જિપ્સીનો વિસામો: 'કુછ યાદ રહે તો, સુન કર જા!'

પૂર્ણીમાની રાતે એક કવિ ભરતીની ઉત્તાન તાન જોઇને આનંદવિભોર થઇ ગયા. તેમણે જળ ઉપર ઉદિત થયેલ ચંદ્રને જોયો અને હૃદયમાં અસિમીત હર્ષ જાગ્યો. પરિણામે ગુજરાતી સાહિત્યમાં એક અમર કાવ્ય જન્મ્યું.

ભાવનગર નજીક આવેલા આ સમુદ્રના કિનારે શરદ પૂનમની રાતે જિપ્સી અને તેના મિત્રો કવિ કાન્તને યાદ કરતા હતા. રાત કદી ખતમ ન થાય અને પૂર્ણ કળાએ ખિલેલ ચંદ્ર કદી પણ અસ્ત ન થાય એવો વિચાર કરતા હતા. તે વખતે સાગરની ભવ્ય ભરતીના પ્રચંડ નાદમાં તેને‘કામિની કોકિલા’ની કેલી કૂજન તો ન સંભળાઇ, પણ વિશાળ સાગર પર તથા સમગ્ર આસમંત પર હર્ષોલ્લાસ ફેલાવતા ચંદ્રને જોઇ મનમાં સંતાયેલું ગીત બહાર આવ્યું: “અય ચાંદ છૂપ ના જાના!

કવિએ ગીત લખ્યું, અને ગાયું કાનનદેવીએ. ગાતી વખતે તેમના મનમાં શું ચાલતું હશે તે અકલનીય છે, પણ ગીતના આત્મામાં તેમણે જાણે ડૂબકી મારી હોય અને તેના રસમાં તરબોળ થઇને આ ગીત ગાયું હોય તેવો ભાવ અમે અનુભવ્યો. આ ખુબી હતી કાનનદેવીની. તેમણે જે ગીત ગાયાં, તેના અર્થ અને ભાવનામાં પૂરી રીતે ભીંજાઇને પ્રસ્તુત કર્યા. આથી જ તેમનાં ગીતોમાં આજે પણ એ જ તાજગી અને ખુશ્બૂ વર્તાય છે.

જુના જમાનાના લોકો કહેશે, કાનનદેવીનાં ગીતોની સ્મૃતી અાપણા જીવનની નાજુક પળો સાથે જેટલા જોડાઇ છે, એટલી જ આનંદની ક્ષણો સાથે. યાદોના કુંજવનમાં લટાર મારતી વખતે આપણા યૌવનકાળના મધુર પ્રસંગો પર પહોંચીએ ત્યારે કદાચ યાદ આવે પેલી મુશ્કેલ ક્ષણ, જ્યારે કોઇએ આપણને નાજુક, ઉત્તર ન આપી શકાય તેવો પ્રશ્ન પૂછ્યો હતો. સંજોગોએ સર્જેલી તે વસમી વિદાયના સમયે તેઓ જે ન કહી શક્યા, કાનનદેવીના ગીતે તેમની ભાવના વ્યક્ત કરી: “ભૂલ સકે તો ભૂલ હી જાના/ક્યા ભૂલી હું ભૂલ બતાના...” અને તે ઘડીએ મનમાં ઉપસેલી પેલી કસકને, એ જખમને ફરી તાજી કરતી ક્ષણને વાચા આપતાં કાનનદેવીએ ગાયું, “જો દર્દ દિયા હૈ, લેકર જા તુ, હાં કર જા, યા ના કર જા!” ફિલ્મના સર્જકે કોણ જાણે અભાવિત રીતે કે જાણી જોઇને આ ચિત્રપટને નામ આપ્યું -‘જવાબ’! આ સૌને એવા nostalgiaમાં લઇ જાય છે તેનું વર્ણન કરવું એક ‘લેફ્ટ રાઇટ, ક્વીક માર્ચ’ કરનાર સૈનિક માટે શક્ય નથી! તે એટલું જ કહી શકશે, જે વ્યથા આપે અનુભવી, તેણે તે જીવી.

લોકોએ દુનિયાને ચિત્ર-વિચીત્ર સંજ્ઞાઓ તથા વાણી વિલાસ વડે નવાજી છે, વિવિધ વસ્તુઓ સાથે તેની સરખામણી કરી છે! કોઇ તેને રેલગાડી કહે તો કદાચ તેમાં રસહિનતા લાગે. પરંતુ તેને યોગ્ય શબ્દ મળે, તેમાં સૂર ભળે, અને ગાનાર કાનનદેવી હોય તો તે અજોડ ઉપમા બની જાય! યાદ છે આપને ‘યે દુનિયા, તુફાન મેલ’? એકાકિ જીવન જીવતી નાનકડા રેલ્વે સ્ટેશનના સ્ટેશનમાસ્તરની કન્યાના જીવનમાં ‘અપ’ અને ‘ડાઉન’ ટ્રેન સિવાય બીજું કશું નથી હોતું. ત્યાં અચાનક એક સ્મૃતીવિભ્રમથી પિડાતો પરદેશી યુવાન આવી જાય છે. નવ-યુવતિના જીવનમાં અકલનીય વાવાઝોડું આવે છે. તેમ છતાં હંમેશા કિલ્લોલ કરતી, ગાતી તરૂણીના પરિવેશમાં કાનનદેવીએ જે અભિનય આપ્યો, જે ગીતો ગાયા તે હંમેશા એક કોકિલાના ટહૂકા સમાન રહ્યા. દેશ પરદેશમાં, બરફનાં તોફાન કે રણની રેતીના ઠંડા નિ:શ્વાસ સમા શિયાળા બાદ બાદ વસંતનો પ્રાદુર્ભાવ થાય ત્યારે કુદરતમાં જે ફેરફાર થવાનો હોય એ થવાનો જ, પણ માનવીનું મન!? પરદેશમાં રખડતા કવિ બ્રાઉનીંગને એપ્રિલના મહિનામાં રૉબિન પક્ષી દેખાયું તો તે ગાઇ ઉઠ્યો, “Oh to be in England/Now that the Summer is Here!” આવે વખતે એક ભારતીયને ભણકારા સંભળાય છે કોકિલના પંચમ સ્વરના! અને આ ભારતીય જુના જમાનાનો હોય તો તેને સંભળાશે ગાન-કોકિલા કાનનદેવીના સૂર...‘મેરે અંગનામેં આયે આલી, મૈં ચાલ ચલું મતવાલી...” જાણે વસંત ઋતુ પોતે આછો લીલો વેશ પરિધાન કરીને નૃત્ય કરી રહી હોય!

*

એક પુરાતન ઋષિએ પૃથ્વીને બહુરત્ના વસુંધરા કહી છે. આપ કદાચ સંમત થશો કે આ વસુંધરા ભારતભુમિમાં સમાઇ છે. કોહિનૂર, હોપ ડાયમન્ડ જેવા ભૌતિક રત્નો આપણી ખાણોમાંથી નીકળ્યા અને ગયા કોઇના રાજમુકુટને શોભાવવા કે કોઇની અભેદ્ય તિજોરીના અંધકારમાં. એક આપણો મુલક એવો છે જ્યાં લોકમાન્ય રત્નો આપણી વચ્ચે રહી આપણાં જીવન અને જહેનમાં છવાઇ ગયા. તેમની લોકભોગ્ય કલા તથા જ્ઞાનની પ્રસાદી તેમણે ઉદારતાપૂર્વક આપી અને આપણે તેનો સ્વીકાર એટલી જ કૃતજ્ઞતાપૂર્વક કર્યો. આ તેમણે આપણા માટે મૂકેલો વારસો છે અને આપણે તેને આપણા હૃદયમાં સાચવી રાખ્યો છે. તેથી જ તો આ રત્નો કોઇના રાજમુકૂટ કે ખજાનામાં બંદી બનીને ન રહ્યા. કાનનદેવીના ભંડારની વાત કરીએ તો તેમાંથી એક પછી એક રત્નો બહાર આવતા ગયા:

‘તુમ મન મોહન, તુમ સબ સખીયન સંગ, હઁસ હઁસ ખેલો ના!’
‘જરા નૈનોંસે નૈનાં મિલાયે જાઓ રે. મેરે બાંકે રસીલે સાંવરીયા.’

‘સાંવરિયા, મન ભાયા..’
‘કૌન મન લુભાયા, કૈસે મનમેં આયા.’

અને તે યુગની લગ્નોત્સુક યુવતિને જોવા આવનાર મૂરતિયાએ તેને ગીત ગાવાનું કહેવામાં આવે ત્યારે યુવતિઓ દ્વારા ગવાતું, ‘પ્રભુજી, તુમ રાખો લાજ હમારી!’ આખા ભારતમાં ગવાતું થઇ ગયું. જિપ્સીને હજી યાદ છે તેમના પરિવારની મોટી બહેનોનું આ પ્રિય ગીત હતું. બીજું ગીત હતું કૃષ્ણભક્તિના ગીતોમાં આજકાલ ન સંભળાતું હોય તેવું ગીત: ‘તુમ મનમોહન, તુમ સખીયન સંગ, હઁસ હઁસ ખેલો ના!’ બસ, આંખો બંધ કરી આ ગીત સાંભળીએ અને મન પહોંચી જાય છે વ્રજમાં, અને નજર સામે આવે છે ગોપીઓ સાથે હસીને રાસ નૃત્ય કરતા શ્યામ!

*

જેમ રત્નોનું ઉગમ સ્થાન ઊંડી અંધકારમય ખાણ છે, કાનનદેવી એવી જ એક ખાણની નિપજ હતા. તેમનું જન્મ નામ હતું કાનન દાસી! તે સમયે કહેવાતા કલકત્તાના ‘સભ્ય’ સમાજ હાવડાના જે ઘોલડાંગા વિસ્તારને નિષીદ્ધ ગણતો હતો વિસ્તારમાં તેમનો જન્મ થયો. એ યુગ એવો હતો કે ફિલ્મોમાં કામ કરવા માટે ભદ્રસમાજની કોઇ મહિલા તૈયાર નહોતી થતી. અત્યંત ગરીબીથી પિડાતા પરિવારને મદદ કરવા માતાએ તેને દસ વર્ષની વયે મૂક ફિલ્મમાં અભિનય કરવા મોકલ્યા. ન તેમાં તેમને નામની ‘ક્રેડીટ’ મળી કે ન કોઇનું તેમની તરફ ધ્યાન ગયું. સમય જતાં ‘ટૉકી’ આવી, કામ મળતું ગયું. સૌ પ્રથમ તેમને પ્રસિદ્ધી મળી હોય તો તે ‘જોડ બાજાર’ ફિલ્મમાં. સિને સૃષ્ટીમાં ચંદ્રનો ઉદય થયો. તેમની ગાયકીને ઓળખી હોય તો આજના બાંગ્લાદેશના રાષ્ટ્રકવિ કાઝી નઝરૂલ ઇસ્લામ, ભિષ્મ દેવ ચટ્ટોપાયાય, જ્ઞાન દત્ત તથા બિનોદ બિહારી ચટ્ટોપાધ્યાયે અને તેમણે મળીને રીતસરનું સંગીત શિક્ષણ શરુ કરાવ્યું. આગળ જતાં પંકજ કુમાર મલ્લીક, રાય ચંદ બડાલ (અંગ્રેજીમાં તેમનું નામ R C Boral લખાતું),કમલ દાસગુપ્તા અને કે.સી. ડે એ તેમને તેમની સાથ આપ્યો. તેમની કળાનો સૂર્ય સોળે કળાએ ખીલ્યો હોય તો ન્યુ થિયેટર્સની ફિલ્મોમાં. એક પછી એક ચિત્રપટ સ્મૃતી ચિહ્ન બની ગયું. પ્રમથેશ બરૂઆને તેમના દેવદાસ માટે પારોના પાત્રમાં કાનનદેવી જોઇતા હતા. ઇર્ષ્યાથી અંધ બનેલા તેમના કરારબદ્ધ નિર્માતાએ તેમને છોડવાનો ઇન્કાર કર્યો. અંતે જમુના દેવી ફિલ્મમાં લેવાયા.

આખા દેશમાં કાનન બાલાને હવે લોકો સ્નેહથી કાનનદેવી કહેવા લાગ્યા. સિને સૃષ્ટીના માંધાતાઓ તેમને ‘મૅડમ’ કહીને બોલાવવા લાગ્યા, પણ બંગાળના દંભી ભદ્ર સમાજે તેમને પોતાના ઘરમા કદી આમંત્ર્યા નહિ. ઘણી વાર અસભ્ય વ્યવહાર પણ પ્રદર્શીત કર્યો: કાનનદેવી સામે આવે ત્યારે બેઠાં બેઠાં જ નમસ્તે કરી લેતા. એક સમારંભમાં જ્યારે પશ્ચિમ બંગાળના ગવર્નર પ્રમુખપદે હતા. કાનનદેવીએ હૉલમાં પ્રવેશ કર્યો, ગવર્નરશ્રી પોતે ખુરશી પરથી ઉભા થઇ ગયા અને તેમનું સ્વાગત કરવા આગળ વધ્યા, ત્યારે બંગાળી સમાજ લજ્જાથી ઝુકી ગયો. ત્યાર પછી જનતાએ તેમને ખુલ્લા હૃદયથી સ્વીકાર્યા.

આજે આપની સમક્ષ તેમનું અજાણ્યું પણ સૌને ગમી જાય તેવું ડ્યુએટ રજુ કરી કાનનદેવીને નમસ્તે કહીશ!

જિપ્સીનો વિસામો: 'આવાઝકી દુનિયાકે દોસ્તો..' (શેષ)

કૉલેજમાં હતો ત્યારે ભાવનગરમાં બિમલબાબુ દિગ્દર્શીત અને દિલીપ કુમાર અભિનીત ‘દેવદાસ’ આવ્યું ત્યારે અમે બધા તે જોવા ગયા. મારાં બાએ કહ્યું, ‘જુના દેવદાસની સામે આ કશું નથી!’ અને નસીબ જોગે બંદર રોડ પર આવેલા નૉવેલ્ટી સિનેમાના માલિક પ્રાણભાઇએ દિલીપ કુમારના ‘દેવદાસ’ની સામે સાયગલ સાહેબનું દેવદાસ મૂક્યું. બા અમને તે જોવા લઇ ગયા. ચિત્ર પૂરૂં થયા પછી કહે, “બન્ને વચ્ચે કેટલું અંતર છે તે જોયું?” અને તેમનું appreciation શરૂ થઇ ગયું. જે રીતે અમારાં ચાર ચોપડી ભણેલા બાએ ચલચિત્રના nuances સમજાવ્યા, તે સાંભળી અમે અવાક્ થઇ ગયા!

‘દેવદાસ’ ફિલ્મની એક વાત મને મારા મોટાભાઇએ જે વાત કરી તે કદી ભુલી ન શક્યો.
‘નરેન, બાપુજીના સંગ્રહમાં ખાં સાહેબ અબ્દુલ કરીમ ખાનસાહેબે ગાયેલ ઠુમરી “પિયા બિન નાહી આવત ચૈન!” તને યાદ છે?”
“હા, કેમ નહિ! એ તો અદ્ભૂત ચીજ છે!”
“ખાનસાહેબે આ ઠુમરી ગાયા બાદ કોઇ ગાયકની તે ગાવાની હિંમત ન થઇ, કારણ કે તે એક સિમાચિહ્ન-સમી બની ગઇ હતી. કોઇ પણ આ ઠુમરી ગાય તો તેની સરખામણી તરત કિરાણા ઘરાણાના સરતાજ અબ્દુલ કરીમખાન સાહેબની ઠુમરી સાથે થાય. પણ પ્રમથેશ બરૂઆએ સાયગલ પાસે આ ઠુમરી ગવડાવી. દારૂના નશામાં ધૂત્ થઇને રસ્તામાં પડેલ દેવદાસ ‘પિયા બિન..’ ગાય છે અને તેમને શોધવા ફીટનમાં બેસી આખા કલકત્તાનું ચક્કર ખાતી ચંદ્રમુખી દૂરથી તે સાંભળે છે અને તેના દેવદાસ પાસે પહોંચી જાય છે. નરેન, સાયગલે ગાયેલ આ ઠુમરી સંગીતના ક્ષેત્રમાં એક વિશેષ સ્થાન ધરાવે છે. આપણા બાપુજીએ તે સમયની રેકૉર્ડ કંપનીઓ સાથે પત્રવ્યવહાર કરી સાયગલે ગાયેલ ‘પિયા બિન..’ ને પ્રસિદ્ધ કરવાની વિનંતિ કરી હતી. બધી બાજુથી જવાબ આવ્યો કે કૉપીરાઇટના કારણે તેને પ્રસિદ્ધ કરી શકાય નહિ. અહીં આપના શ્રવણ આનંદ માટે ખાંસાહેબ અબ્દુલ કરીમખાન સાહેબની ઠુમરી પણ રજુ કરી છે.

સમય ગયો, ‘યુ ટ્યુબ’ની દુનિયામાં લોકોએ એવી કરામત કરી કે સાયગલ સાહેબનાં પ્રસિદ્ધ-અપ્રસિદ્ધ ગીતોને આસાનીથી હાથવગા કરી સાંભળી શકાયા. મને જ્યારે આ ઠુમરી ઇન્ટરનેટ પર મળી, મેં તેની CD બનાવી મારા મોટા ભાઇ મધુભાઇને મોકલી. મારા કમનસીબે તેમને તે સમય પર મળી નહિ. દેવદાસની કરૂણાંતિકાની છાયા મારા જીવનમાં પણ કોઇ ને કોઇ રીતે પડતી જ રહી.

