એકો-મૅપ : આપણું પોતાનું ગ્રહમંડળ

આજના મનોયત્નની શરૂઆત ‘ecomap’થી કરીશું. 

‘એકો મૅપ’ એક વ્યક્તિના સંબંધોના જન્માક્ષર જેવો નકશો છે. ૧૯૭૫માં હાર્ટમન નામના સમાજશાસ્ત્રીએ તેનું નિયોજન કર્યું જેના આધારે સમાજસેવક અને કાઉન્સેલર તેમની મદદ લેનાર વ્યક્તિની સામાજીક અને ભાવનાત્મક સ્થિતિનું પ્રાથમિક મૂલ્યાંકન કરી શકતા હતા. આ નકશો આપણા પોતાનાં આપ્તજન તથા આત્મીય સાથેના આપણાં સંબંધો દર્શાવતો હોવાથી આપણા સિવાય તેનું વાસ્તવીક ચિત્રણ અન્ય કોઈ કરી શકે નહિ. આપણે પોતે કરવાના આ મનોયત્નને અન્ય કોઈને બતાવવાનું નથી તેથી તેને પ્રામાણીકતાપૂર્વક બનાવવું અત્યંત જરૂરી છે.  લેખન કાર્ય પુસ્તક (Work Book)ના આગળના બધા કાર્યક્રમ એકો મૅપ પર આધાર રાખતા હોઈ તેને ખૂબ વિચારપૂર્વક બનાવવું જોઈશે.

એક રીતે જોવા જઈએ તો દરેક માણસનું વિશ્વ આકાશગંગાની જેવું હોય છે. આકાશગંગામાં અગણિત તારા છે. સૂર્ય સમાન આ તારકોને ગ્રહ અને ઉપગ્રહ હોય છે. પ્રત્યેક ગ્રહમંડળ તેના સૂર્યની ચોમેર ફરતું રહે છે તેમ છતાં આકાશગંગાથી વિખૂટું નથી. તેવી જ રીતે દરેક વ્યક્તિ એક સૂર્ય જેવો છે અને તેનું ગ્રહમંડળ એટલે તેનાં આપ્તજન અને મિત્ર મંડળ. ખુબીની વાત એ છે કે જેને આપણે આપણા ગ્રહ માનીએ છીએ, તેમની દૃષ્ટિએ તેઓ પોતે તેમનાં સૂર્ય છે, જેમની આસપાસ તેમનાં સગાં સંબંધીઓ પરિભ્રમણ કરતા જણાય છે. મારો ભાઈ પણ તેની દૃષ્ટીએ એક સુરજ છે, જેનો એક ગ્રહ હું પણ હોઈ શકું છું! આજે કેવળ આપણી અને આપણા ગ્રહમંડળના સભ્યો સાથેની વાત છે તેથી તેના પર જ ધ્યાન કેન્દ્રીત કરીશું.

સૌથી પહેલાં એક કોરા કાગળ ના મધ્યમાં એક નાનકડું વર્તુળ બનાવશો. આ તમે છો, તેથી તેની અંદર લખશો : ‘હું’. આ અહંભાવ દર્શાવવા માટે નથી. ફક્ત સંબંધોનું માનચિત્ર બનાવવા માટેનું સાધન છે.

હવે આ વર્તુળને કેન્દ્રસ્થાને રાખી તેની આજુબાજુ તમે જેમને તમારા આપ્ત, ઘનીષ્ઠ, આત્મીય માનો છો એટલા ચક્ર બનાવશો. દરેક ચક્રની અંદર સંબંધીત વ્યક્તિનું નામ લખશો. તમારે જેમનાં નામ ન લખવા હોય તેમને કોઈ ‘અ’, ‘બ’ ‘ક’ જેવી સંજ્ઞા આપશો. જે વ્યક્તિને તમે અત્યંત નજીકનાં ગણો છો, તેમના નામનું વર્તુળ તમારી નજીક, અને દૂર છે, તેમને દૂર ચિતરશો. આમ કરવાથી એકો મૅપનું પહેલું ચિત્ર લગભગ આવું થશે :

ઉપરનું ચિત્ર એક દાખલા તરીકે આપ્યું છે. આ નકશામાં તમે જેમને અને જેટલી વ્યક્તિઓને તમારી નજીકના સમજતા હોવ તેમને તેમાં ઉમેરશો. હવે પછી આવનાર મનોયત્નોમાં તમે દોરેલા પહેલા એકો મૅપ પર જ કામ કરવાનું છે. તેથી એક વાર તમે જે 'ગ્રહ મંડળ' બનાવશો તેમાં આગળ જતાં કોઈ ફેરફાર કરવાનો નથી.  તેથી પ્રથમ નકશો વિચારી સમજીને જ કરશો!