૨૫ ડિસેમ્બરની પરોઢે આજે આપણી યાત્રાના સાથી મિત્રોને - અાજકાલ અમેરિકામાં કહેવાય છે તેમ, ‘હૅપી હૉલિડેઝ’ના અભિવાદન. ભારતમાં આ પ્રસંગની ઉજવણીની પરંપરા જોઈએ તો નાતાલ એક લાંબી રજા માણવાનો ઉત્સવ ગણાતો. શાળાઓમાં એક અઠવાડિયાની રજાઓ ‘પડતી’. વચ્ચે રવિવાર આવતો હોય તો સરકારી કચેરીમાં કામ કરતા હોય તો બાપુજીને પણ કોઈ કોઈ વાર સળંગ સાત દિવસની રજા મળતી. દિવાળી પછી આવતી આ રજાઓ ગઈ સદીમાં પણ સર્વ-ધર્મ-સમાનતાની ભાવના - સેક્યુલરીઝમનો બનાવટી ઓપ આપ્યા વગર ખુલ્લા દિલથી ઉજવાતી, એટલું જ નહિ, આ રજાઓની ખાસ કરીને બાળકો આતુરતાથી રાહ જોતાં!
‘હૅપી હૉલિડેઝ’ના અનુષંગે રજાના છેલ્લા દિવસે ઉજવાતી નુતન વર્ષની પૂર્વસંધ્યાની વાત કરીશ.
નુતન વર્ષની ઉજવણીની પ્રથા ઘણી જુની છે. જ્યુલિઅન અને ગ્રેગોરિયન પંચાંગની શરૂઆત બાદ ૧ જાન્યુઆરીને નુતન વર્ષ ગણાય તે પહેલાં વિશ્વની જુદી જુદી સંસ્કૃતિઓમાં નવા વર્ષની શરૂઆત પાકની લણણી કરવાના દિવસે કે જે તે દેશમાં કોઈ મહત્વનો પ્રસંગ બની ગયો હોય તેને વધાવવા કે ઉજવવા તે દિવસને નુતન વર્ષ ગણવામાં આવ્યું. જેમ કે સમ્રાટ વિક્રમાદિત્યે શકોને હરાવ્યા તે દિવસને વિક્રમ સંવત કહી ત્યારથી તેની ઉજવણી શરૂ થઈ.
પુરાતન કાળમાં ભારતીય સંસ્કૃતિનો વિકાસ થયો ત્યારે તેની વૃધ્ધિ લાઓસ, થાઈલૅન્ડ, કમ્બોડિયા, ઈંડઓનેશિયાના જાવા-સુમાત્રાના બેટમાં થઈ. ત્યાં પણ આપણી જેમ નુતન વર્ષની ઉજવણી થવા લાગી. બાર ગાઉએ બોલી બદલાય, અને સેંકડો માઈલે ભાષા બદલાય તેમ પૂર્વના અા દેશોની ભાષા બદલાઈ, પણ અલંકાર ન બદલાયા. આજે પણ ઈંડોનેશિયાની ભાષાનું અધિકૃત નામ “બહાસા ઈંડોનેસિયા’ છે. લોકોનાં નામ પણ ભારતીય લાગે.
સેંકડો વર્ષ પહેલાં થાઈલૅંડમાં માલ સામાનની અદલાબદલીની - બાર્ટર પદ્ધતિ હતી ત્યારે મુખ્યત્વે ચોખાની અવેજીમાં માલ-સામાન લેવાતો. જ્યારે નાણાંના એકમની શરૂઆત થઈ ત્યારથી થાઈલૅંડના ચલણના એકમનું નામ “ભાત” - Baht - થયું. ઇંડોનેશિયામાં હજી પણ ચલણનું નામ 'રૂપિયા' છે!
નુતન વર્ષના દિવસની વાત કરીએ તો આ દિવસને કંબોડિયા અને લાઓસમાં ‘સંક્રાન્ત’ અને ‘મહા સંક્રાન્ત’ કહેવાય છે. જો કે તેનો અંગ્રેજી સ્પેલિંગ જુદો છે - songkrant!
આજની આપણી વાતચીતમાં વિશ્વભરમાં ઉજવાતી નુતન વર્ષની પૂર્વસંધ્યાના અનુસંધાનમાં આપણી જિપ્સીની યાત્રાની છેલ્લા સાત વર્ષની પુરાણી મૈત્રી અને સાથસંગાથને અનુરુપ એક સ્કૉટિશ ગીતનો ઉલ્લેખ કરીશ.