સાયગલ સાહેબના જીવનમાં એક મોટું પરિવર્તન આવ્યું: તેઓ કલકત્તા છોડી મુંબઇ ગયા. એક પછી એક એટલી ફિલ્મો મળી, કામનું દબાણ કહો કે અન્ય કોઇ કારણ, તેઓ શરાબને શરણે ગયા. આ એટલી હદ સુધી થયું કે જ્યાં સુધી સ્કૉચનો એક ‘શૉટ’ ન લે, ગાઇ જ શકતા નહોતા. તેમ છતાં તેમણે ગાયેલા ‘તાનસેન, ‘સુરદાસ’, ‘મેરી બહન’, ‘શાહજહાન’ ના ગીતો ચિરસ્મરણીય થઇ ગયા. મારા ઉર્દુભાષી મિત્રોએ સાયગલ સાહેબે ગાયેલી ગઝલનો રસાસ્વાદ કરાવ્યો, જે એક લહાવો બની ગયો. તેમની ગાયકીની ખુબી એ હતી કે તેમણે ઉચ્ચારેલા દરેક શબ્દ, જ્યાં જ્યાં ભાર આપવો જરૂરી હતો ત્યાં અપાયેલ emphasis માં શુદ્ધતા હતી, પણ તેના ઉચ્ચારણમાં ક્યાંય લય, સૂર કે તાલમાં ખલેલ નહોતી પડતી. શ્રોતાઓ તેથી જ તેમની ગઝલનો આસ્વાદ ભરપૂર માણી શક્યા. એવો જ આનંદ તેમનાં ગીતોમાં.’દો નૈના, મતવાલે, તિહારે, હમ પર ઝુલ્મ કરે...’, ‘પ્રેમકા હૈ ઇસ જગમેં, પંથ નિરાલા...’ ક્યા કયા ગીતોનું વર્ણન કરૂં! તેની યાદી કદી ખતમ નહિ થાય!

*

જુના જમાનામાં આકાશવાણીના ઉર્દુ પ્રોગ્રામમાં મહાન કલાકારોની ગીતો ભરી મુલાકાત લેવાતી તેમાં નૌશાદ સાહેબની મુલાકાત મને કાયમ માટે યાદ રહી ગઇ. તેમણે કહ્યું, “ ૧૯૪૬માં જ્યારે ‘શાહજહાન’ને મેં સંગીત આપ્યું, ત્યારે સાયગલના એક ગીતના મારે અનેક ‘ટેક’ લેવા પડતા હતા. જ્યારે ગાવાનું થાય, તેઓ તેમના ડ્રાયવરને બોલાવતા અને કહેતા, “જોસેફ, ‘કાલી-પાંચ’ લે આ.”. કાળી પાંચ તેમના સૂરની પટ્ટી. શરાબ હવે તેનો પર્યાય બની ગયો. તે દિવસે મેં તેમને એ ગીત બૉટલમાંની ‘કાળી પાંચ’ વગર ગાવા વિનંતિ કરી. પાંચે’ક વાર ગાયા બાદ તેમણે કહ્યું, ‘નૌશાદમિયાં, માફ કરના, કાલી પાંચકે બગૈર હમ ગા નહિં સકતે.’ અને બે-ચાર ઘૂંટડા બાદ ગાવાનું શરૂ કર્યું. બીજા દિવસે તેઓ આવ્યા ત્યારે મેં તેમને રેકર્ડ સંભળાવી. સાયગલ ખુશ થઇને બોલ્યા, ‘જોયું? કાળી પાંચ વગર સૂર જામતો જ નથી. મેં તેમને કહ્યું, ‘સાહેબ, આ આપની ‘ખાસ’ કાળી પાંચ વગરનું ગાયેલું છે. આપની અસલ કાળી પાંચ સો ટચના સોના જેવી છે. શરાબની કાળી પાંચ તેની તોલે કદી પણ નહિ અાવે. તેમણે મારી તરફ કરૂણ નજરે જોયું અને બોલ્યા, ‘નૌશાદભાઇ, તમારા જેવા કોઇ મિત્રે મને થોડા સમય પહેલાં આ વાત કહી હોત તો બે-ચાર વર્ષ વધુ જીવી શક્યો હોત...”

થોડા સમય બાદ સાયગલ સાહેબ તેમની પ્રિય ‘આવાઝકી દુનિયા’ને છોડી ચાલ્યા ગયા. તે પહેલાં મુંબઇમાં તેમણે ગાયેલા ફિલ્મી ગીતો અને સૂરદાસના ભજન અમર બની ગયા. તેમણે ગાયેલું બાલ ગીત, ‘એક રાજેકા બેટા લેકર, ઉડને વાલા ઘોડા...”, પંકજ કુમાર મલ્લીકના સંગીત નિર્દેશનમાં ગાયેલ “સો જા રાજકુમારી”, “અય કાતિબે તકદીર..” “જબ દિલ હી ટૂટ ગયા..” એક પછી એક તેમનાં ગીતોની યાદ આવે છે, અંત:કરણના બધા હિસ્સા તેમના સંગીતમાં રમમાણ થઇ જાય છે. મધરાતે તમરાંનો અવાજ પણ સંભળાતો નથી. મનની હાર્ડ ડિસ્કમાંથી સાયગલ સાહેબનાં ગીતોની પંક્તિઓ આપમેળે સંભળાવા લાગે છે.

*

લંડનમાં અમે દૃષ્ટિહિન ભારતીય વડીલો માટે બોલતું અખબાર શરૂ કર્યું, ત્યારે કૅસેટ ટેપમાં જગ્યા બાકી રહી હોય તો તેમાં અમે ભજન કે ગીત ઉમેરતા. અમારા એક શ્રોતા (હાલ દિવંગત) છોટુભાઇ ભટ્ટે વિનંતિ કરી. અમને “નૈન હિન કો રાહ દિખા પ્રભુ...” સંભળાવો. અમે તે રજુ કર્યું અને અનેક સંદેશા આવ્યા. સાયગલનું અમારૂં ભજન ઘણા દિવસે સાંભળ્યું અને અમને ઘણી ખુશી ઉપજી! ભક્ત સૂરદાસમાં તેમણે ગાયેલા બીજા ગીતો પણ મૂકશો! “

*

સન ૧૯૯૦માં જિપ્સી લંડનમાં મેન્ટલ હેલ્થના ડે સેન્ટરમાં કામ કરતો હતો ત્યારે તેણે ચલાવેલા ‘રેમીનીસન્સ ગ્રૂપ’માં એક દિવસ ‘મને ગમતાં ગીત’નો વિષય રાખ્યો. બધાંએ ગીતો ગયા. અંતમાં મૂળ કેન્યાનાં અમારા એક ઇસ્માઇલી બહેન સુલ્તાના વીરજીને ગીત ગાવું હતું. સૌએ હા કહી. અને તેમણે ગાયું, “મધુકર શ્યામ હમારે ચોર!”,

*

મારા પ્રિય ગીતો? એક હોય તો કહું! મારા અતિ પ્રિય ગીતોની વાત કરૂં તો બે ગીતો યાદ આવે. “ઇક બંગલા બને ન્યારા!’ બીજા ગીત વિશે જરા વિસ્તારથી કહીશ.

કોઇ પણ સંગીતના કાર્યક્રમના અંતે ગવાતી ભૈરવી હોય, અને ૧૮૫૭ના બળવા પહેલાં અંગ્રેજોએ જબરજસ્તીથી તેમના રાજ્યમાંથી નિકાલ બહાર કરેલા લખનૌના નવાબ વાજીદ અલી શાહે લખેલ ગીતને જે રીતે સાયગલ સાહેબે ‘સ્ટ્રીટ સિંગર’ ફિલ્મમાં ગાયું છે, તે છે. આટલી ભાવવાહી ભૈરવી ભાગ્યે જ કોઇએ ગાઇ હશે.

“બાબુલ મોરા, નૈહર છૂટો જાય!”

હા, જી. આ જિપ્સીનું આ સૌથી પ્રિય ગીત છે! જીવનનો સાર તેમાં આવી જાય છે, ખરૂં ને?

જિપ્સીનો વિસામો: 'આવાઝકી દુનિયાકે દોસ્તો..'

દૃશ્ય છે જુની બ્લૅક-અૅન્ડ-વાઇટ ફિલ્મનું. રેડીયો સ્ટેશનના રેકૉર્ડીંગ રૂમમાં એક ગાયક આવે છે અને ગીત શરૂ કરતાં પહેલાં શ્રોતાઓને સંબોધે છે, “આવાઝકી દુનિયાકે દોસ્તો..” ગીત શરૂ થાય છે “પ્રીત મેં જીવન.... ભોર સુહાની, ચંચલ બાલક...” અને ગીત પૂરૂં થાય છે અસહાય પ્રશ્નથી: ‘ઐસા ક્યોં?” ફિલ્મ હતી ‘દુશ્મન’, સંગીતકાર શ્રી. પંકજ કુમાર મલ્લીક અને ગાયક-નાયક?

જી હા! સ્વરની દુનિયાના મિત્ર કહો કે સમ્રાટ, તે કુંદન લાલ સાયગલ હતા.

*

પિતાજીને શાસ્ત્રીય સંગીતનો ભારે શોખ. વઢવાણ કૅમ્પના ઉજ્જડ વિસ્તારમાં આવેલા ‘સરકાર વાડા’માં અમારૂં જ ઘર એવું હતું જ્યાં રોજ સાંજે તેમના સંગ્રહમાંની શાસ્ત્રીય સંગીતની રૅકોર્ડ્ઝમાંથી ખાંસાહેબ અબ્દુલ કરીમખાં સાહેબ, હિરાબાઇ બરોડેકર, ફૈયાઝખાં સાહેબનો ધ્વનિમુદ્ર્ીત અવાજ હંમેશા સંભળાતો. કોઇ વાર મન થાય ત્યારે તેમનો દિલરૂબા કાઢી એકાદ રાગ વગાડતા. એક દિવસ રમીને બહારથી આવ્યો ત્યારે અમદાવાદથી તાજી આવેલી રેકર્ડ સાંભળી રહ્યા હતા. ઉમરામાં ઉભો રહીને હું પણ એ દિવ્ય અવાજને સાંભળી મંત્રમુગ્ધ થઇ ગયો. પિતાજીનું મારી તરફ ધ્યાન ગયું ત્યારે તેમણે મને બોલાવ્યો અને કહ્યું, “બેસ. આપણે તે ફરી સાંભળીશું.” અને ફરીથી વાજાંને ચાવી આપી રેકૉર્ડ શરૂ કરી.
“બાલમ આયે બસો મોરે મનમેં...”
મુખડાના શબ્દો પૂરા થયા ત્યારે તેમણે કહ્યું,”હવે અંતરા પર ધ્યાન આપ. એક એવું પરિવર્તન નજર આવશે...” અને અંતરો શરૂ થયો:
“સૂરતિયા જાકી મતવારી/પતરી કમરીયા ઉમરીયા બાલી...”
ગીત પૂરૂં થયા બાદ તેમણે દિલરૂબાને ખોળમાંથી કાઢી, મને કહ્યું, “હવે આ ગીતની તને ખુબી સમજાવું!”
તેમણે દિલરૂબા પર આ જ ગીતના સૂર કાઢ્યા અને રોકાઇ રોકાઇને મને સમજાવતા ગયા. અંતરો શું તે સમજાવ્યું, અને કહ્યું, “શરૂઆતના વિલંબિતમાં ગાયેલા મુખડા પછી સાયગલે ગાયેલ દ્રુત ગતના અંતરામાં તેઓ સાયગલ ગાયક મટી ખુદ દેવદાસ બની ગયા જેમાં તેઓ હૃદયનો આંતરીક આનંદ વ્યક્ત કરતા હોય તેવું લાગશે.” મને આ બધું સમજાયું નહિ, પણ મારી બાલબુદ્ધીની સમજ પ્રમાણે પહેલી કડી અને બીજી કડીમાં જે ફેરફાર હતો તે સમજમાં આવ્યો અને ખરે જ, ‘બીજી કડી’માં સાયગલના અવાજમાં થયેલું ભાવપ્રદર્શન સ્પષ્ટ જોવા મળ્યું! મારો આનંદ જોઇ તેમણે પાર્સલમાં આવેલી બીજી રૅકર્ડ “મૈં ક્યા જાનું ક્યા જાદુ હૈ...” સંભળાવી. આ વખતે સાયગલ સાહેબે “મૈં ક્યા જાનું ક્યા” પછી જે તાન લગાવી તેની અદ્ભૂત ભાવના મનની વીણાને ઝંકાર કરી ગઇ. એક અજબ ઝણઝણાટી અનુભવી હું ગીત સાંભળતો ગયો. શબ્દો હૃદયમાં અંકાતા ગયા: “મન પૂછ રહા હૈ, અબ મુઝસે, નૈનોંને કહા હૈ કયા તુઝ સે?” આજે આ ગીતનો વિચાર કરૂં છું ત્યારે લાગે છે, ગીત અને સંગીતનું અનોખું મિલન સાયગલ સાહેબના અવાજની સરસ્વતિમાં મળીને એક ભવ્ય ત્રિવેણી સંગમ બની ગયો!
બચપણનો સમય એવો હતો જ્યારે મને સંગીત - સિનેમા વિશે થોડી ઘણી સમજ આવી હતી. વઢવાણ કૅમ્પમાં નવા ચલચિત્રો બહુ મોડા આવતા, પણ આવે ત્યારે પિતાજી અમને સૌને સાયગલ સાહેબનાં ‘દેવદાસ’, ‘દુશ્મન’ જેવા ચલચિત્રો જોવા લઇ જતા હતા. તે જોઇને સાયગલ સાહેબના અવાજ અને અભિનય પ્રત્યે અપાર સ્નેહ થઇ ગયો! બહાર રમતો હોઉં અને પિતાજીએ શરૂ કરેલ “ઝૂલના ઝૂલાયે, અંબૂવાકી ડારી પે, કોયલ બોલે..”ના સ્વર દૂરથી પણ સંભળાય તો હું રમત છોડી ગીત સાંભળવા ઘરમાં દોડી જતો.

*

જિપ્સી નવ વર્ષનો થયો અને પિતાજીનું અવસાન થયું. ત્યાર પછીનો સમય કેવી રીતે ગયો તેનું અહીં કોઇ મહત્વ નથી. કેવળ જુની યાદો તાજી થતી જતી હતી, જ્યારે “નૈન હિનકો રાહ દીખા પ્રભુ, પગ પગ ઠોકર ખાઉં મૈં...” સાંભળતો. કોઇ કોઇ વાર “કરૂં ક્યા આસ નિરાસ ભયી” સાંભળું, આંખમાંથી આંસુ ટપકતા. કોણ જાણે કેમ, આ ગીત સાથે પિતાજી સાથે હૉસપિટલમાં થયેલી મારી છેલ્લી મુલાકાત જોડાઇ હતી. સ્ટ્રોકને કારણે તેમની વાચા ગઇ હતી. મને જોઇને તેમના ચહેરા પર મને જોયાનો આનંદ, ઔદાસ્ય, અસહાયતા અને આંખમાંથી નિતરતા અશ્રુમાં જાણે સાયગલસાહેબનું આ ગીત વ્યક્ત થતું લાગ્યું. બીજા દિવસે તેમનું અવસાન થયું. ન તે દિવસ ભુલી શક્યો, ન સાયગલ સાહેબનું ગીત. બન્ને એકબીજા સાથે જોડાઇ ગયા. કાયમ માટે.

૧૯૫૭ - ૫૮ની સાલમાં અમદાવાદના રિગલ કે લાઇટહાઉસ સિનેમામાં “સાયગલકી અમર કહાની” નામનું તેમનું bio-pic આવ્યું. મારા મોટાભાઇઓ સાથે તે જોવા ગયો. ફિલ્મમાં જોયેલી સાયગલ સાહેબની જીવન યાત્રા કેવળ સંગીતના ઉત્સવ જેવી ન રહેતાં માનવતા અને કરૂણાના વહેણ જેવી હતી. ક્યારે ચિત્ર શરૂ થયું, ક્યારે સમાપ્ત થયું તેનો ખ્યાલ ન રહ્યો.. કેવળ અંતિમ ‘શૉટ’ બાદ ગાલ પર ભિનાશ અનુભવી ત્યારે સમજાયું ફિલ્મ પૂરી થઇ હતી.
ફિલ્મનો એક પ્રસંગ માનસપટલ પર હંમેશ માટે અંકાઇ ગયો. આ પ્રસંગ હતો કલકત્તામાં તેમને પહેલ વહેલું કામ મળ્યું હતું કાપડની ફેરી કરી વેચાણ કરવાનું. આ પ્રસંગ દિગ્દર્શકે ચિતર્યો હતો.

