્યો. તેણે કહેલી વાત જેવી સાંભળી તેવી જ અહીં ઉતારી છે.

"રાયબહાદુરની કલકત્તામાં આવેલી રાજબાડીના જલસાઘરમાં સંગીત રસિકો હકડેઠઠ થઈને બેઠાં હતા. પ્રસંગ જ એવો હતો. બનારસ ઘરાણાંના રાજેશ્વરીદેવીના અગ્રગણ્ય શિષ્ય પંડિત ઉમાપ્રસાદનો રાગદારીનો કાર્યક્રમ હતો. દિલ્હી, કાનપુર, મેરઠ અને લખનૌની સંગીત સભાઓમાં સુવર્ણનાં બિલ્લા જીતી આવેલા પંડિતજીનો અવાજ કસાયેલો હતો. તાલિમ પણ એટલી જ જબરજસ્ત. આજે તો જલસાઘરના ઉપરના ભાગમાં અાવેલી ગૅલેરીમાં ચિકના પડદા ગોઠવાયા હતા અને તેની પાછળ રાજબાડીની મહિલાઓ બેઠી હતી. આજનાે કાર્યક્રમ રાયબહાદુરના પાટવીપુત્ર બિનૉયબાબુના માનમાં રાખવામાં આવ્યો હતો. 

"રાયબહાદુરની સરકારમાં સારી વગ હતી. વિલાયતની અગ્રગણ્ય કંપનીઓની એજન્સીઓ તેમને મળી હતી. બિનૉયબાબુ બનારસમાં રાયબહાદુરના વ્યાપારની શાખાના સંચાલક હતા. ત્યાં જ તેમણે સ્નેહ લગ્ન કર્યાં અને પત્ની સાથે કલકત્તા પહેલી વાર આવ્યા હતા તેથી ઘરમાં ખુશીની હવા દોડી રહી હતી. 

તાનપુરાનાં તાર ઝંકારાયાં. પંડિતજીએ તેમના ધીર ગંભીર અવાજમાં ગાવાની શરૂઆત કરી. જેમ જેમ કાર્યક્રમ અાગળ વધતો ગયો, શ્રોતાઓ મંત્રમુગ્ધ થતા ગયા. કાર્યક્રમના અંતરાળ બાદ કોઈએ પંડિતજીને વિનંતી કરી : તેમનાં ગૂરૂમાતા રાજેશ્વરી દેવીની પ્રિય ‘ચીજ’ સંભળાવો! 

વિલંબીતમાં પંડિતજીએ એવી મજાની હવા બાંધી, રસિયાઓ ‘વાહ વાહ’ કરતા થાકતાં નહોતાં. ત્યાર પછી શરૂ થયો દ્રુત અને તબલાંની સંગતમાં રાગ બરાબર જામ્યો. અચાનક શું થયું કોણ જાણે, પંડિતજી સમ ચૂકી ગયા. તેમણે ફરી એક વાર તાનનાં આવર્તન ગાયાં અને - ફરીથી સમ પર આવી ન શક્યા. બધા આશ્ચર્યમાં પડી ગયા! પંડિતજીને તાનનું ફરી એક વાર આવર્તન કરવાની વિનંતી કરતાં તબલચીએ ફરી તબલાં પર થાપ મારી અને અચાનક રાણીવાસના ચીક પાછળથી તાન સંભળાઈ! રાગની બારીકીઓ રજુ કરીને ગાયિકાએ તબલાંની છેલ્લી ‘તિરકીટ ધા!’ પર તાન પૂરી કરી.

જલસાઘરમાં બેઠેલો ભદ્રગણ અવાચક થઈ ગયો. 

પંડિતજીએ રાણીવાસ તરફ જોઈ બેઉ હાથ જોડ્યાં અને બોલ્યા, “ધન્ય! ધન્ય!”

રાય બહાદુરનો ચહેરો અચાનક લાલ થયો. તેમણે પંડિતજી તરફ નજર કરી અને ઉપરના માળ પર લગાવેલા ચિક તરફ તીવ્રતાથી જોયું.

“માફ કરજો, રાય સાહેબ! આ રાગ પર આટલી માલિકી રાજેશ્વરી દેવી સિવાય ફક્ત એક જ વ્યક્તિમાં હતી. તેમનાં પુત્રી ઉમા મહેશ્વરી દેવી. તેમનાં સિવાય આટલા અધિકારથી ગાનાર અન્ય કોઈ વ્યક્તિ હોઈ જ ન શકે. દસ વર્ષના મારા શિક્ષણમાં મેં એવા કોઈ ગાયક કે ગાયિકા નહોતાં જોયાં જેમને આ રાગમાં માહિરીયત તો ઠીક, પણ તે વિશે ઊંડાણમાં માહિતી હોય. આપની રજા હોય તો હું તેમનાં દર્શન કરી શકું? તેમનાં ચરણસ્પર્શ કરીને હું ધન્ય થઈશ!”