જેમ આપણા ગુજરાતની અસ્મિતાના રાષ્ટ્રકવિ તરીકે સ્વ. ઝવેરચંદ મેઘાણી ગણાયા તેમ સ્કૉટલૅન્ડમાં રૉબર્ટ બર્ન્સ થઈ ગયા. તેમણે મૂળ સ્કૉટિશ ગેલિક (Gaelic) ભાષાના ગીતનું અંગ્રેજી-કરણ કરી એક કૃતિ સર્જી તે નુતન વર્ષની પૂર્વસંધ્યાનું વિશ્વગીત બની ગઈ. ૩૧મી ડિસેમ્બરની મધરાતે ગામના ટાવરમાં બારમો ડંકો વાગે કે વિશ્વભરમાં લોકો તેમના ગામ કે શહેરના સ્થાનિક ચોકમાં ભેગા થઈ એકબીજાને નુતન વર્ષના અભિનંદન આપી આ ગીત ગાય છે. ગીતના શબ્દો છે Auld Lang Syne. અર્થ છે, For Old Times’ Sake!
કોઈ પણ કવિતા કે ગીતનો શાબ્દિક અર્થ જોવાને બદલે આપ સમાન રસિકો હંમેશા તેની પાછળ રહેલા કવિહૃદયના ધબકારા અનુભવે. અોલ્ડ લૅંગ સાઈન આવું જ ગીત છે. રાતના બારમા ટકોરા પછી લોકો એકબીજાના હાથ પકડી ડોલતાં ડોલતાં આ ગીત ગાય છે. ગયા વર્ષને વિદાય આપવા, તે દરમિયાન આપણે સૌએ સાથે માણેલા મૈત્રીના સુખદ દિવસોને યાદ કરી, તેને ખાતર આગળનો મારગ એવી જ રીતે ચાલવા આ ગીત ગવાય છે. આમ આ ગીત કેવળ નુતન વર્ષને આવકારવાને બદલે વિખૂટા પડતા દિવસોને, મિત્રોને આર્જવતાપૂર્વક - વિતેલા દિવસોને યાદ કરી, આપણી જુની દોસ્તીને ખાતર આ ગીત ગવાય છે.
જિપ્સીની વાત કરીએ તો મિલિટરીની ટ્રેનિંગ પૂરી થયા બાદ તેની ઉજવણીની પરેડ થયા બાદ તે દિવસની મધરાતે સેનામાં અફસર તરિકેની નિયુક્તિ જાહેર થતાં આ સૈનિકની માતા અને તેની નાનકડી બહેને તેના ખભા પર તેના હોદ્દાના તારક લગાવ્યા હતા. તે સમયે અૅકેડેમીના બૅન્ડ દ્વારા 'અોલ્ડ લૅંગ સાઈન’ના સૂર વગાડવામાં આવ્યા હતા.
આ ગીતનું મહત્વ છે, “મિત્રો, મહિનાઓ સુધી આપણે આપણા પ્રશિક્ષણમાં પસિના વહાવ્યા; વરસતા વરસાદમાં કાદવ અને કિચડમાં રગદોળાયા, પડ્યા, આખડ્યા, ઘાયલ થયા તે વખતે આપણે એકબીજાને જે આધાર આપ્યો, ખભા પર ઉંચકી એકબીજાને સલામત સ્થાને લઈ ગયા ત્યારે આપણે પરસ્પર કરૂણા, મૈત્રી અને દયા-સભર ટેકો આપ્યો હતો, તેને ખાતર આજે ગાઈશું, 'ઓલ્ડ લૅંગ સાઈન'. આપણી મૈત્રીને આપણે કદી ભુલી નહિ શકીએ. કેમ કરીને ભૂલાય?
દરેક મનુષ્યનું જીવન એક યુદ્ધભૂમિ સમાન છે. આપણે બધાં તેમાંથી પસાર થઈએ છીએ. આ મહાસંગ્રામમાં આપે અમને આપેલો આધાર, આપની મૈત્રી તથા દર્શાવેલી કરૂણાને યાદ કરી, આપણા જુના સંબંધને ખાતર આજ આપણે આ ગીત સાંભળીશું, ગાઈશું. પ્રથમ તેના સૂર અને શબ્દો અને ત્યાર બાદ મિલિટરીના બૅંડે તેને જે રીતે પ્રતિધ્વનિત કર્યા તે સાંભળીશું.