એક મજુરના માથે કાપડનો મોટો થેલો મૂકાવી કુંદનલાલ સહગલ - જે બદલાઇને સાયગલ થઇ ગયું -કલકત્તાની શ્રીમંત વ્યક્તિઓની હવેલીમાં જઇ કાપડ, સાડીઓ બતાવે અને વેચે. એક વાર તેઓ કોઇ ગૃહિણીને સાડીઓ બતાવી રહ્યા હતા. તેમની પાછળ તેમની દાસી તથા દાસીની પુત્રી ઉભાં હતા. દાસીની નાનકડી દિકરીને એક સાડી ગમી અને તે બોલી પડી, “મા, કોતો શુંદર શાડી! આમાકે ખૂબ ભાલો લાગે. કિનબે તો?” (કેટલી સુંદર સાડી છે! મને ખુબ ગમી. વેચાતી લઇશું કે?)
“અરે જા, જા,” શેઠાણી તાડૂકી. “આ સાડી લેવાની તારી ક્યાં હેસિયત છે!”
સાયગલે શેઠાણીને કહ્યું, “એની હેસિયત હોય કે ન હોય, પણ આપની આવી ઉમદા સાડી લેવાની લાયકાત નથી,” કહી, પેલી મોંઘી સાડી દાસી પુત્રીને આપી, થેલો ઉપાડાવી ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા. દુકાને પહોંચી શેઠને કહ્યું, “સાડીના પૈસા મારા પગારમાંથી કાપી લેજો.”

*

સમય બદલાતો ગયો. સંગીતની દુનિયામાં સાયગલ સાહેબનો પ્રવેશ થયો તે પણ એક પ્રોડ્યુસરે તેમનું શાસ્ત્રીય સંગીત પર આધારીત ગીત સાંભળ્યા બાદ. કલકત્તામાં તે સમયે સિનેમાના નાયકમાં ત્રણ વસ્તુઓ અગત્યની જોવાતી: રૂપ, અભિનય અને ગાયકી. ગાયકી હોય અને અભિનય આવડે પણ રૂપ ન હોય તો ચાલે. પહાડી સન્યાલ, કે.સી. ડે, પંકજ કુમાર મલ્લિક આનાં ઉદાહરણ હતા. સાયગલે ગાયેલ ગીત “ઝુલના ઝુલાયે, અંબુવાકી ડારી પે, કોયલ બોલે..” પ્રોડ્યુસરના મનને સ્પર્શી ગયું. કરાર થયા, પણ શરૂઆતની ફિલ્મો સાવ અસફળ રહી. ભલા, સાવ અજાણ્યા કલાકારનું ‘ઝિંદા લાશ’ નામનું ચલચિત્ર જોવા કોણ જાય? પણ જ્યારે તેમની ‘ચંડીદાસ’ પડદા પર આવી, ફિલ્મ અને ફિલ્મી સંગીતના વિશ્વમાં ક્રાન્તિ થઇ ગઇ! ઉમા શશી સાથે ગાયેલ ‘પ્રેમ નગરમેં બસાઉંગી ઘર મૈં, તજકે સબ સંસાર....” લોકોને ગમ્યું પણ સાયગલલ સાહેબે ગાયેલ “સુનો સુનો હે ક્રિશન કાલા”એ તો સાચે જ અણુ વિસ્ફોટ કર્યો! તેનું ‘રૅડીએશન’ હજી પણ લોકોના હૃદયમાં કંપન પેદા કરે છે! બંગાળના પ્રખ્યાત ભઠિયાલી લોકગીતની પ્રથામાં રચાયેલું, બંગાળી ઢોલકના તાલમાં ગવાયેલું આ ભાવપૂર્ણ ગીત કૃષ્ણભક્તિના રસમાં તરબોળ થયેલ ચંડીદાસના આત્માએ સાયગલ સાહેબના કંઠમાં પ્રવેશીને ખુદ ગાયું હોય તેમ આ ભજન અવતર્યું અને ભારતની સિનેસૃષ્ટિમાં એક સૂર્ય પ્રકાશ્યો! ત્યાર પછી તો બસ, ભારતભુમિ પર તેમના ગીત-કિરણોની વર્ષા થતી રહી!
‘મનકી બાત બતાઉં..’
‘દુનિયા રંગ રંગીલી...’
‘બાલમ આયે બસો મોરે મનમેં...’
‘દુ:ખ કે અબ દિન બિતત નાહી..’
‘અંધેકી લાઠી તુ હી હૈ, તુહી જીવન ઉજીયારા..’
અહીં તેમના પ્રખ્યાત થયેલા ગીતોની વાત કરવા બેસીએ તો તેનો અંત નહિ આવે. તેમનું પ્રત્યેક ગીત ‘માસ્ટરપીસ’ છે. પંકજ કુમાર મલ્લીક, તિમિર બરન, રાય ચંદ બડાલ, નૌશાદ સાહેબના સંગીતમાં ગાયેલા ગીતો હોય કે રવીંદ્ર સંગીત, ગઝલ, દાદરા ઠુમરી કે પછી સુરદાસનાં ભજન હોય, બસ સાંભળતા જ રહીએ!

સાયગલ સાહેબના ‘દેવદાસ’ વિશે અનેક ગાથાઓ વાંચી અને સાંભળી. ફિલ્મના નિર્દેશક શ્રી. પ્રમથેશ બરૂઆએ બંગાળી ફિલ્મમાં પોતે અભિનય કર્યો હતો. જ્યારે તેમણે તેનું હિંદી સંસ્કરણ બનાવ્યું, તેમને આ ચલચિત્ર પૈસા અપાવે છે કે નહિ તે જોવા કરતાં પ્રેક્ષકોને તે ગમશે કે કેમ તેની ચિંતા વધારે હતી. તેમણે આશા-નિરાશા વચ્ચે પહેલા દિવસે ‘પીટ ક્લાસ’માં બેસી ફિલ્મ જોવાનું નક્કી કર્યું. બે આના ખર્ચી ફિલ્મ જોવા આવનાર મજુરને આ ચલચિત્ર ગમે તો જ તે સફળ થયું ગણાશે, અને ન ગમે તો તેમણે આત્મહત્યાના વિચાર સાથે પોતાની રિવોલ્વર સાથે રાખી હતી! જેમ જેમ ફિલ્મના પ્રવાહની ગતિ વધતી ગઇ, સાયગલ સાહેબના ગીતોની અસરને કારણે કહો કે તેમના અભિનયથી પ્રભાવિત થયેલા પ્રેક્ષકોની આંખમાંથી વહેતા અશ્રુ જોયા, ત્યારે પ્રમથેશબાબુ ધન્યતા અનુભવી બહાર આવ્યા. તેમની જીંદગી બચી ગઇ!

દેવદાસનું પરિણામ એ આવ્યું કે મુખ્ય પાત્રના ચરિત્રમાં રમમાણ થઇ અભિનય આપનારા સાયગલ સાહેબ અને દેવદાસ અલગ વ્યક્તિ મટી એક જીવ બની ગયા! જેવો અભિનય તેવા તેમણે ગાયેલા ગીતો!
“દુ:ખ કે અબ દિન બિતત નાહી...” ગાતાં ગાતાં શિકાર પર નીકળેલા દેવદાસને જોઇ પક્ષીઓ ઉડવા લાગ્યા, તેમને જોઇ ‘દેવદાસ’ કરૂણ હાસ્ય કરી બોલે છે, “ડર ગયે! મુઝસે ડર ગયે!” અને પછી ગાય છે, “ના મૈં કિસીકા, ના કોઇ મેરા, છાયા, ઘોર અંધેરા....” થિયેટરમાં આ ગીત સાંભળીને મેં લોકોને આંસુ સારતા જોયા છે. સાયગલ સાહેબના ‘દેવદાસ’ની મોહિની એવી હતી કે - જેમ પહેલાં કહ્યું તેમ દેવદાસ અને સાયગલ અભિન્ન વ્યક્તિ બની ગયા.

ત્યાર પછીનાં બધા ચિત્રપટોએ અને તેમણે ગાયેલા ફિલ્મી તથા બિન ફિલ્મી ગીતોએ લોકપ્રિયતાના શિખરો સર કર્યા. સાયગલ નામ ઘર ઘરમાં પ્રખ્યાત થયું. બંગાળના ભદ્ર સમાજમાં કોઇ માનવા તૈયાર નહોતું કે સાયગલ પંજાબી હતા. તેમના માટે તેઓ બંગાળી હતા અને બંગાળી રહ્યા. ખાસ કરીને રવીંદ્ર સંગીતમાં તેમના અણીશુદ્ધ ઉચ્ચારોએ જનતાનાં હૃદય જીતી લીધા. અહીં પંકજ કુમાર મલ્લીકે તેમની સાથે કરેલી મહેનત કામયાબ નીવડી. (વધુ આવતા અંકમાં)

જિપ્સીનો વિસામો: ઇન્હેં ના ભુલાના....(શેષ)

બીજા દિવસે જિપ્સી પંકજબાબુને મળવા પહોંચી ગયો. તેમની પાસે એક વૃદ્ધ બંગાળી સજ્જન બેઠા હતા. ચરણસ્પર્શ, અભિવાદન બાદ તેમણે મને બેસવાનું કહ્યું અને વાતચીત બંગાળીમાં શરૂ થઇ. હું તેમને કશું પૂછું તે પહેલાં તેમણે મને જ પ્રશ્ન પૂછ્યો.

“તમે અમદાવાદમાં રહો છો?
“જી.”
“તમે કવિગુરૂનું ‘ક્ષુધીત પાષાણ’ વાંચ્યું છે?”
“જી. મારા કૉલેજના અભ્યાસક્રમમાં ‘Hungry Stones and Other stories’ નામનું પુસ્તક હતું. હું તે શીખ્યો છું!’
“તમને ખબર છે આ કથામાં જે નદી, તેના ઓવારા અને ઘાટનું વર્ણન છે તે ક્યાં આવ્યા છે?”
મેં આ બાબતમાં મારૂં અજ્ઞાન જાહેર કર્યું.
“એ તમારા શહેરના જ છે! અત્યારે જે રાજ ભવન છે, તે મૂળ શહેનશાહ શાહજહાનનો મહેલ હતો. કવિગુરૂના મોટા ભાઇ સત્યેન્દ્રનાથ અમદાવાદમાં રીજનલ કમીશ્નર હતા ત્યારે આ મહેલ તેમનું ‘અૉફીશીયલ રેસીડન્સ’ હતું. રવીન્દ્રનાથ ૧૮-૧૯ વર્ષના હતા ત્યારે તેઓ તેમની પાસે રહેચા આવ્યા હતા. તેમને થયેલ અનુભવનું તેમણે તાદૃશ વર્ણન કર્યું છે આ ‘ક્ષુધીત પાષાણ’માં!”

મને હવે વાત કરવાનો વિષય મળી ગયો. આમ તો મેં તેમનો ઇન્ટરવ્યૂ લેવાનો વિચાર કર્યો નહોતો. મારે તો તેમના સાન્નિધ્યમાં પાંચ-પંદર મિનીટ ગાળવાનો લહાવો લેવો હતો.

“દાદા, મેં સાંભળ્યું છે કે કવિગુરૂએ તેમના ગીતોને સુરબદ્ધ કરવાની પરવાનગી આપના સિવાય અન્ય કોઇને આપી નહોતી.”

“હા. ગુરૂદેવની મારા પર અસીમ કૃપા હતી. તેમનાં ગીતોથી હું તો શું, આખું વિશ્વ પ્રભાવિત હતું. મને તેમના ગીતને સુરબદ્ધ કરવાની અદમ્ય ઇચ્છા હતી. અનેક પ્રયત્નો બાદ તેમણે મને બોલાવ્યો અને મેં સ્વરબદ્ધ કરેલ ગીત સંભળાવવાનો આદેશ આપ્યો. મેં તેમને ‘દિનેર શેષે,ઘૂમેર દેશે’ ગાઇ સંભળાવ્યું. તેમણે મને તે પ્રકાશિત કરવાની રજા આપી.”

એક રીતે તો આ એક ઇતિહાસ રચાયો હતો. ગુરૂદેવે પંકજદા’ સિવાય કોઇને પોતાના ગીતોને સૂર આપવાની રજા આપી નથી. ‘દિનેર શેષે..’ અમર ગીત બની ગયું!

“ઘણા સમયથી મારા મનમાં એક પ્રશ્ન ઉઠતો રહ્યો છે. અાપની અનુમતિ હોય તો પૂછું? આપે ગાયેલા હિંદી ગીતોમાંના બે ગીત સાવ જુદા તરી આવે છે. તેમાં આપને સાથ આપનાર વાદ્યવૃંદ પૂરી રીતે પાશ્ચાત્ય છે!” મારો નિર્દેશ ‘યાદ આયે કે ન આયે તુમ્હારી’ તથા ‘પ્રાણ ચાહે નૈન ન ચાહે’ તરફ હતો.

પંકજદા’ સ્મિત સાથે બોલ્યા, “ઓ રે બાબા! જરૂર કહીશ. તે જમાનામાં કલકત્તામાં કૅસાનોવાનો ડાન્સ બૅન્ડ અત્યંત પ્રખ્યાત હતો. ફિર્પોઝ જેવી મોટી પ્રતિષ્ઠિત રેસ્ટોરાં તથા હોટેલમાં તેમનો કાર્યક્રમ રખાતો. એવા સંજોગો બની આવ્યા કે ભારતીય ગીત કોઇ પાશ્ચાત્ય અૉર્કેસ્ટ્રાના સંગીત પર ગાઇ શકાય કે કેમ એવો વિચાર આવ્યો. આ એક મોટી ચૅલેન્જ હતી. અમે ફ્રાન્ચેસ્કો કૅસેનોવા સાથે મળી રવીન્દ્ર સંગીતના ગીતનું સમન્વય કરવાનું નક્કી કર્યું. મૂળ ગીત હતું ‘મોને રોબે કે ના રોબે આમારે’. તેનું હિંદી રૂપાંતર કર્યું, “યાદ આયે કે ના આયે તુમ્હારી!” બીજું ગીત હતું ‘પ્રાણ ચાહે નૈના ન ચાહે”. આ બન્ને ગીતો બેહદ લોકપ્રિય થયા. ત્યાર પછી ત્રીજું ગીત “જબ ચાંદ મેરા નીકલા/છાયીંથીં બહારેં” પ્રસિદ્ધ થયું.

આ વાત થઇ તે સાલમાં - અને અત્યારના જમાનામાં પણ કોઇને ખ્યાલ નહોતો કે વિશ્વમાં કદાચ પહેલી વાર કોઇ લોકપ્રિય ગીતના આધુનિક બૅન્ડ કે ઓરકેસ્‌ટ્રા સાથે ‘રિમિક્સ’નો પ્રયોગ પંકજદા’એ કર્યો હતો! સંગીતની દુનિયામાં તેઓ સાચે જ સ્વપ્નદૃષ્ટા હતા. આનો અનુભવ સતત રીતે લોકોને થતો રહ્યો. શરૂઆતમાં રવીન્દ્રસંગીતમાં તબલાંનો સાથ નહોતો અપાતો. ગુરૂદેવની રજાથી પંકજદા’એ સૂર સાથે તાલનું આયોજન કર્યું અને રવીન્દ્રસંગીતના પ્રસારમાં અગ્રેસર બની બંગાળના ઘરઘરમાં તેને પહોંચાડ્યું. કન્યાને જોવા જનાર વરપક્ષના લોકો પહેલો પ્રશ્ન એ પૂછવા લાગ્યા કે કન્યાને રવીન્દ્રસંગીત આવડે છે કે કેમ, અને આવડતું હોય તો તેની પાસે ગવડાવતા. પંકજદા’એ તો બિન-બંગાળી એવા સાયગલસાહેબ પાસે રવીંદ્રસંગીત ગવડાવીને તેમને એટલી પ્રસિદ્ધિ અપાવી કે તેનું વર્ણન ન થઇ શકે. આજે પણ સાયગલસાહેબે ગાયેલ ‘આમી તોમાય જાતો” કોઇ ભુલી શક્યું નથી. આનાં ઘણા કારણ હતા. એક તો સાયગલ high pitch એટલે હાર્મોનિયમની કાળી પાંચની પટ્ટી પર ગાતા. પંકજદા’એ તેમની પાસેથી ઉપરના સૂરમાં ગવડાવ્યું. બીજું, કુંદનલાલ સાયગલ ઉર્દુ/પંજાબી ભાષીક ગાયક હતા. પંકજદા’એ તેમની પાસેથી અણીશુદ્ધ બંગાળી ઉચ્ચાર કરાવ્યા! એવી જ રીતે તેમણે કાનનદેવીને રવીંદ્રસંગીતનો મર્મ, તેના nuances, ભાવાર્થ એવી રીતે સમજાવ્યા, કાનનદેવીએ તેમના ગીતો ભાવપૂર્ણ થઇને ગાયા. તેમના ફિલ્મી ગીતો સુદ્ધાં લોકો હજી યાદ કરે છે. ‘ઐ ચાંદ છુપ ના જાના/જબ તક મૈં ગીત ગાઉં’ યાદ છે ને?
કલકત્તામાં તેમણે સાયગલ સાહેબ, કાનનદેવી, રાય ચંદ બડાલ, કે.સી.ડે, ઉમા શશી વ. સાથે મળીને એવું સંગીત રચ્યું, એવું ગાયું, બસ, વાહ! સિવાય બીજો શબ્દ ન નીકળે. સાઠ વર્ષ બાદ પણ તેમણે સાયગલસાહેબ અને ઉમા શશી સાથે મળીને ‘ધરતીમાતા’ ફિલ્મમાં ગાયેલા ગીતો ‘દુનિયા રંગ રંગીલી બાબા‘ તથા ‘મનકી બાત બતાઉં‘ જેવા ગીતોમાં ધરતીની ખુશ્બૂ પમરાતી જણાશે.
પંકજદા’એ કેટલીક ફિલ્મોમાં કામ કર્યું હતું. તેમાં ગીતોને સંગીત આપવા ઉપરાંત તેમણે તે ગાયા હતા. તેમાંની સૌથી પ્રખ્યાત ફિલ્મ હતી ‘ડૉક્ટર’. ભારતીય સિનેમામાં ઘોડાગાડીમાં બેસી, ઘોડાની ચાલના ઠેકા પર સૌથી પહેલું કોઇ ગીત ગવાયું હોય તો તે પંકજદા’નું ‘ચલે પવનકી ચાલ’ હતું. ત્યાર પછી તો ઘણાં ગીતો આવ્યા અને ગયા - દિદારનું ‘બચપનકે દિન ભુલા ન દેના’થી માંડીને નયા દૌર, હાવરા બ્રીજ (ઇંટકી દુગ્ગી, પાનકા ઇક્કા..”) આવ્યા અને ગયા, પણ ‘ચલે પવનકી ચાલ’ જેવી તાજગી, તેનું તત્વજ્ઞાન (કટ ના સકે યે લંબા રસ્તા, કટે હજારોં સાલ/જહાં પહુંચને પર દમ છૂટે, હૈ વહી કાલા કાલ, જગમેં ચલે પવનકી ચાલ) કદી પણ જુનું લાગતું નથી.
પંકજદા’ના જીવનમાં દુ:ખદ બનાવો બની ગયા તેમાં બે મુખ્ય હતા. એક તો સાયગલસાહેબ કલકત્તા છોડી મુંબઇ જતા રહ્યા, અને ત્યાં દારૂની લતમાં આવી અકાળે કાલવશ થઇ ગયા. બીજો બનાવ હતો ન્યુ થિયેટર્સના બી.એન. સરકારે આંતરીક ખટપટ કરનારાઓની કાનભંભેરણીથી અચાનક, એક કલાકની નોટિસ પર તેમને કામ પરથી કાઢી મૂક્યા. આ થયું તેના એક વર્ષ પહેલાં મુંબઇના નિર્માતાઓ તેમને ભારે પગારે બોલાવી રહ્યા હતા. ન્યુ થિયેટર્સ પરત્વે તેમની વફાદારી એટલી મજબૂત હતી, તેમણે બાદ પ્રસ્તાવ નમ્રતાપૂર્વક નકાર્યા હતા. હવે પરિસ્થિતિ એવી આવી ગઇ કે તેમની પાસે ન કોઇ પેન્શન, ન કોઇ આજીવિકાનું સાધન હતું. જુની મૈત્રીના આધારે તેમને કેટલીક ફિલ્મોમાં સંગીત નિર્દેશનનું કામ મળ્યું અને તેમાં તેમણે સાયગલસાહેબ માટે આપેલ સંગીત ‘અય કાતિબે તકદીર મુઝે ઇતના બતા દે’, ‘દો નૈના મતવાલે, તિહારે, હમ પર ઝૂલ્મ કરે’ હજી સંભળાય છે અને યાદ કરાય છે.
પંકજદા’ના સંગીતની ખુબી તેમની સાત્ત્વીકતા, દાર્શનિકતા અને ભારતીય સંગીતની પરંપરાની સભરતામાં હતી. ફિલ્મ ‘યાત્રીક’માં તેમણે અાપેલ સંગીત ‘તુ ઢુંઢતા હૈ જીસકો, બસતી હૈ યાદ મનમેં/વહ સાંવરા સલોના રહતા હૈ તેરે મનમેં’, અથવા બિનોતા ચક્રવર્તીએ ગાયેલ ‘સાધન કરના ચાહે રે મનવા/ભજન કરના ચાહે’ શ્રોતાને ભક્તિરસમાં તરબોળ કરી દે. આવા જ બિન-ફિલ્મી ભજન, ‘મેરે હઠીલે શ્યામ’, ‘તેરે મંદિરકા હું દીપક જલ રહા..’ મનને એવી સ્થિતિએ પહોંચાડે કે આપણે પોતે આપણા આરાધ્યને પ્રશ્ન કરતા હોઇએ એવું લાગે.