રાય બહાદુરે તેમના વૃદ્ધ નોકરને ઉપર દોડાવ્યો. તે પાછો અાવ્યો ત્યારે તેના ચહેરા પર દુ:ખની છાયા હતી. તેણે રાય બહાદુરના કાનમાં કશું કહ્યું. લાકડીના ટેકા પર વૃદ્ધ રાય સાહેબ એકદમ ઉભા થઈ ગયા. તેમનો હાથ અને લાકડી, બન્ને ધ્રુજતાં હતા. પુત્ર તરફ જોઈ તેમણે કડક સ્વરે કહ્યુંં, “અબ્બી હાલ તેને કાઢી મૂકો. ભરી સભામાં કૂળને લાંછન લગાડતાં તેમને શરમ ન આવી? અને તમે, તમે અમારાથી આ વાત છુપાવી? એક બાઈજીની દીકરી…?”

***

વાર્તાકાર અચાનક થંભી ગયો. તેમના શ્રોતાઓ પણ વાર્તાના અંતના વિસ્મયમાંથી બહાર આવ્યા નહોતા. એક ભોળા યુવાને પૂછ્યું, “ તો શું ગાયિકા રાય સાહેબનાં પુત્રવધુ…?“ અને રોકાઈ ગયો.

“તો પછી તેમનું શું થયું?” મેં પુછ્યું.

વાર્તાકારે ટોળામાં ઉભેલા તિરછી ટોપી પહેરેલા, ગળામાં રંગીન ચટાપટાવાળું રેશમી મફલર પહેરેલા, ગલોફાંમાં પાન નાખેલ લુંગીધારી માણસ તરફ જોયું. તે મારી પાસે આવ્યો અને બોલ્યો, “સિર્ફ સો રૂપિયા! સાથે સાથે રવીંદ્ર સંગીત, રાગદારી, ગજ્જલ, ઠુમરી - જે સાંભળવું હોય તે પણ સાંભળવા મળશે.”

***

૨. આગ્રાની એ રાત...

પહેલી કથા વાંચી તેના લગભગ તે જ અરસામાં આ નવલિકા એક મરાઠી સામયિકમાં વાંચી હતી. લેખક છે મહારાષ્ટ્રના સુપ્રસિદ્ધ લેખક શ્રી. રણજીત દેસાઈ.

***

મુંબઈની એક પ્રખ્યાત પરદેશી કંપનીની શાખામાં હું મૅનેજર હતો. કામ પ્રસંગે મારે ઉત્તર ભારતના શહેરોમાં હંમેશા જવું પડતું. ઉત્તરમાં મારૂં સૌથી પ્રિય શહેર હતું આગ્રા! પહેલી વાર ગયો તે રાતે પુનમ હતી. પૂર્ણિમાની રાતમાં તાજનાં દર્શન કરવા એક અમૂલ્ય લહાવો છે જે મને તે રાત્રે મળ્યો. ત્યાર પછી જ્યારે પણ મારે ઉત્તર ભારતની સફર પર જવાનું થાય ત્યારે એવો પ્રયાસ કરતો કે અજવાળિયાંની એક રાત આગ્રામાં ગાળી શકું અને રાત્રે ચંદ્રના પ્રકાશમાં તાજના સાન્નિધ્યનો આનંદ માણી શકું.

આ વખતે શરદપુનમની રાત હતી. મિટીંગ મોડેથી પૂરી થઈ. હૉટેલ પર જઈ સ્નાન કર્યું, અને કુર્તા-પાયજામામાં હું બહાર જમવા ગયો. જમી કરીને નજીકની પાનની દુકાનમાં ગયો અને બનારસી ઝર્દાનાં મઘઈ પાનની જોડી બનાવવાનો અૉર્ડર આપ્યો. ચૌરસિયાજી ગીત ગણગણતાં મઘઈના નાજુક પત્તાં પર એવી જ નજાકતથી ચૂનો-કાથો લગાડતા હતા, ત્યાં રેશમી સાડીમાં બની ઠનીને એક સ્ત્રી આવી. પાલવ ઓઢવાની ઢબ અને તેણે કરેલા શૃંગાર પરથી તે સ્થાનિક રહેવાસી હતી અને કયા વ્યવસાયની હતી તેનો તરત અણસાર આવ્યો. મેં તેના તરફ દુર્લક્ષ્ય કર્યું, પણ ચૌરસિયાજીએ તેની તરફ આંખ મિંચકાવીને પૂછ્યું, “ક્યોં ચમેલી, પાન ખાઓગી?” 