અહીં તેમના સાત્વીક ગીતોની વાત કરીએ તો તેમણે ગાયેલા બે પ્રેમગીતોનો ઉલ્લેખ કર્યા વગર રહી શકતો નથી. એક તો ચિરસ્મરણીય ગીત છે “યે રાતેં, યે મૌસમ, યે હંસના-હંસાના/મુઝે ભુલ જાના - ઇન્હેં ના ભુલાના...” મનમાં એવી કસક ઉઠાવે, એવા સ્મરણ-ક્ષિતીજને પેલે પાર લઇ જાય, અાકાશમાં ઉગતા પહેલા તારકમાં આપણી મુગ્ધાવસ્થામાં જ વિખુટી થયેલી પ્રિયતમાની ભાવનાસભર છબી ઉપસતી લાગે. હા, મને બુલી જશો, પણ....” બીજું ગીત યાદ આવે છે, ‘મૈંને આજ પીયા હોંઠોંકા પ્યાલા..” આ ગીતમાં કેવળ ઉલ્લાસની ભાવના જણાઇ આવે છે. નથી તેમાં અશીષ્ટ શૃંગાર, નથી અતિ મોહનો આવિર્ભાવ.

પંકજદા’નું જીવન એક ચિત્રપટકથા જેવું હતું. તેમણે સંગીત શીખવા માટે કેવા પરિશ્રમ કર્યા અને ઘેર ઘેર જઇ સંગીત શીખવતા તે જાણવા જેવું છે. કલકત્તાની ભિષણ વર્ષામાં તેમની પાસે છત્રી પણ નહોતી! અને તેને કારણે જ તેમને જીવનમાં પ્રથમ ‘બ્રેક’ મળ્યો! એક દિવસ વરસાદથી બચવા નજીકના મકાનના ઓટલા પર તેઓ ઉભા રહ્યા. વરસાદ રોકાતો નહોત. તેમણે ખરજના સ્વરમાં રવીંદ્રસંગીતમાંનું એક વર્ષા ગીત ગાવાનું શરૂ કર્યું. તેમનો અદ્ભૂત અવાજ સાંભળ્યો મકાનમાં રહેતા સજ્જને. તેમણે પંકજદા’ને અંદર બોલાવ્યા અને પૂછપરછ કર્યા બાદ તેમના ખાસ મિત્ર, જે અૉલ ઇન્ડીયા રેડીયોના સ્ટેશન ડિરેક્ટર હતા, તેમની પાસે મોકલ્યા. અને બસ, ભારતને એક અણમોલ રત્ન મળી ગયું.

પંકજદા’એ આત્મકથા લખી, અને તેનું ભાષાંતર/સંપાદન કર્યું તેમના શિષ્ય શ્રી. અજીત શેઠે. ગુજરાતી પુસ્તકનું નામ છે “ગુજર ગયા વહ જમાના‘ અને પ્રસિદ્ધ કરનાર છે મુંબઇના ‘સંગીત ભવન ટ્રસ્ટ’.
‘અખંડ આનંદ’માં જ્યારે આ લેખ પ્રસિદ્ધ થયો ત્યારે તે સમયના તેના સંપાદક આચાર્યશ્રી દિલાવરસિંહજી જાડેજાએ લેખને અંતે પંકજદા’નું આખું ગીત ઉતાર્યું હતું: ‘ગુજર ગયા વહ જમાના...’
સાચે જ, એક જમાનો વિતી ગયો, પણ નથી ઓસરી યાદ પંકજદા’ની કે તેમના ગીત, “ઇન્હેં ના ભુલાના...’ની.

જિપ્સીનો વિસામો: ઇન્હેં ના ભુલાના....

સ્મૃતીની છીપમાં સુષુપ્તાવસ્થામાં પડી રહેલાં મોતી ગુપ્ત ભંડાર સમા હોય છે. અચાનક આ છીપના હાર્દને એકાદ સ્વર, સૂર કે નાદના ઝંકારની લહેર સ્પર્શ કરી જાય ત્યારે આ છીપ ખુલે છે, અને તેમાંથી નીકળે છે ઝળહળતાં મોતી. આવી જ એક લહેર આવી ગઇ મારા મિત્ર શ્રી તુષારભાઇ ભટ્ટના એક લેખમાં વાંચેલા બે શબ્દોમાંથી: “ખરજનો સ્વર”.
આ શબ્દોએ સ્મૃતીની છીપ ખોલી અને તેમાંથી પ્રશાંત મહાસાગરના ખળખળ કરતા મોજાંઓનો ધ્વનિ સંભળાતો હોય તેવું લાગ્યું. કોણ જાણે કઇ ધરા પરથી કે અદૃષ્ટ પરા-ભૂમિ પરથી ઉતરતા ગંધર્વની પડછંદ તાન અંતર્મને સાંભળી અને શબ્દો નીકળ્યા:
“મદ ભરી.....” અને એ ઉત્તાન તાનનું આવર્તન અદ્ભૂત વિશ્વમાં લઇ ગયું તાન પૂરી થતાં ગીતના શબ્દો ‘ઋત જવાન હૈ!’ ગીતની બીજી પંક્તિના અંતમાં ગીતના અંતરાના શબ્દ, ‘ઋતુ જવાન હૈ! ગાલ રંગ ભરે, મન ઉમંગ ભરે! આંખ રસ ટપકાયે, ઋતુ જવાન હૈ..” ગીતના શબ્દે શબ્દમાં યૌવનભરી વનશ્રીનું વર્ણન સાંભળીને ગીતના શબ્દોની જેમ હું પણ સૂરજગતમાં ખોવાઇ ગયો!
હા, આ ગીત અને અવાજ હતા ખરજના અભૂતપૂર્વ ગાયક પંકજ કુમાર મલ્લિકનાં! પોતાની જાતિવંત ઋજુતા અને નમ્રતાએ તેમને કેવળ પંકજ મલ્લિકના નામે ઓળખાવ્યા.
પંકજબાબુનું આ ગીતપહેલી વાર સાંભળ્યું ત્યારે જિપ્સી કેવળ પાંચ કે છ વર્ષનો હતો. તેમના ગીત-અવાજમાં કોણ જાણે કેવી મોહિની હતી, શો જાદુ હતો, મેં પિતાજીને આ ગીત ફરી વગાડવા વિનંતિ કરી. તેમણે HMVના ગ્રામોફોનને ચાવી આપી ગીત ફરી વાર વગાડ્યું. ગીત પૂરૂં થતાં મેં પિતાજીને ‘હજી એક વાર’ વગાડવાનું કહ્યું.

“તને પંકજબાબુનાં બીજા ગીત સંભળાવું. દરેક ગીત સુંદર છે. તને ઘણો આનંદ આવશે,” કહી તેમણે બીજી રેકર્ડ ચઢાવી. મૃદુતા અને ગંભીરતાના અજબ સંમિશ્રણમાં ગવાયેલું બીજું ગીત સાંભળી જિપ્સી અવાક્ થઇ સાંભળતો ગયો! અને ગીતોની હારમાળા શરૂ થઇ ગઇ:

“યહ કૌન આજ આયા સવેરે સવેરે!”
“તેરી દયાસે..”
“પ્રેમકા નાતા ઝૂઠા”

મારૂં હૃદય તો પહેલા ગીતની પહેલી પંક્તિના પહેલા શબ્દ ‘મદભરી’ની તાન સાંભળીને એક વિશાળ ધોધના cascading આવર્તન પર સવાર થઇ જાણે સાતમા આસમાન પર પહોંચી ગયું હતું!

ગીતો પૂરા થયા ત્યારે પિતાજીએ કહ્યું, “આ અવાજના અૉક્ટેવને ખરજ કહેવાય છે. ખરજનો ગાયક ભાવપૂર્ણ ગીતને પંકજબાબુ જેવી તન્મયતાથી ગાય ત્યારે તે ગીત, સંગીત તથા ગાયક, બધા અમર થઇ જાય છે. તેમને સાંભળવા એક અભૂતપૂર્વ લહાવો બની જાય છે.”

પાંચ છ વર્ષના બાળકને આ બધી વાતો શી રીતે સમજાય? હું તો કેવળ મંત્રમુગ્ધ બની સાંભળતો રહ્યો.
બસ ત્યાર પછી તો પંકજબાબુનાં ગીતો ચિત્તમાં કાયમ માટે અંકાઇ ગયા. ઘણી વાર ટ્રેનમાં પ્રવાસ કરતી વખતે બારી પાસે બેઠો હોઉં ત્યારે નિશ્ચીત અંતરે આવેલા પાટાના જોડાણ પરથી ડબો પસાર થાય ત્યારે તબલાંનો ઠેકો વાગતો હોય તેવું લાગે. ખુલ્લી બારીમાંથી આવતા હવાના મધુર અવાજ અને પાટાના ઠેકામાં પંકજબાબુનું ગીત સંભળાવા લાગ્યું: “ચલે પવનકી ચાલ, જગમેં ચલે પવનકી ચાલ...”

*

વર્ષો વિતતા ગયા. સ્મૃતીપટલ પર પંકજબાબુનાં નવાં ગીતો ઉમેરાતા ગયા અને RAMની છીપમાં કંડારાઇ ગયા. એવી કોઇ હવાની લહેર આવે જેમાં જુની યાદો છુપાયેલી હોય, જેનો સંબંધ સંગીત સાથે હોય, આ છીપ ધીરેથી ખુલવા લાગતી અને તેમાંથી એકાદું ગીત બહાર આવતું. તે પણ પંકજબાબુનું. બસ ત્યારથી મનમાં ઝંખના જાગી, પંકજબાબુને પ્રત્યક્ષ સાંભળવા. ભાવનગરમાં તો એ શક્ય જ નહોતું. બસ, અમારી એમ.જે. કૉમર્સ કૉલેજના ફંક્શનમાં મારા ક્લાસમેટ દેવીપ્રસાદ દવે “સંસારકે આધાર” અથવા કોઇ ‘મોટા’ મહેમાન કૉલેજની મુલાકાતે આવવાના હોય ત્યારે “ઘુંઘરીયા બાજે રૂમઝુમ..” ગાતાં તેમાં મનનું સમાધાન કરી લેતો.

ભાવનગર છોડ્યા બાદ જિપ્સી અમદાવાદ આવીને વસ્યો હતો. ૧૯૫૮ કે ૧૯૫૯ની સાલ હતી. એક દિવસ અચાનક રિલીફ સિનેમાના પગથિયા પર પાટિયું જોયું: “શ્રીયુત પંકજ મલ્લીકના ગીતોના ફક્ત બે કાર્યક્રમ યોજવામાં આવ્યા છે. ટિકીટ માટે બુકીંગ અૉફિસનો સંપર્ક સાધો.” હું તરત દોડતો ગયો. કમનસીબે બન્ને કાર્યક્રમોની ટિકીટો વેચાઇ ગઇ હતી. ઘણો નિરાશ થયો. મનમાં પ્રાર્થના કરી, “હે ભગવાન! આ જન્મમાં એક વાર તો પંકજબાબુનાં ગીતો સાંભળવાનો લહાવો લેવાનું સદ્ભાગ્ય બક્ષો!”

પ્રભુએ પ્રાર્થના સાંભળી. બે વર્ષ બાદ પંકજબાબુના ખાસ ચાહક - બનતા સુધી અજીતભાઇ અને નિરૂપમાબેન શેઠના ખાસ નિમંત્રણથી પંકજબાબુ અમદાવાદ આવ્યા. એલીસબ્રીજના છેડે આવેલા ટાઉનહૉલમાં તેમના બે કાર્યક્રમ રાખવામાં આવ્યા હતા. મને બન્ને દિવસની ટિકીટો મળી. કાર્યક્રમની રાતે તેમનાં નજીકથી દર્શન કરવાના આશયથી મારા મિત્ર રમણીકભાઇ પુજારાની સાથે સ્ટેજ ડોરની પાસે ઉભો રહ્યો. થોડી વારે એક મોટર આવી અને તેમાંથી છ ફીટ ઉંચા, ભવ્ય આભાથી નિતરતા દિવ્યપુરૂષ અવતરીત થતા હોય તેમ પંકજબાબુ ઉતર્યા. મેં આગળ વધીને તેમને નમીને બંગાળી ઢબથી ચરણસ્પર્શ કરીને બંગાળીમાં જ અભિવાદન કર્યા.
નમસ્કારનો પ્રત્યુત્તર આપી તેમણે પૂછ્યું, “બાંગ્લા પોઢતે પારો તો?” (બંગાળી વાંચતા આવડે છે?)
જી હા! મને બંગાળી વાંચતા આવડે છે.
મારા ખભા પર હાથ મૂકી તેમણે કહ્યું, “આમાર શોંગે ચોલો.” કોઇ પણ કાર્યક્રમમાં પંકજબાબુ એક ગીત પૂરૂં થયા બાદ બીજા ગીતની પ્રથમ પંક્તિ ગાય ત્યારે તેમની સાથે બેસેલા સહકારી તેમની નોટબુકના ઇંડેક્સ પરથી તે ગીતનું પાનું ખોલી આપે. તેઓ પોતે તો હાર્મોનિયમની ધમણ ચલાવતા હોય તેથી ગીતના સૂર-લયમાં વિઘ્ન ન પડે તે માટે આવું કરતા. મને આ કામ માટે તેમણે આજ્ઞા કરી કરી હતી. આ વાતની મને તે વખતે જાણ નહોતી. મેં તેમને નમ્રતાપૂર્વક કહ્યું કે હું મારા મિત્રની સાથે આવ્યો છું. તેમને મૂકીને હું કેવી રીતે આવી શકું? મેં કહેતાં તો કહી દીધું, પણ તેનું મને તત્કાળ દુ:ખ થયું. તેમણે કહ્યું, “કશો વાંધો નહિ. તમે તમારા મિત્ર સાથે જઇ શકો છો.”
મેળાપની આ અદ્ભૂત તક હતી જે હું કોઇ હિસાબે ખોવા તૈયાર નહોતો. મેં તેમને પૂછ્યું, “આપ ક્યાં ઊતર્યા છો? આપને મળવા આવી શકું?”
“જરૂર. અમે હોટેલ રૂપાલીમાં રોકાયા છીએ. કાલે સવારે દસ વાગે આવી શકો છો.”
અમે અમારી બેઠક પર બેસી ગયા.
શરૂઆતમાં કવિગુરૂ રવીંદ્રનાથની એક પ્રાર્થના ગાયા બાદ તેમણે હાર્મોનિયમ પર એક સૂર પકડ્યો, ધમણ ચાલુ રાખીને માઇકમાં કહ્યું, “હવે જે ગીત હું ગાઇ સંભળાવવાનો છું, તેમાં આપ સહુએ જોડાવાનું છે. આ ગીત એકઠા ગાવામાં કેટલો આનંદ છે તે આપ સહુ જરૂર અનુભવશો.”
હવે ધમણ વેગથી હાલવા લાગી અને બચપણમાં પ્રથમ વાર સાંભળેલ અને ત્યાર બાદ શબ્દહીન, અવાજહીન એવી અદૃષ્ટ અને અગમ્ય આકાશગંગામાંથી અવતરતા ઝરણાંની જેમ આવી મારા મનને સંભળાવતું ગીત તે દિવસે અન્ય કોઇને ન દેખાય, પણ મારા અંતર્મનને દેખાતા દિવ્ય પ્રપાતની જેમ સ્ટેજ પર છલક્યું અને આખા ટાઉનહૉલમાં પ્રકાશની જેમ પથરાયું.
“આયી બહાર આજ, આયી બહાર!!!”
સંકોચને કારણે કે કેમ, શ્રોતાઓ તરફથી પ્રતિભાવ ન મળતાં પંકજબાબુ રોકાયા અને ફરીથી બોલ્યા, “ગાઓ, હમારે સાથ ગાઓ!”
હવે શ્રોતાઓ ખીલ્યા અને મુક્ત સ્વરે બધા ગીતના કોરસમાં જોડાયા. ગીત વધતું ગયું. પંકજબાબુ ગાતા ગયા:

“આજ ગુલોંકા બુલબુલસે બ્યાહ, હોને કો હૈ!
આજ થાલોંમેં ચંદન હોને કો હૈ,
આજ પ્યાલોંમેં ઉબટન હોને કો હૈ,
આઓ તરાને છેડે નયે,
આઓ મિલજુલકે ગાને ગાયેં નયે,
આઓ શાદી રચાયેં હમ સબ નયી,
હૈ યે શાદી નયી, આઓ દુનિયા બદલને કા દિન આ ગયા..”
અને અમે શ્રોતાઓ જોડાયા, “લિયે ફૂલોંકે હાર, બહાર આજ.
આયી બહાર!”
અમને કોઇને સમયનું ભાન નહોતું. તે સમયે અમને કોઇને ખ્યાલ ન રહ્યો કે અમદાવાદમાં તો શું, આખા ભારતમાં એક નવો પ્રયોગ જન્મ લઇ રહ્યો હતો. તે હતો સ્ટેજ પર ગાઇ રહેલ મહાન ગાયકની સાથે audience participation નો! અને પ્રયોગના જન્મદાતા હતા શ્રી પંકજ કુમાર મલ્લિક!
ત્યાર પછી તો કાર્યક્રમમાં કંઇ રંગત જામી છે! વાહ! ગીત-મૌક્તિકોનો થાળ ઉછાળતા હોય તેમ પંકજબાબુ એક પછી એક ગીત પ્રસ્તુત કરતા રહ્યા:
પિયા મિલનકો જાના...
યહ કૌન આજ આયા સવેરે સવેરે...
મદભરી, ઋત જવાન હૈ...
આજ અપની મહેનતોં કા..
મહેક રહી રહી ફૂલવારી...
મુઝે ભૂલ જાના, ઇન્હેં ના ભુલાના...

સમય કેવી રીતે વીતી ગયો કોઇને ભાન ન રહ્યું. કયા પ્રકારની મદહોશીમાં ઘેર પહોંચી ગયો તેનો જિપ્સીને ખ્યાન ન રહ્યો.
*
(વધુ આવતા અંકમાં)

જિપ્સીની સ્કેચબુક: હાથીનું કબ્રસ્તાન

હાથીનું કબ્રસ્તાન
પાત્રો:

સૂત્રધાર: આ એકાંકિ નાટિકાના પ્રસ્તુતકર્તા.
મઝે: બાપુજી. સ્વાહિલી ભાષાના આ શબ્દનો અર્થ છે ‘પૂજનીય વડીલ’. ઉમર: ૯૭
બા: માની ઓળખાણ આપવાની જરૂર ખરી? વય: ૯૩.
જીજી: મઝેનાં સૌથી મોટાં પુત્રી. ન્યુ જર્સીમાં લગભગ ૪૦ વર્ષથી રહે છે.
જીજાજી: જીજીના પતિ. સ્ટ્રક્ચરલ એન્જીનીયર અને સફળ બિલ્ડીંગ કૉન્ટ્રેક્ટર.
સૂ: સાચું નામ સુશીલા. જીજીની દીકરી.
મોટાભાઇ: મઝેનાં સૌથી મોટા પુત્ર, પણ જીજી કરતાં નાના. હાલનો વ્યવસાય: બે મોટેલ અને એક લીકર સ્ટોર (દારૂની દુકાન)ના માલિક.
મોટાં ભાભી: જન્મ અને સિનિયર કેમ્બ્રીજ સુધીનું શિક્ષણ પૂર્વ આફ્રિકામાં. મોટાભાઇના બીઝનેસમાં ભાગીદાર.
ટોટી: સ્વાહિલીમાં બાબાને ‘ટોટો’ તથા બેબીને ‘ટોટી’ કહેવાય છે. ટોટી મઝેની વહાલી દીકરી, મોટા ભાઇના જન્મ બાદ ઘણા વર્ષે જન્મી હતી. આફ્રિકન આયા તેને આ નામથી બોલાવતી, તે કાયમ માટે રહી ગયું. વ્યવસાયે ડાયેટીશીયન.
નાનાભાઇ: મઝેનું સૌથી નાનું સંતાન. વ્યવસાય ડેન્ટીસ્ટ.
નાનાં ભાભી: જન્મ અને કેળવણી ભારતમાં. ફાર્મસીસ્ટ.
જૅગ: મૂળ નામ જગદીશ.મોટાભાઇનો મોટો પુત્ર. સફળ કૉર્પોરેટ અૅટર્ની.
મીની:જૅગની પત્ની. મૂળ નામ મીનાક્ષી. જન્મ USમાં. તેને નોકરી કરવાની જરૂર નથી.
કિટ: નાનાભાઇનો પુત્ર - અસલ નામ કિરીટ.
ભૈલો અને ભૈલી: મઝેનો વચેટ દીકરો તથા તેની પત્ની. આ સૂચિત પાત્રો છે. છેલ્લા પંદરેક વર્ષથી અૅડલેડ (અૉસ્ટ્રેલીયા)ની કૉલેજમાં ઇંગ્લીશ લિટરેચરના પ્રોફેસર છે. ભૈલીનું નામ જુદું જ છે, પણ ભાઇબહેનોએ તેનું મજાકમાં જે નામ પાડયું તે રહી ગયું.




પ્રવેશ ૧.


સુત્રધાર: આપણા જીવનમાં આવનાર કેટલીક વ્યક્તિઓને આપણે ભૂલી શકતા નથી. તેમાંના કેટલાક પરિવાર આપણા એટલા નિકટ આવતા હોય છે કે તેઓ આપણા જીવનના અવિભાજ્ય અંગ સમાન બની જાય છે. હું આજે તમને મારા જીવનમાં આવેલ અસામાન્ય લોકોના અંતરંગનું દર્શન કરવા લઇ જઇશ. આપણા માટે આ પ્રવાસ અદ્ભૂત નીવડશે - કારણ કે ત્યાં આપણે સ્થૂલરૂપે નથી જવાના.
(સુત્રધાર કેટલીક સેકન્ડ ચૂપ રહે છે.)
અરે! મેં તો તમને આશ્ચર્યચકિત કરી મૂક્યા! કોઇના ઘેર અાપણે સૂક્ષ્મરૂપે કેવી રીતે જઇ શકીએ, એવો વિચાર આવી ગયોને? કેમ નહિ? તમને મિસ્ટર સ્ક્રૂજ યાદ છે ને? ચાર્લ્સ ડિકન્સના “ક્રિસ્ટમસ કૅરલ”ના પ્રખ્યાત મિસ્ટર સ્ક્રૂજ? નાતાલનો આત્મા સૂક્ષ્મરૂપે તેમને તેમના આપ્તજન, વાણોતર વિગેરેના ઘરમાં લઇ ગયો હતો. ત્યાં તેમને જીવનનાં અંતર્દ્વંદ્વ, વ્યથા, અલ્પને પૂર્ણ ગણી સંતોષ માનનારા લોકોનાં દર્શન કર્યા હતા.
આજના પ્રવાસમાં અાપણે ન્યુ જર્સી જઇશું. જતાં પહેલાં એક ચેતવણી આપીશ. આ પ્રવાસમાં તમને કોઇક વાર કોઇના નિ:શ્વાસોની ભયંકર ઠંડી લાગશે. કોઇના ક્રોધની ઝાળ પણ વરતાશે. આપણે બસ, ચૂપચાપ તેમને નિહાળવાના છે. એક ચેતવણી પણ આપી દઉં. અહીં તમને કેટલીક આકર્ષક પાઘડીઓ દેખાશે. તમને ફીટ થતી હોય તો પણ પહેરશો નહિ! નકામું સિરદર્દ વહોરી લેશો.
ચાલો ત્યારે, શરૂ કરીએ આપણો પ્રવાસ?
(પડદાની પાછળ જાય છે, અને પડદો ખુલે છે.)

સમય: ઉનાળાની સાંજ.
સ્થળ: જીજીના ભવ્ય મકાનનો એટલો જ ભવ્ય ફૉર્મલ બેઠક ખંડ. અહીં જીજાજીના પ્રાઇડ અૅન્ડ જૉય સમું મોંઘું રાચરચીલું ગોઠવાયું છે: લેધર સોફા, દેશથી ખાસ મંગાવેલ સંખેડાની ખુરશીઓ અને અન્ય ફર્નીચરની વચ્ચે દસ હજારનો ઇરાની ગાલીચો. લેધર સોફાની પાસે કાશ્મીરથી મંગાવેલ અખરોટના લાકડામાંથી કંડારેલ સાઇડ ટેબલ મૂક્યાં છે. હૉલમાં સાઇડબોર્ડ છે જેમાં સિંગલ મૉલ્ટની સ્કૉચના વિવિધ બ્રાન્ડની બાટલીઓ ઉપરાંત કિયાન્ટી, વરમાઉથ, કૉન્યૅક તથા અન્ય કિમતી શરાબના શીશા ગોઠવાયા છે. દિવાલ પર પીછવાઇ, કલમકારી ચિત્રોની સાથે મૅનહટનની કોઇ પિક્ચર ગૅલરીમાંથી લીધેલ બે-એક અૉઇલ પેન્ટીંગ પણ ટંગાયા છે.

પડદો ખુલે છે ત્યારે હૉલમાં સૂત્રધારે જણાવેલા પાત્રોમાંથી મઝે, બા, નાનાભાઇ અને નાનાંભાભી તથા ભૈલો-ભૈલી સિવાય બધા હાજર છે. મોટાભાઇ અને મોટાંભાભી થ્રી-સીટર સોફા પર બેઠા છે. જીજાજી અને જીજી લેધરની ચૅર પર જ્યારે બાકીના બધા ગાલીચા પર પાથરેલી ગુલાબી રંગની ચાદર પર બેઠાં છે. ઉનાળો હોવાથી યુવક-યુવતિઓએ ટી શર્ટ અને શૉર્ટ્સ પહેરી છે. સ્ત્રીઓ પંજાબી ડ્રેસ જ્યારે પુરુષોએ રાલ્ફ લૉરેન/એમ્પોરીયા આમાની/વેરસાચીનાં પોલો શર્ટ અને જીન્સ પહેરી છે. પુરુષો જરા હળવા સ્વરે ગણગણે છે, જ્યારે સ્ત્રીઓ લેટેસ્ટ હિંદી ફિલ્મોની વાત કરે છે. બધા વારે વારે દરવાજા તરફ જુએ છે - જાણે કોઇની રાહ જોતા ન હોય! અચાનક બધા શાંત થઇ જાય છે. ગાલીચા પર ટાંકણી પડે તો પણ સંભળાય! નાનાભાઇ તથા નાનાંભાભી પ્રવેશ કરે છે.

જીજાજી: આવો, આવો, સંત દુર-વાસા! અમે તો ક્યારના તમારી રાહ જોઇએ છીએ!
નાનાભાઇ: (મ્લાન હાસ્ય કરીને) કેમ, જીજાજી, આજે તો કાંઇ રમુજી મૂડમાં લાગો છો ને તમે! પણ ગુસ્સાવાળા ઋષીનો ખિતાબ મને શા માટે?

જીજાજી: અરે નાનાભાઇ! ગુસ્સાવાળા છો એટલે નહિ, પણ અમારાથી દૂર રહેવા ગયા છો એટલે દૂરના વાસી... આજે કેટલા દિવસે અમારે ત્યાં આવ્યા છો! તે પણ તમે ફૅમિલી મીટીંગ બોલાવી તેથી, નહિ તો તમે અહીં ક્યાંથી?

નાનાભાઇ: I am sorry for being late. બધા આવી ગયા?

મોટાભાઇ: (ખોંખારો ખાઇને) હા. ફક્ત તમારી બન્નેની રાહ જોવાતી હતી.

જીજાજી: અરે સૂ, તારા મામા-મામી માટે ડ્રીંક લઇ આવ તો!

નાનાભાઇ: Can you get me a Diet Coke, please, Sue? જીજાજી, Let’s start.

મોટાભાઇ: નાના, આજની ફૅમિલી મિટીંગ તેં બોલાવી છે. બોલ, તારે શું કહેવું છે?

નાનાભાઇ: થૅંક યૂ, મોટાભાઇ. જીજી, ટોટી, તમને બધાને તો ખબર છે કે....

જીજાજી: Sorry for the interruption. નાનાએ આજે ગંભીર વિષય પર વાત કરવા સૌને ભેગા કર્યા છે, તેથી મિટીંગની કાર્યવાહી પર નિયંત્રણ લાવવા કો’કને Moderator બનાવીએ તો કેવું? નહિ તો વળી પાછા બુમાબુમ કરવા લાગી જઇશું. આપણી ફૅમિલીમાં બધા ભેગા થાય અને કોઇ સિરીયસ વાત નીકળે ત્યારે ઇન્ડીયાના મચ્છીબજાર જેવી સ્થિતિ થતી હોય છે...

નાનાભાઇ: (જરા ઉંચા સ્વરે) તમારો ઇશારો કોની તરફ છે તે હું જાણું છું, જીજાજી! હું એકલો કંઇ બુમો નથી પાડતો. આ ટોટી કંઇ ઓછી નથી!

જીજાજી: ના ભાઇ, એવી કોઇ વાત નથી. હું તો કહું છું કે...

નાનાભાઇ: OK, OK, અમે સૌથી નાના છીએ તેથી સૌને જાણે હક્ક છે કે મને ...

જીજાજી: (નિ:શ્વાસ નાખીને) Here we go again! નાના, મારી પૂરી વાત સાંભળીશ કે નહિ? મારે ફક્ત એટલું કહેવું છે કે આજની વાત સિરીયસ છે. તેથી કોઇ નિર્ણય પર આવવું હોય તો વાતચીતને formal રાખવા અને તેને યોગ્ય direction આપવા કોઇ મૉડરેટર હોય તો સારૂં.

નાનાભાઇ: તમે કોને સભાપતિ બનાવવા માગો છો?

જીજાજી: મારી દૃષ્ટીએ જૅગ થાય તો સારૂં. અહીંની કિવાનીઝનો ચૅરપર્સન છે તેથી સભા સંચાલનનો તેને સારો અનુભવ છે.

નાનાભાઇ: વાહ જીજાજી! જૅગ મોટાભાઇનો દીકરો છે તેથી? તમારી સૂ કે મારો કિટ કેમ નહિ?

જીજાજી: I give up. નાના, ચાલ તું કહે તેને ચૅર બનાવીએ. તારે થવું છે....?

નાનાભાઇ: (લુખું હસીને) ના જીજાજી, હું તો ફરિયાદી છું. હું કેવી રીતે જજ બની શકું?

કિટ: ડૅડ, please..... અંકલ, હું તમને second કરૂં છું. જૅગ upright અને impartial છે.

સૂ: (હાંસી ઉડાવતાં) જૅગને ચૅર બનાવશો તો તમારી સભાના બાર વાગી ગયા સમજજો! એ તો એની સેક્રેટરીને પણ કન્ટ્રોલ નથી શકતો તો આ સિંહોના ટોળાને કેવી રીતે tame કરી શકશે? (હસે છે.)

કિટ: રહેવા દે સૂ. Jag is a gentleman. તારા જેવીને ચૅર બનાવીએ તો...

જીજાજી: તમે youngsters જરા ચૂપ રહેશો કે? જૅગ, take the Chair.

જૅગ: Thank you, Uncle. (બધા સામે એક નજર નાખે છે.) OK, મિટીંગ શરૂ થાય છે. You have the floor, નાનાકાકા.