હવે મેં તેની તરફ જોયું. યુવતીની ઉમર ચોવીસ - પચીસ સાલથી વધુ નહોતી. આંખના ખૂણામાંથી મારી તરફ તિરછી નજર ફેંકી તેણે ચૌરસિયા તરફ સ્મિત કર્યું. તેના હાસ્યમાં તેની ધવલ દંતપંક્તિ દુકાનના ફાનસના અજવાળામાં પણ ચમકી ઉઠી. આ મધુર હાસ્ય સાથે તેણે ચૌરસિયાને કહ્યું, “કોઈ ખિલાને વાલા હો તો ક્યોં નહિ, ભૈયા?” અને આંખના ખૂણામાંથી મારી તરફ મારકણી નજરે જોઈને પૂછ્યું, “ક્યા ખયાલ હૈ બાબુ, આપ ખિલાઈયેગા?” બાઈની વાણીમાં રહેલી તહેજીબ જોઈ મને ખરેખર નવાઈ લાગી. હવે મેં ચમેલી તરફ વધુ ધ્યાનપૂર્વક જોયું. તેના શ્યામ ચહેરા પર કોણ જાણે કેમ મને તેની ચરિત્રકથા અંકાયેલી લાગી. તેના હાસ્યના પડદા પાછળ એક કારૂણ્ય હતું. એક પ્રકારની અસહાયતા, લાચારી તો દેખાયાં પણ તેના વાર્તાલાપમાં તેની બુદ્ધિમતા, વિનોદી પ્રકૃતિ અને એક પ્રકારની શિષ્ટતા જણાઈ આવ્યાં - બધાં એકી સાથે. મને વિચાર આવ્યો, કોણ હતી આ અભાગિની, જેને 'આ' વ્યવસાયમાં આવવું પડ્યું હતું? 

હું પરિણીત છું અને પત્ની પર મને અત્યંત પ્રેમ છે. કોણ જાણે કેમ, આ વખતે મને ચમેલી પ્રત્યે સહાનુભૂતિની ભાવના થઈ આવી. આગ્રામાં રહીને પણ તેણે તાજમહાલ જોયો હતો કે નહિ તે વિચાર આવ્યો. વળી આજે તો પુનમની રાત હતી.

“પાન તો ખિલાઉંગા, પહલે યહ બતાઓ, ચાંદની રાતમેં કભી તાજ દેખા હૈ?” મેં પૂછ્યું.

ચમેલી ખડખડાટ હસી પડી. તેણે માથું હલાવ્યું અને તેના વાળની એક લટ તેના ગાલ પર સરકી પડી. તેણે કહ્યું, “મજાક તો નહિં કર રહે બાબુજી? હમરે પેશેમેં રાત કો ભલા કોઈ કભી તાજ દેખને તો ક્યા, કમરે કે બહાર ભી નિકલતા હૈ?”

મેં ખિસ્સામાંથી સોની નોટ કાઢીને તેને આપી અને કહ્યું, “બસ, એક કલાક મારી સાથે તાજના સાન્નિધ્યમાં બેસવાના આ પૈસા છે. આવીશ?” તે જમાનામાં સો રૂપિયા આખા મહિનાનો પગાર ગણાતો!