નાનાબાઇ: (પરાણે આવેશમાં આવીને) તમે બધા જાણો છો કે છેલ્લા બાવીસ-ત્રેવીસ વર્ષથી બા અને મઝે મારી સાથે સતત રહે છે. મેં અને મારી બાયડીએ તેમની ઘણી સેવા-ચાકરી કરી. હવે અમે થાકી ગયા છીએ. પૅરેન્ટ્સ કાંઇ મારા એકલાની જવાબદારી નથી.

મોટાભાઇ: અમે કોઇએ ના પાડી છે કે? આ પહેલાં.....

નાનાભાઇ: Do you mind મોટાભાઇ? I have the floor. મને finish કરવા દો.

મોટાભાઇ: I am sorry. Carry on...

નાનાભાઇ: હા, હું કહેતો હતો કે બા અને મઝે મારા એકલાની જવાબદારી નથી. તમે બધાંએ મળી આખી જીંદગી આ જવાબદારી મારા માથા પર ઠોકી બેસાડીને મોજ-મઝા કરી છે. હવે ટાઇમ આવ્યો છે કે મોટાભાઇએ તેમને લઇ જવા જોઇએ. આમે’ય તે મા-બાપની જવાબદારી મોટા દીકરાની હોવી જોઇએ, પણ મોટાભાઇ પરણીને આવ્યા અને નોકરી કરવા ભાભી સાથે ન્યાસાલૅન્ડ ભાગી ગયા! મઝે એ જ વખતે રિટાયર થયા હતા પણ મોટાભાઇ, તમે જવાબદારીમાંથી કેવા છટકી....

મોટાભાઇ (નાનાને અધવચ્ચે રોકીને) એ’ય નાના, What is your problem, હેં? તું આજે ન્યુક્લીઅર વૉર કરવાના ઇરાદાથી આવ્યો છે કે શું? છેલ્લા વીસ-પચીસ વર્ષમાં ક્યારે’ય નહિ અને હવે આજ આ પ્રૉબ્લેમ કેમ ઉભો થયો છે? તારો નાનો દીકરો હવે યુનિવર્સિટીમાં જાય છે તેથી કે શું? ગરજ સરી...
જૅગ: પ્લીઝ ડૅડ, let Nanakaka finish. તમારો ટર્ન આવે ત્યારે તમારે જે કહેવું હોય તે કહેજો.

નાના: Thank you, Jag. મોટાભાઇ, that is unfair. મારી વાત બરાબર સાંભળો. બા અને મઝેની વીસ-પચીસ વર્ષ સુધી સંભાળેલી જવાબદારીના ભારથી અમે કંટાળી ગયા છીએ. અરે, મોટાભાઇ તો શું, મારી બન્ને મોટી બહેનોનાં મનમાં પણ કદી મારો ભાર હળવો કરવાનું સૂઝયું નથી. મોટાભાઇની ચમચાગિરીમાંથી ઉંચા આવે ત્યારે ને?

જીજી અને ટોટી (એક સાથે): જીજી: નાના, હવે તું rubbish બોલવા લાગી ગયો છે..
ટોટી: કોની અને કેવી ચમચાગિરી કરી અમે? મોટાભાઇએ અમને શું બાંધી આપ્યું કે તેમની ચમચાગિરી..

જૅગ: Ladies, ladies, please! મહેરબાની કરીને તમે શાંત રહેશો કે?

નાના: જોયું? Truth always hurts! તમે બધા તો દૂરથી તમાશો જોતા હતા. કો’ક કો’ક વાર બા અને મઝેને મળવા આવો છો, કો’ક વાર ખાવાનું લાવો છો, ખવડાવો છો અને ભાગી જાવ છો. જાણે જવાબદારી પૂરી થઇ ગઇ. પણ રોજની ગદ્ધા મજુરી તો અમારા માથે જ...

ટોટી: બોલ, બોલ નાના. હવે તો બોલી જ નાખ, કોણે કેવી ગદ્ધા મજુરી કરી.

નાના: અરે, ડોસાએ તો મારી જીંદગી ત્રાહી મામ્ કરી નાખી. સવારે કામે જવા નીકળું તો ટોકે, બ્રેકફાસ્ટ કર્યો કે નહિ? બપોરે લંચ માટે ઘેર આવું તો સાથે જમવા માટે રાહ જોઇને બેઠા હોય. અરે, મને શાંતિથી ખાવા તો દો? પણ ના! અને સાંજે થાકીને ઘેર આવી ઉપર જઇ થોડો આરામ કરવાનો વિચાર કરૂં તો ડર લાગે કે હમણાં મઝે બોલાવશે. તેમને હજાર વાર કહ્યું છે કે સાંજે મારી સાથે માથાકૂટ કરવી નહિ, પણ માને તો મઝે શાના?

(બધા સ્તબ્ધ થઇને સાંભળી રહ્યા છે. નાનાભાઇ કોકાકોલાના કૅનમાંથી એક ઘૂંટડો લે છે.)

નાના: અને બા? ઘરમાં આવું તો એમનાં ઓરડામાંથી ચશ્માં નીચા કરી દયામણી નજરે મારી તરફ એવી રીતે જુએ કે મને લાગે કે હું કોઇ અપરાધી છું. મારો તો હવે જીવ ગુંગળાવા લાગ્યો છે. શાંતિથી શ્વાસ પણ નથી લઇ શકતો. (ફરીથી કોકાકોલા પીએ છે.)

જૅગ: Have you finished, Nana Kaka?
નાના: ના! Not yet. Let me be blunt: હવે તો મારી દશા પેલા સિંદબાદ જેવી થઇ છે. એક સફરમાં તેણે દયા ખાઇને એક બુઢ્ઢાને ખભા પર બેસાડ્યો, અને એ તો એવો જામી ગયો કે ઉતરવાનું નામ જ ન લે. મને એવું જ લાગે છે કે મઝે મારા ગળામાં ટાંટીયા ભરાવીને....

જીજી: (લગભગ ચીસ પાડીને) Stop it નાનકા! મઝે માટે આવું બોલતાં તને શરમ નથી આવતી?
ટોટી: (જીજીની સાથે જ) You ungrateful twit...

નાના: (ભોંઠપમાં પણ થોડી આક્રમકતા સાથે) જીજી તમે તો બોલતા જ નહિ. તમારા પાંચ બેડરૂમ-ચાર બાથરૂમના મહેલ જેવા મકાનમાં મિયાં-બીબી અને સૂ એકલાં જ રહો છો. આટલા વરસમાં તમને એક વાર પણ એવું થયું કે બા અને મઝેને એકા’દ બે મહિના બોલાવીને નાનાને break આપીએ? તમારી પાસે બે સ્પૅર બેડરૂમ છે તેમાં તમારા ફ્રેન્ડ્ઝને entertain કરો છો. એક બેડરૂમ બા અને મઝેને આપતાં શું થાય છે? શરમ તો તમને અાવવી જોઇએ...

ટોટી: On God!

જીજી: (ગુસ્સામાં) નાના! તું મારી શરમની વાત કરે છે? અમે અનેક વાર બાને કહ્યું છે અમારે ત્યાં આવીને રહો. તારી સામે જ બાએ કહ્યું હતું કે જમાઇને ત્યાં જઇને રહીએ તો અત્યાર સુધી કમાવેલી આબરૂ ઘરડે ઘડપણ કોડીની થઇ જાય. દેશમાં કોઇને મોઢું બતાવવા લાયક ન રહીએ.

ટોટી: નાના, જીજી સામે મ્હોં સંભાળીને વાત કર...

જીજી: મારે શું કરવું જોઇએ તે કહેવાં કરતાં તેં શું કર્યું છે તે કહીશ તો તું અને નાનાં ભાભી શરમથી મરી જશો.

નાના: (ગુસ્સામાં લગભગ ભાન ગુમાવ્યું હોય તેમ) જીજી, તમે તમારૂં ડહાપણ...

ટોટી: (તીવ્ર સ્વરે) નાના, જીજી સાથે respectથી વાત કર. એ ના ભુલતો કે જીજી અને જીજાજીની sponsorshipને લીધે તું અને આપણો આખો પરિવાર આજે અમેરિકામાં છે. ત્રણ ત્રણ વરસ તું જીજીના ઘરમાં રહ્યો અને તને અહીં ડેન્ટીસ્ટનું qualification મેળવવામાં મદદ કરી. જીજાજીના મહેમાન તરીકે ત્રણ વર્ષ રહ્યો, એમની કાર વાપરી અને હવે prosperous થયો. બોલ જોઉં, આફ્રિકામાં રહીને તું દસ જીંદગીમાં પણ તારા તબેલામાં એકી સાથે મર્સેડીસ, બીમર અને લેક્સસ રાખી શક્યો હોત? You should apologize to Jiji.

જૅગ: જીજી, ટોટી આન્ટી, please! અને નાનાકાકા, તમે શાંતિથી કેમ વાત નથી કરતા? જીજી, તમે નાના કાકાને finish કરવા દો. આજે તેમને પહેલી વાર પોતાનું હૈયું ખોલીને વાત કરવાનો ચાન્સ મળ્યો છે. Let him have his say today. (નાના કાકા તરફ વળીને) અને કાકા, તમે મહેરબાની કરીને મુદ્દાની વાત કરો તો સારૂં.

(નાનાભાભી નાનાભાઇના કાનમાં કંઇક કહે છે.)

નાનાકાકા: (નરમ સ્વરે) I am sorry, Jiji, Jijaji. I apologize. મારે તો એક જ વાત કહેવી છે. Long and short of it, આજે મારે મઝે અને બાની સમસ્યાનો નિકાલ કરવો છે. હું હવે તેમને એક દિવસ પણ મારી સાથે રાખવા તૈયાર નથી. મારી બાયડીએ તેમની વીસ વરસ અથાગ સેવા કરી છે, જ્યારે તમે બધા તેમાંથી conveniently છટકી ગયા છો.

(એક મિનીટ સ્મશાન શાંતિ ફેલાઇ જાય છે.)

જીજી: જૅગ, નાનાએ ફિનીશ કર્યું હોય તો હવે મારે....

જૅગ: જીજી, મને લાગે છે તમે કશું કહો તે પહેલાં મારા ડૅડીએ મઝેના મોટા દીકરા તરીકે આ બાબતમાં ખુલાસો કરવો જોઇએ. ડૅડ, યૉર ટર્ન.

મોટાભાઇ: જીજી, ટોટી, તમને યાદ છે મઝેએ નાનાને લંડન શા માટે મોકલ્યો હતો? નાનાને બ્રિટન જઇ ડૉક્ટર થવું હતું. તેણે વિચાર ન કર્યો કર્યો કે મઝે રિટાયર થયા હતા અને તેમની પાસે means નહોતા કે નાનાનો લંડનનો ખર્ચ કરી શકે. નાનાએ મઝેને વચન આપ્યું હતું કે જો મઝે તેનો દાકતરીનો અભ્યાસ કરવાની જવાબદારી લે તો તે બા અને મઝેને જીંદગીભર સંભાળશે...

ટોટી: હા, મને યાદ છે. નાનો તો ભુખ હડતાલ પર ઉતરી ગયો હતો...

મોટાભાઇ: નાનાનો લંડનનો ખર્ચ પૂરો પાડવા મઝેને રીટાયર થયા બાદ કમ્પાલામાં નાનજીભાઇ માધવાણીને ત્યાં નોકરી કરવી પડી હતી. ફૅમિલીમાં હોંશિયાર તો હું હતો. મને બૅરીસ્ટર થવા માટે લંડન મોકલવાને બદલે મઝેએ મને ઇન્ડીયાની થર્ડ રેટ યુનિવર્સીટીમાં એલએલ.બી. કરવા મોકલ્યો હતો, અને આ ડફોળને લંડન મોકલ્યો!

નાના: I beg your pardon, મોટાભાઇ! તમે ફૅમિલીમાં સૌથી હોંશિયાર હતા? what a joke!

જૅગ: નાનાકાકા, તમે પ્લીઝ વચ્ચે બોલશો મા. You had your say.

મોટાભાઇ: ઇન્ડીયામાં મેં મોટર સાઇકલ પર કામ ચલાવ્યું જ્યારે આ નાનાએ તો પહેલા વર્ષમાં જ કાર લીધી. મેં તો LL.M. કર્યું, જ્યારે આ નાનો મેડીકલમાં નાપાસ થતો ગયો. આખરે કિંગ્સ્ટન પોલીટેક્નીકમાં જઇ ડેન્ટીસ્ટ્રીમાં માંડ માંડ ક્વૉલીફાય થયો!

નાના: અને તમે, મોટા ભાઇ? તમે પણ LL.B અને LL.M કરવા પાછળ દસ વરસ લીધા! તમારી કૉલેજના પ્રિન્સીપલને પગાર મળતો તેનાથી વધુ પૈસા મઝે તમને દર મહિને મોકલતા. તમારી lifestyle જોઇ ત્યાંના સ્ટુડન્ટ્સ તમને પ્રિન્સ અૉફ યુગાન્ડા કહેતા તે અમસ્તું કે?

જૅગ: નાનાકાકા, please, અત્યારે ડૅડનો વારો છે. તેમની વાત પૂરી થવા દો...

નાના: તારા ડૅડ સાચી વાત કહેતા નથી તેથી મારે વચ્ચે બોલવું પડે છે. તો મોટાભાઇ, દસ વરસ તમે લહેર કરી. અનેક અૅંગ્લો ઇન્ડીયન છોકરીઓને નચાવી. અંતે અાફ્રિકા પાછા આવતાં પહેલાં લગન કરી લીધા અને આવતાં વેંત મઝેને મદદ કરવાને બદલે ભાભીને લઇ માલાવી જતા રહ્યા હતા, યાદ છે? મઝેને એક રાતો સેન્ટ પણ મોલતા નહોતા. આ તો ઠીક છે કે મને સ્કૉલરશીપ મળી હતી....

ટોટી: (ખડખડાટ હસે છે) Really, મોટા ભાઇ, નાના, તમારા જેવા જુઠ્ઠા લોકો મેં જીંદગીમાં જોયા નથી! નાના, તું હવે પચાસનો થવા આવ્યો. હવે તો સાચું બોલ! આપણી ફૅમિલીમાં સ્કૉલર તો એકલો ભૈલો હતો. એણે તો જાત મહેનતથી અૉક્સફર્ડની સ્કૉલરશીપ મેળવી હતી. ઇંગ્લીશ લિટરેચરમાં પીએચ.ડી થયો. તને તો દર વરસે પાસ થવાની અને કમ્પાલાના જનરલ હૉસ્પીટલમાં પાંચ વરસ સેવા આપવાની શરતે સરકારે બર્સરી આપી હતી, સ્કૉલરશીપ નહિ. તે પણ યુગાન્ડાના એજ્યુકેશન સેક્રેટરી મઝેના ભાઇબંધ હતા તેથી. તેમાંની એક પણ શરત તું પૂરી કરી શક્યો નહોતો. તું ફેલ થતો જતો હતો અને બર્સરી બંધ પડતી હતી તે ભુલી ગયો કે?

જીજી: અને તારી બર્સરી બંધ થતી હતી ત્યારે ટોટી તેના પગારમાંથી પૈસા મોકલતી હતી એ પણ ભુલી ગયો? મેડીકલ મૂકી ડેન્ટીસ્ટ થવા ગયો અને આખા processમાં તેં દસ વરસ લીધા! કેટલી વાર તું ફેલ થયો હતો એ તો તને પણ યાદ નહિ હોય!

ટોટી: અને મોટાભાઇ, તમને યાદ છે, એક વાર નાનો ફેલ થયો અને તેને ફી ભરવા પૈસા જોઇતા હતા? મઝેએ તમારી પાસે લોન માગી ત્યારે તમે લિલૉંગ્વેથી કાગળમાં શું લખ્યું હતું? (મોટાભાઇના અવાજની નકલ કરતાં) “મઝે, એ ગધેડાને કહો કે મહેનત કરીને પાસ થા. જોઇએ તો રેસ્તોરાંતમાં વેટરનું કામ કર, પણ કુટુમ્બ પર બોજ ન થા!” મેં અને ભૈલાએ તને અૉસ્ટ્રેલીયાથી પૈસા મોકલ્યા ત્યારે...

નાના: (લગભગ બૂમ પાડીને) Stop this nonsense! તમે મારા બાયડી-છોકરાં વચ્ચે મારૂં અપમાન કરવાનું કાવત્રું કરીને આવ્યા છો કે શું? મુખ્ય વાત બાજુએ મૂકીને મારી માનહાનિ કરવી હોય તો અમે આ ચાલ્યા. (ઉભા થવાનો પ્રયત્ન કરે છે.)

જીજી અને જીજાજી: (એક સાથે) નાના, I apologize on behalf of Toti. પ્લીઝ બેસી જા. અને ટોટી, તું જરા ચૂપ બેસીશ કે?

કિટ: પાપા, તમે તો અમને કહેતા હતા કે તમે સ્કૉલર હતા! આમાં સાચું શું છે?

જીજાજી: Leave it Kit. It is not important. ટોટી કદાચ સાચી વાત નહિ જાણતી હોય...

ટોટી: (મોટેથી) જીજાજી! તમે પણ?

જીજાજી: ટોટી, જરા ગમ ખાતા શીખ.

જૅગ: ટોટી આન્ટી, Do you mind? (મોટાભાઇ તરફ વળીને) OK Dad, carry on!

મોટાભાઇ: હા, તો હું કહેતો હતો કે મઝે લગભગ ૭૦ વર્ષના થયા ત્યાં સુધી નાનાને ભણાવવા નોકરી કરતા રહ્યા. એમણે તો પોતાનું વચન પાળ્યું, અને નાનાના વચનને શ્રવણનું વચન માનતા રહ્યા. તારી પાછળ ખર્ચ કરવામાં તેઓ એક રાતો સેન્ટ પણ બચાવી ન શક્યા. અમેરિકા આવ્યા પછી મેં બા અને મઝેને મારે ત્યાં આવીને રહેવા માટે ઘણી વાર કહ્યું હતું. તેઓ ન આવે તેમાં મારો શો વાંક?

નાના: It’s a lie! તમારી પાછળ મઝેએ લાખો ખર્ચ્યા. મારી પાછળ થોડા’ક શિલીંગ ખર્ચીને મઝેએ મારા પર કોઇ મોટો ઉપકાર નથી કર્યો. વળી તમે બા-મઝેને રહેવા બોલાવ્યા હતા કે નહિ તે કોણ જોવા આવ્યું છે?

મોટાભાઇ: તમે લોકો મને ભલે insensitive કહે, પણ એક વાત તો જરૂર કહેશે કે હું કદી ખોટું બોલતો નથી. અમારી સાથે આવવાની તેમણે શા માટે ના પાડી હતી તેનું કારણ બધા જાણે છે. દર બે વરસ બાદ અવતરેલા તારા ચાર છોકરાંઓનું બેબી-સીટીંગ બા અને મઝે કરતા હતા.

નાના: છેલ્લા દસ વરસથી અમે દર વર્ષે વૅકેશન પર જતા ત્યારે પણ તમે તેમને ક્યાં કદી રહેવા લઇ ગયા હતા?

મોટાભાઇ: ના, નહોતા લઇ ગયા, કારણ કે તમારી ગેર હાજરીમાં તારા જર્મન શીપડૉગને અને ભાભીની બે indoor બિલાડીઓને બે વખત ખવડાવવાનું, તેમની ગંદકી સાફ કરવાનું અને તમારા મકાનનું હાઉસ-સીટીંગ કરવાની જવાબદારી તમે બા અને મઝેને આપી જતા હતા.

નાના: આ તો બહાનાં છે. એવા તો ઘણા પ્રસંગ હતા....

મોટાભાઇ: (ગુસ્સાથી) હા, એવા બે પ્રસંગ મને હજી યાદ છે. યાદ છે પેલી સપ્ટેમ્બરની સાંજ? મઝેને ગમે તેવી ગાળો આપીને તેં તેમને વરસતા વરસાદમાં ‘ગેટ આઉટ અૉફ માય હાઉસ’ કહ્યું હતું? તેમણે મને ફોન કર્યો અને હું તેમને મારા ઘરે લઇ ગયો હતો. બા ન આવ્યા કારણ કે તારી દિકરી લતિકા માંદી હતી... how conveniently do you forget..?

નાના: (ઉભા થતાં) That’s enough! હવે તો હદ થઇ ગઇ. જીજાજી, અમને અહીં બોલાવીને તમે અમારૂં બહુમાન કર્યું તે માટે thanks. કિટ, તું તારી મમીને અને બહેનને આપણી BMWમાં લઇ આવજે. હું મારી મર્કમાં જઉં છું.
(નાનાભાઇ ચાલવા લાગે છે. હાજર લોકોમાં કોલાહલ થાય છે. નાનાભાઇની પાછળ જીજી, જીજાજી અને કિટ જાય છે. એકાદ મિનીટમાં જીજાજી તેમને લઇ પાછા આવે છે.)

કિટ: જૅગ, મિટીંગ પર જરા કન્ટ્રોલ રાખને ભાઇ? પાપાને મહા મુશ્કેલીથી પાછા લાવ્યા છીએ.

જૅગ: (જરા સખત અવાજમાં) ડૅડ, ટોટી આન્ટી, તમારે બધાએ જો જુની વાતો ઉખેળવી હોય તો આ મિટીંગ ચાલુ રાખવામાં કશો ફાયદો નથી. It is not fair કે જેમના વિશે તમે આ ચર્ચા કરો છો તેમને તમે અહીં હાજર રહેવા દીધા નથી અને તેમના futureનો નિર્ણય કરવા તમે અંદરોઅંદર લડો છો.

(સૂ હાથ ઉંચો કરે છે.)

જૅગ: હા, સૂ, you want to say something?

(જીજી કંઇક બોલવા જાય છે)

સૂ: (જીજીને ઉદ્દેશીને) મૉમ, excuse me. મને સ્ટૉપ ન કરતા. જૅગ, how naive you all people are? તમે બધા beating about the bush કરો છો. મિટીંગનો મતલબ સાફ છે કે નાનામામાને હવે મઝે અને મોટી બાને પોતાના ઘરમાં રાખવા નથી..

નાના: સૂ, મારે શું જોઇએ એ નક્કી કરનારી તું કોણ...?

સૂ: નાનામામા, will you PLEASE excuse me? I have the floor now. નાનામામા મોટી બા અને મઝેને ઘરમાં રાખવા માગતા નથી. અહીં બધાનો ટાઇમ વેસ્ટ કરવા કરતાં નાનામામાને carte blanche અાપી દો કે તેમને જે કરવું હોય તે કરે. તમે બધા શું કરવા માગો છો તે કહો તેથી આ અર્થહિન ચર્ચાનો અંત આવે.

(બધા ચૂપ થઇ જાય છે.)

સૂ: બે વરસ પહેલાં ભૈલામામા અૅડલેડથી બા અને મઝેને લઇ જવા આવ્યા હતા. તેમણે નાનામામાને કરગરીને વિનંતી કરી હતી, પણ નાનામામા, તમે ઘસીને ના પાડી હતી. (નાનામામાની નકલ કરતાં) “No ભૈલા, મઝેને જીવનભર સંભાળવાની જવાબદારી મારી છે. હું તેમને કોઇ પણ સંજોગોમાં Down Under જવા નહિ દઉં!” બાને તમે તમારી લતિકાના સમ આપ્યા હતા તે ભુલી ગયા? અને મોટામામા? તમે શું કહ્યું હતું તે કહું?

(અચાનક સનસનાટી ફેલાઇ જાય છે.)

મોટાભાઇ: (ખોંખારો ખાઇને) That is very rude, Sue. You have no right to speak like that. તારે મોટાંઓની માફી માગવી જોઇએ.

સૂ: I apologize, પણ મારે આ કહેવું જ પડ્યું.

જૅગ: નાનાકાકા, તમે મિટીંગ બોલાવી છે તેથી તમારી પાસે કોઇ solution તો હશે. તમારે કંઇ કહેવું છે?

નાના: મેં તો મારી બાજુ રજુ કરી. બા અને મઝેને હું હવે મારા ઘરમાં રાખવાનો નથી. આ પરિવારનો મામલો છે, તેથી બધાએ મળીને તેમને ક્યાં રાખવા તેનો નિર્ણય લેવા માટે આ મિટીંગ બોલાવી છે.

મોટાભાઇ: (પોતાની પત્નિ તરફ જોઇને) હું તો મઝે અને બાને આજે જ લઇ જવા તૈયાર છું...(ફરી એક વાર પત્નિ તરફ બે-ત્રણ સેકંડ જુએ છે, અને માથું હલાવે છે) હા, આજે જ. પણ મારી સ્પૅર બેડરૂમમાં on suite ટૉઇલેટ નથી. મઝેને દર અર્ધા કલાકે બાથરૂમ જવું પડે છે. નવી બાથરૂમ બનાવવા માટે મને ઓછામાં ઓછા છ-એક મહિના તો જોઇએ. અત્યારે મારી બધી લિક્વીડીટી ઇન્વેસ્ટ થઇ છે. તેમાંથી દસેક હજાર કાઢવા પડે તેમ છે, પણ માર્કેટની સ્થિતિ જોતાં....

ટોટી: મોટાભાઇ, તમે બા અને મઝેને લઇ જવા તૈયાર હો તો દસ પંદર હજાર ડૉલર હું આપીશ. તમારી સ્પૅર બેડરૂમનું રીમોડેલીંગ કરવા માટે વાપરજો. હા, મને તેનું વ્યાજ જોઇતું નથી અને પાંચ વરસ સુધી તમારે તે પાછા આપવાની જરૂર પણ નથી.

જીજાજી: મોટાભાઇ, તમે સિરિયસ હો તો નવી બાથરૂમનું બાંધકામ હું મફત કરાવી આપીશ. તમારે ફક્ત બિલ્ડીંગ મટેરિયલ્સની કૉસ્ટ આપવાની રહેશે. ટોટી પાસેથી તમારે ત્રણ-ચાર હજારથી વધુ લેવાની જરૂર નહિ પડે.

ટોટી: મોટાભાઇ, કહો તો હું ચેક લખી અાપું... (પોતાની હૅન્ડબૅગ ખોલવા જાય છે.)

મોટાભાઇ: (એકદમ હેબતાઇને) ના, ના, ના ટોટી! ફૅમિલી સાથે પૈસાનો કે બિઝનેસનો વહેવાર કરવો મારા સિદ્ધાંતની વિરૂદ્ધ છે. તારી કે જીજાજીની અૉફર હું સ્વીકારી શકીશ નહિ.

નાના: (ઉપહાસ, હાસ્ય સાથે) આ વીસ વરસમાં મોટાભાઇ પાસેથી આ નવું બહાનું સાંભળ્યું! આનો અર્થ એવો જ ને, કે I am stuck with મઝે અને બા? No brother. આજે મારે ફેંસલો કરવો જ છે. તમારા નવા બેડરૂમ-બાથરૂમમાં મને ઇન્ટરેસ્ટ નથી.

જીજી: તેં જે નક્કી કર્યું છે તે બોલી નાખને?

નાના: મોટાભાઇ, બા અને મઝેને તમે બે દિવસમાં નહિ લઇ જાવ તો હું તેમને Old People’s Homeમાં લઇ જવાનો છું. નાનાંભાભીએ કાઉન્ટી સોશિયલ વર્કર સાથે મળીને બધું નક્કી કર્યું છે. બિચારીએ દોડધામ કરીને એક હોમ પણ નક્કી કર્યું છે. (પત્નિ તરફ જોઇને) તું બધી detail આપ જોઉં!

(નાનાભાઇ-ભાભી સિવાય સહુ સ્તબ્ધ થઇ જાય છે.)

નાનાંભાભી: (ક્ષીણ હાસ્ય સાથે) હું શું કહું? (નાનાભાઇ તરફ જોઇને) મને તો ‘એમણે’ નકામી સંડોવી છે. હું તો ચિઠ્ઠીની ચાકર. મને ‘એ’ કહે એ તો કરવું જ પડે ને? આ બધું તમારા ભાઇએ નક્કી કર્યું છે!

(ટોટી ખડખડાટ હસવા લાગે છે.)

નાનાંભાભી: (ઝંખવાણા થઇને, પણ ભારપૂર્વક) હા ટોટી બહેન, તમારા ભાઇએ જ આ બધું નક્કી કર્યું છે. મને તો એ કહે એ કરવું જ પડે. મેં જોયેલું હોમ ઘણું સારૂ છે. આપણો એક ઇન્ડીયન ભાઇ ત્યાં મૅનેજર છે. મારા ગામનો. એ બા અને મઝેનું ખાસ ધ્યાન રાખશે. હોમ થોડું મોંઘું છે, તેથી તમે બધા ભાઇ-બહેનો મળીને ખરચો સરખા ભાગે વહેંચી લેશો તો કોઇને ભારે નહિ પડે.

નાનાભાઇ: જુઓ, બા અને મઝેને મેં વીસ-પચીસ વરસ સંભાળ્યા છે તેથી અમારી પાસેથી contributionની કોઇએ આશા રાખવી જોઇએ નહિ, તેમ છતાં હું અમારો ભાગ આપવા તૈયાર છું. મોટાભાઇ, ભૈલા પાસેથી અૉસ્ટ્રેલિયાથી પૈસા મંગાવવાની જવાબદારી તમારે લેવાની છે. તમે અમારા મોટા ભાઇ ખરા ને! એને કહેજો કે અમેરિકામાં રહેનારા અાપણે બધા ભાઇ-બહેનોએ મળીને સહિયારો નિર્ણય કર્યો છે.

ટોટી: નાના, મઝે અને બાને ઘરમાંથી કાઢવાનું તો તેં અને ભાભીએ પહેલેથી જ નક્કી કરી રાખ્યું છે તો હવે અમને આમાં શું કામ સંડોવે છે? તેમને વીસ વરસ રાખ્યા તેમાં તેં એમના પર ઉપકાર નહોતો કર્યો. તેમને મળતાં સોશિયલ સિક્યોરિટીના બધા પૈસા તમે વાપર્યા, તેનાથી તમારા છોકરાંઓને પ્રાયવેટ સ્કૂલમાં મોકલ્યા. તેમણે તારા ચારે છોકરાંઓનું બેબી-સીટીંગ કર્યું. અરે તમે તો તમારા કૂતરાં બિલાડાંની પણ તેમની પાસેથી સેવા કરાવી. બા તમારી બધાની ત્રણ વખતની રસોઇ બનાવતા. તમારી ગરજ પતી એટલે મઝેને પંચાણું વર્ષની ઉમરે હોમમાં મોકલવા નીકળ્યા છો? તમારા બન્નેમાં conscience જેવી ચીજ છે કે નહિ?

નાના: ટોટી, મારો ઇમોશનલ બ્લૅકમેલ ના કરીશ. મારે જે કહેવાનું હતું તે કહી દીધું. તમારે જે કરવું હોય તે કરજો.

ટોટી: Really, નાના, તારા જેવો નપાવટ...

નાના: ખબરદાર, ટોટી. હવે એક પણ અપશબ્દ બોલીશ તો આપણો સંબંધ આજથી ખતમ સમજ.

ટોટી: હવે જા, જા! ગઇ કાલ સુધી તને તારી ચડ્ડીનાં બટન બંધ કરતાં નો’તાં આવડતાં તે હું કરી આપતી હતી. હવે મને કહે છે, ‘તારા મારા કિટ્ટા!’ એક વાત તું પણ સાંભળી લે. જે દિ’ તું બા અને મઝેને હોમમાં મોકલીશ, તે દિ’થી આપણો સંબંધ ખલ્લાસ સમજી લેજે.

નાના: જૅગ, અમે અમારો નિર્ણય જણાવી દીધો છે. અમે ઘેર જઇએ છીએ. તને ફાવે ત્યારે મિટીંગ close કરજે. બાય્ બાય્.
(નાનાભાઇ, ભાભી અને કિટ જાય છે. બાકીના પરિવારના સભ્યો હજી પણ આઘાતપૂર્ણ હાલતમાં બેઠા છે. કો’ક “બાય્” બોલ્યું, પણ અસ્પષ્ટ લાગે એવા ધીમા અવાજમાં. ક્ષણ ભર શાંતિ ફેલાય છે.)

મોટાભાઇ: Good Lord! That was terrible!

ટોટી: It is not terrible. It is diss-guss-ting. જીજી, જીજાજી હું પણ જઉં છું. કાલે મઝેને સમજાવીશ કે આજના જમાનામાં દિકરીને ત્યાં રહેવામાં કશો વાંધો ન હોવો જોઇએ. ૯૫ વરસની ઉમરે ‘હોમ’માં જવા કરતાં દિકરીને ત્યાં જવામાં નાનમ નથી. ભગવાનને પણ આવી સજા આપવા માટે એકલા મઝે અને બા મળ્યા? (ટોટીની આંખમાં આંસુ આવે છે. પર્સમાંથી ટિશ્યૂ કાઢી આંખ લૂછે છે.)

મોટાભાઇ: નાનાએ તો કમાલ કરી. તેણે હવે નક્કી કરી જ નાખ્યું છે ત્યાં આપણે શું કરીએ?

ટોટી: (મોટાભાઇ તરફ તુચ્છતા ભરી નજર નાખી જીજી અને જીજાજી તરફ જુએ છે.) What can YOU do, મોટાભાઇ? હું જઉં છું. આવજો જીજી. બાય્ જીજાજી.

( મોટાભાઇ કે ભાભીની તરફ જોયા વગર ટોટી નીકળી જાય છે.)

મોટાભાઇ: (અત્યાર સુધી જાણે કશું થયું જ નથી તેવા ભાવવિહીન અવાજમાં) જીજાજી, what a day! નાનો મઝે અને બાને ‘હોમ’માં હમણાં ને હમણાં જ મૂકવા માગતો હોય તો આપણે શું કરી શકીએ? જો એ છ’એક મહિના રોકાતો હોત તો હું તેમને મારે ઘેર લઇ જવા તૈયાર હતો.

મોટાંભાભી: અમે તો તેમને અમારી સાથે રાખવા હંમેશા તૈયાર છીએ. જુઓ ને, દિવાળી, દશેરા જેવા દિવસે અમે તેમને નથી લઇ જતા day spend કરવા? આ લોકો તો એક દિવસ પણ રાહ જોવા તૈયાર નથી તો અમે પણ શું કરીએ?

(જીજી અને જીજાજી એકબીજા તરફ જુએ છે. મોટા ભાભી હૉલમાં ટાંગેલી પુરાતત્વની ઘડીયાળ તરફ જુએ છે. મોટાભાઇ બારણા તરફ. હૉલમાં બાકી રહેલા યુવાન-યુવતિઓ હૉલમાં હાજર રહેલા બાકીના વડીલો સામે જુએ છે.)