ચમેલી તૈયાર હતી. ઘોડાગાડી કરી અમે તાજ મહાલ જોવા ગયા. ચંદ્રના પ્રકાશમાં રૂપાના મહેલ જેવા દમકતા તાજ મહેલના ઉદ્યાનમાંની એક બેેન્ચ પર બેસી અમે તાજનાં દર્શન કરતા રહ્યા. અમારી બન્નેની વચ્ચે સારૂં એવું અંતર રાખીને હું બેઠો હતો. અત્યાર સુધી ઘોડાગાડીમાં પણ હું ચમેલીથી દૂર બેઠો હતો. અર્ધો -પોણો કલાક અમે શરદ પુનમની ચાંદનીના પ્રકાશમાં તાજનાં દર્શન અમે અપલક રીતે કરતાં રહ્યાં. મારી વાત કરૂં તો અંતરમાં એક એવી અનુભૂતિ થઈ, જાણે ચાંદનીના પ્રકાશ દ્વારા મુમતાઝ મહાલ તેના હૃદયનો સ્નેહ ઉદ્યાનમાં હાજર રહેલ બધી વ્યક્તિઓ પર વરસાવતી હતી. મને ખ્યાલ ન રહ્યો ક્યારે ચમેલીએ મારી નજીક આવી મારા ખભા પર માથું ટેકવ્યું. મારૂં તેની તરફ ધ્યાન જતાં તેનાથી દૂર ખસવા જતો હતો ત્યાં તેણે કહ્યું, “બાબુજી,રહેવા દો! પણ અમને ગલત ન સમજતા. આજ દિવસ સુધી અમે તાજને દૂરથી જોયો. કદી નજીક જવાનો મોકો ન મળ્યો. આજે ચાંદની રોશનીમાં તાજના અદ્ભૂત રૂપનાં દર્શન આટલી નજીકથી કરાવીને આપે અમારી જીંદગી પ્રત્યેની નજર બદલી નાખી છે. આજે કશું કહેવા માટે મારી પાસે શબ્દ નથી. બસ, અત્યારે ફક્ત એક ખ્વાહેશ છે : અહીં બેઠાં બેઠાં આજની રાતમાં આખી જીંદગી વિતી જાય!”

એક ઊંડો શ્વાસ લઈ તેણે મારી તરફ જોયું અને કહ્યું, "એક મહેરબાની કરશો, બાબુ સાહેબ? આપે આપેલા  પૈસા હું નહિ રાખી શકું. આપની જે ઈચ્છા હોય…”

મેં તેના તરફ જોઈ મારા હોઠ પર આંગળી મૂકી ચૂપ રહેવા નિશાની કરી. એક કલાક ત્યાં બેસી રહ્યા બાદ ઘોડાગાડી કરી અમે ચૌરસિયાની પાનની દુકાને ગયા. એ તો દુકાન બંધ કરીને ચાલ્યો ગયો હતો, પણ ચમેલીને ત્યાં ઉતારી હું મારી હૉટેલ પર ગયો. બીજા દિવસે વહેલી સવારની ટ્રેનથી મુંબઈ પાછો. 

ત્રણેક મહિના બાદ મારે પાછા આગ્રા જવાનું થયું. આ વખતે ફક્ત એક દિવસની ટ્રિપ હતી. સાંજની ટ્રેનથી મારે દિલ્હી જવાનું હતું તેથી મિટીંગ બાદ નજીકની રેસ્ટરાંમાં ભોજન પતાવી પેલી પાનની દુકાને ગયો. દુકાનદાર મને ઓળખી ગયો. આમ પણ પાનવાળાઓની સ્મરણશક્તિને દાદ આપવી જોઈએ! તેણે કહ્યું, “ક્યા નોશ ફરમાઓગે, સાહેબ? મઘઈ-જોડી, બનારસી ઝર્દા?” મેં હસીને હા કહી. હું આગળ કશું કહું તે પહેલાં તે બોલ્યો, “સાહેબ, આપે ચમેલી પર શો જાદુ કર્યો કોણ જાણે. બીજા દિવસે તે મારી પાસે આવી, અને કહ્યું, ‘ભૈયા, હું મારે વતન પાછી જઉં છું. ગઈ કાલે રાતે ચાંદનીમાં તાજનાં દર્શન કરાવીને પેલા બાબુજીએ જીવન પ્રત્યે જોવાનો મારો દ્રષ્ટિકોણ બદલી નાખ્યો. જીવનની સામાન્ય જરૂરિયાતોને પેલે પાર પરમાત્માની સૃષ્ટિમાં અને માનવ નિર્મીત કલાકૃતિમાં જે સૌંદર્ય છે તે નિરખવાની શક્તિ પેલા શરીફ માણસે મને તે રાતના બે કલાકમાં મારા શરીરને સ્પર્શ પણ કર્યા વગર આપી. ગઈ કાલ રાતની ચાંદનીમાં નહાઈને મારૂં શરીર શુદ્ધ થયું તેને હવે કલંકિત નહિ કરૂં. બસ, હવે કશાની અપેક્ષા રહી નથી,’ કહીને તે જે ગઈ, પાછી આવી નથી. બિચારી કોઈ સારા ઘરની હોય તેવું લાગ્યું. કોણ જાણે કઈ મજબુરી...?

હું કશું બોલ્યો નહિ. ચૌરસિયાજીની વાત સાંભળી મનમાં ગ્લાનિ ઉપજી. તેમને પાન-જોડી બાંધી આપવા કહી, તે લઈ હું ત્યાંથી નિકળી ગયો. એક વાત સાચી. ચમેલીને લાંબા સમય સુધી હું ભુલી ન શક્યો.

***