જીજાજી: મોટાભાઇ, ડ્રીંક લેશો? તમને ભાવતી ગ્લેન લિવેટ સિંગલ મૉલ્ટ સ્કૉચ આણી છે. નહિ તો બેઇલીઝની સાથે કૉફી...?

મોટાભાઇ: સ્કૉચ ચાલશે. આ સિરીયસ ચર્ચા બાદ થોડા રિલૅક્સ થઇશું.

(જીજાજી સાઇડબોર્ડ તરફ જાય છે.)

જૅગ: Sorry, Uncle. મિટીંગ થોડી out of hand થઇ ગઇ. તમે આપણા પરિવારના senior-most member છો. આજની સભાનો ભાર તમારે લેવો જોઇતો હતો. Any way, જે થવાનું હતું તે થઇ ગયું. હું પણ જઉં છું. ચાલ મીની આપણે નીકળીએ.

(જૅગ અને મીની જાય છે. જીજાજી ટ્રેમાં બે ગ્લાસ લઇને મોટાભાઇ તરફ જાય છે અને પડદો પડે છે.)


પ્રવેશ ૨
પડદો ખુલે છે.
દૃશ્ય: નાનાભાઇના મકાનનું આલીશાન લાઉન્જ. અમેરિકામાં વસેલા શ્રીમંત ભારતીયોનું રાબેતા મુજબનું મોંઘું રાચરચીલું. જમણી તરફ બહાર જવાનો દરવાજો છે. દરવાજાની નજીક ત્રણ સૂટકેસ, નાનકડો ટી.વી. સેટ, ચાર પ્લાસ્ટીકની કૅરીઅર બૅગ્ઝ છે. મઝે વીલ-ચૅરમાં બેઠા છે, જ્યારે બા તેમની નજીક લાકડાની ખુરશી પર. તેમની બાજુમાં ઝિમર ફ્રેમ. મઝે અને બા, બન્નેને સાવ ઓછું દેખતું હોઇ જાડા લેન્સના ચશ્માં પહેર્યાં છે. મઝેને સાંભળવાની પણ તકલીફ છે, તેથી કોઇ તેમની સાથે વાત કરે ત્યારે જમણો હાથ જમણા કાન પાસે લઇ જતા હોય છે. હૉલમાં નાનાભાઇ, તેમનાં પત્નિ અને ચારે બાળકો હાજર છે. ટોટી જમીન પર બેસી એક બૅગમાં કપડાં ગોઠવે છે. જીજી બા પાસે ઉભા છે. બાના પગ પાસે એક બિલાડી બેઠી છે.

નાનાભાઇ: (મઝેના કાન પાસે ઝુકીને) મઝે, તમને હોમમાં ગમશે. ત્યાં તમારૂં ચોવીસે કલાક ધ્યાન રાખવા માણસો હોય છે. અને જમવાનું પણ અત્યંત સ્વાદીષ્ટ, ઘર જેવું હોય છે,

મઝે: (ઝીણા અવાજે) એમ કે? સારૂં, સારૂં.

નાનાંભાભી: (મોટેથી) તમે ચિંતા ના કરતા, હોં કે! અમે તમને મળવા રોજ આવતા રહીશું.

મઝે: એમ કે? સારૂં, સારૂં.

(હવે કિટ મઝે પાસે આવે છે)

કિટ: તમારી કૅસેટ અને કૅસેટ પ્લેયર પેલી પીળી પ્લાસ્ટીકની બૅગમાં છે. લંડનથી તમારા ભાઇબંધે મોકલાવેલી ટૉકીંગ ન્યૂઝપેપરની કૅસેટ તેમાં જ રાખી છે.

મઝે: એમ કે? ગયા વખતની કૅસેટમાં એ લોકોએ કહ્યું હતું કે આ વખતે તેઓ સાયગલનાં ગીતો સંભળાવવાના હતા. આપણને નીકળવાની વાર હોય તો એકાદ ગીત સંભળાવીશ?

નાનાભાઇ: ના, મઝે. આપણે હમણાં જ નીકળવાનું છે. કિટ, દિકરા, આપણી મર્સેડીસમાં સામાન મૂકવા લાગ તો!

જીજી: નાના, તું સામાન મૂકે, અને બાને ગાડીમાં બેસાડ, ત્યાં સુધી મઝે ભલે સાંભળતા. આમ પણ કૅસેટ પ્લેયર પોર્ટેબલ છે તો મઝે ખોળામાં રાખીને સાંભળશે. તને તો ખબર છે તેમને સાયગલ કેટલા પ્રિય છે!

(ટોટી કૅસેટ પ્લેયર કાઢી, તેમાં કૅસેટ મૂકી ચાલુ કરે છે. નાનાંભાભી બાને ઝિમર ફ્રેમ આપી તેમની સાથે ધીમે ધીમે બહાર જવા નીકળે છે. કિટ અને તેના ભાઇ બહેન સામાન ઉંચકીને બહાર જવા લાગે છે.)

કૅસેટ પ્લેયરમાંથી સાયગલનાં ગીતના સ્વર સંભળાય છે: અંધેકી લાઠી તુ હી હૈ, તુહી જીવન ઉજીયારા...

પડદો પડે છે.

પ્રવેશ ૩
દૃશ્ય: નાનકડો ઓરડો. તેમાં ત્રણ-ચાર ફીટના અંતર પર રાખેલી બે પથારીઓ છે. દરેક બેડ પાસે નાનકડાં બેડસાઇડ ટેબલ. બન્ને ટેબલ પર પાણીની બૉટલ, પ્લાસ્ટીકનો ગ્લાસ, નાનકડો ટેબલ લૅમ્પ અને દવાની બે-ત્રણ શીશીઓ. રૂમના એક છેડે ૩’x૩‘નું “ડાયનીંગ ટેબલ અને બે ખુરશીઓ. તેમાંની એક ખુરશી પર મઝે બેઠા છે. ટેબલ પરના કૅસેટ પ્લેયરમાં સાયગલનું ગીત વાગે છે “નૈન-હિનકો રાહ દિખા પ્રભુ, પગ પગ ઠોકર ખાઉં મૈં....”

મઝે બા તર હાથ વડે ‘પાણી પીવું છે’ એવો ઇશારો કરે છે. બા બેડમાંથી ધીમે ધીમે ઉભા થઇ પાણીની બૉટલ અને ગ્લાસ ઉપાડે છે ત્યાં મીની પ્રવેશ કરે છે. તેણે જીન્સ અને ટી-શર્ટ પહેર્યાં છે. હાથમાં રફીયાની મોટી બૅગ છે.

મીની: (મોટેથી) કેમ છો મઝે? બા? હું મીની... બા, લાવો મઝેને હું પાણી આપું છું. (બાને hug કરે છે, તેમને બેડ પર બેસાડી મઝેને પાણી આપવા જાય છે.)

મઝે: (ચશ્મા ઉંચા કરતાં) કોણ? મીની, બેટા? આવ, આવ! કેમ છે તું? જૅગ અને તારો નાનકો, બધા મજામાં છે ને?

મીની: હા, મઝે. (બૅગમાંથી થર્મસ ફ્લાસ્ક અને સ્ટેનલેસ સ્ટીલનો ડબો હાઢે છે) જુઓ મઝે, આજે બા અને તમારા માટે મુઠીયાં અને મસાલાની ચા લાવી છું. આજે કેવું લાગે છે?

મઝે: સારૂં છે, દિકરી. હવે તો ઘરડા થયા એટલે નાનું મોટું ચાલ્યા કરે.. જો ને, ગઇ કાલે બાજુની રૂમનો ટૉમ ડૉનોવન ગુજરી ગયો. બહુ દુ:ખી હતો બિચારો. નસીબ સારાં કે ઉંઘમાં જ ગયો. એક વરસથી એને કોઇ મળવા આવતું નહોતું. હું જતો એની સાથે ગપ્પાં મારવા,,

મીની: (વાત બદલતાં) મઝે, ગયે વખતે આવી હતી ત્યારે તમે મને Elephants’ Graveyardની વાત કહેવાના હતા, તે આજે કહો ને?

મઝે: અરે! તને હજી યાદ છે?

મીની: હા, મઝે. શું ખરેખર હાથીઓનું કોઇ ગુપ્ત કબ્રસ્તાન હોય છે?

મઝે: દિકરી, આ વિશેની ઘણી લોકકથાઓ છે. હું તને જે કહેવાનો છું તે મારા જીવનમાં બની ગયેલી સાચી વાત છે. ઘરમાં આજકાલ અમારા બુઢીયાઓની વાત સાંભળવાનું કોઇને ગમતું નથી. કહેવા જઇએ તો કહે છે, “ફરી કો’ક દી!” (હસે છે.)

મીની: મને તો ટાઇમ જ છે. આજે તમારી વાત જરૂર સાંભળીશ.

મઝે: જો ત્યારે, સાંભળ. એક વાર મારી બદલી રવાન્ડાને અડીને આવેલા ડીસ્ટ્રીકટમાં થઇ હતી. એ જમાનામાં એ દેશનું નામ રૂઆન્ડા-ઉરુન્ડી હતું. ઘણાં ગીચ જંગલ હતાં ત્યાં. એક દિવસ મને મળવા પ્રખ્યાત અંગ્રેજ શિકારી મિ. સ્ટુઅર્ટ હંટર આવ્યા. ઇન્ડીયાના જીમ કૉર્બેટની જેમ તેણે જમીન પર ઉભા રહીને તેની મૉઝર રાઇફલથી man-eater સિંહોનો શિકાર કર્યા હતા.

મીની: કેમ મઝે? માંચડા પર ચઢીને safetyનો વિચાર કેમ ન કર્યો?

મઝે: એના કહેવા પ્રમાણે શિકારી અને તેના શિકારને જીવવા-મરવાનો બરાબર ચાન્સ હોવો જોઇએ. ઝાડ પર ચઢીને કોઇ પ્રાણીને મારવામાં કે જમીન પર બેસેલા પક્ષીને ગોળીથી મારવામાં કાયરતા છે એવું કહેતો. એની વાત પણ સાચી છે.

મીની: પછી?

મઝે: સ્ટુઅર્ટે પણ હાથીના કબ્રસ્તાનની વાત સાંભળી હતી. મને કહે, “બાના હાકીમુ, મેં સાંભળ્યું છે કે અહીંના જંગલમાં હાથીનું કબ્રસ્તાન છે. તમે અહીંના jungle loreનો ઉંડો અભ્યાસ કર્યો છે એવી તમારી ખ્યાતિ છે. મને થોડી tips આપો તો હું જંગલમાં તે શોધવા જઇશ. આ વાત સાચી હોય તો હાથીદાંતનો મોટો જથ્થો મળી આવે.

મીની: મઝે, તેણે તમને બાના હાકીમુ કેમ કહ્યું? તમે તેને રસ્તો બતાવ્યો, મઝે?

મઝે: કિસ્વાહિલીમાં મૅજીસ્ટ્રેટને બાના હાકીમુ કહેતા! જો ને, આફ્રિકામાં હું ૧૯૩૦થી રહેતો હતો, તેથી સરકારી ખાતાઓમાં મારૂં આ નામ પડી ગયું ! મને વન્યજીવન પરત્વે ઘણો શોખ હતો. એક naturalist તરીકે ત્યાંના જંગલોમાં ત્યારથી નેટિવ લોકો સાથે ઘણો ભટક્યો હતો. એકા’દ બે વાર ટાંગાનિકાના સેરેંગેટીમાં મસાઇ લોકો સાથે પણ રહ્યો હતો. હાથીના કબ્રસ્તાનની વાત મેં સાંભળી હતી અને તેની ઉંડી તપાસ કરી હતી. મને તેનું સત્ય સમજાયું હતું, પણ તેની કોઇને વાત કરી નહોતી. કો’ક દિવસ આને લખી પ્રસિદ્ધ કરવાનો વિચાર કર્યો હતો, પણ આંખોની નબળાઇ.....

મીની: (ઉત્સાહથી) તો તમને હાથીદાંતના ઢગલા જડ્યા? તેથીજ તમે કોઇને તેની વાત ન કરી?

મઝે: (હસીને) સાંભળ દિકરી. વાસ્તવમાં હાથીનું આવું કોઇ કબ્રસ્તાન છે જ નહિ! હાથી જ્યારે ઘરડો થાય અને તેનું મૃત્યુ નજીક આવે ને, ત્યારે તેને અંત:પ્રેરણાથી તેની જાણ થતી હોય છે. હાથીઓનાં ધણમાં બુઢ્ઢા હાથી-હાથણીઓનું ધ્યાન જુવાન હાથી રાખતા હોય છે. હવે જેનું મૃત્યુ નજીક આવ્યું હોય તેવા હાથી યુવાનોને બોજ થવાને બદલે ધણ છોડી જતા હોય છે.

મીની: હવે જે જગ્યાએ હાથી મરવા જતા હોય એ એમનું કબ્રસ્તાન ન કહેવાય?

મઝે: ના, મીની. હાથીઓનાં ટોળાં તો હંમેશા ભટકતા જ રહે છે. એમનું કોઇ એક સ્થાન નિશ્ચીત નથી હોતું. ઉનાળામાં પાણીની શોધમાં સેંકડો માઇલ ચાલતા જાય છે. આવામાં મરવા પડેલો હાથી ક્યાં જઇને પડે તે નક્કી થોડું હોય?

મીની: તો પછી?

મઝે: મરણને આરે આવેલો હાથી ચૂચાપ બધાંને છોડી એવી નિર્જન, પ્રાણીવિહીન જગ્યાએ જતો હોય છે, જ્યાં તે કોઇના ઉપર બોજ થયા વિના શાંતિથી પ્રાણ ત્યાગી શકે. એવી જગ્યાએ, જ્યાં કોઇ પ્રાણી, પક્ષી સાથે માયા ન બંધાય. ઉંચા ઘાસ વાળા બીડમાં તે બેસી જાય છે અને અકાલ પુરુષની રાહ જુએ છે. તેનો જીવ ગયો એટલે તે પણ છૂટ્યો અને તેનું ધણ પણ.. (પાણીનો ઘૂંટડો લે છે).

મઝે: એક નવાઇની વાત કહું? કોઇ વાર પાણીની શોધમાં નીકળેલા હાથીના ધણને માર્ગમાં પડેલા કોઇ પણ હાથીનું હાડપિંજર દેખાય, તો તેમાંનો દરેક હાથી આ મહાકાયના અવશેષ પાસે કેટલીક ક્ષણ ઉભો રહે છે. Even બચ્ચાં પણ. જાણે મૂક શ્રદ્ધાંજલિ આપતા ન હોય? ત્યાર પછી તેઓ આગળ વધે છે.

(મીની સ્તબ્ધ થઇને સાંભળતી રહે છે. આ વખતે તે કશું બોલી નહિ.)

મઝે: મીની, દિકરા, હાથીનું કબ્રસ્તાન એક આફ્રિકન રૂપક છે. આ દુનિયામાં અનેક જગ્યાએ Elephants’ Graveyards પડેલા છે. આપણા બધા ઘરડાં વડીલો આજના હાથીઓ છે. તેઓ પોતાનું જીવન બાળકો માટે જીવતા હોય છે. અમારી વાત કરીએ તો અમે હાથી જેવા વિશાળ હૃદયનાં નથી. અમે તો એવો વિચાર કરતા રહીએ છીએ કે અંત સમયે આપણા કબીલાને છોડીને ક્યાં જવું? ક્યા રણપ્રદેશમાં જવું? આપણા ધણને ભારરૂપ થયા વગર ક્યા Elephants’ Graveyardમાં જવું?

મીની: મઝે! I am sorry...

મઝે: ના, ના દિકરી, you should not be sorry! હાથીના કબ્રસ્તાનનું રહસ્ય અમને યુગાંડામાં જ સમજાઇ ગયું હતું. માયા અને પ્રેમસંબંધમાં અમે તેને ભુલી ગયા. સાચી વાત તો એ છે કે તારી બા અને મને આ ‘હોમ’માં આવ્યાનો જરા પણ ક્ષોભ કે દુ:ખ નથી. હા, દેશમાં પાછા જવાનો કે અહીં આવી જગ્યાએ આવવાનો વિચાર અમે ઘણાં વર્ષો પહેલાં કરવો જોઇતો હતો. જો ને, નાનાને, ટોટીને, તારા સાસુ-સસરા - બધાંને અમે હેરાન કરી નાખ્યા?
(મઝે બોલતાં બોલતાં થાકી ગયા છે. એકા’દ ક્ષણ રોકાઇને) મીની દિકરા, મને પાણીનો ગ્લાસ આપીશ?

(મીની પાણી આપે છે. પાણીનો ખાલી ગ્લાસ મીનીને આપતી વખતે તેઓ જુએ છે કે તે ટિશ્યુથી આંખો લૂછે છે.)
મઝે: અરે, મીની, મેં તો તને રડાવી! I am so sorry....

મીની: મઝે, please આવું ન બોલો. You know that we all love you. તમે તો અમારા આધાર છો. આજે તમને ખાસ ખુશ ખબર આપવા આવી છું. જૅગ અને અમે જુદું ઘર વેચાતું લીધું છે. ડૅડ-મૉમના ઘરથી થોડે દૂર. સિંગલ લેવલનું ચાર બેડરૂમનું મકાન છે. અમે તમને અને બાને અમારી સાથે રહેવા લઇ જવાના છીએ. કાયમ માટે. તમારો અને બાનો મોટો બેડરૂમ પૅટીયોમાં પડે છે. ત્યાંથી બૅકયાર્ડમાં જવાય એવું છે. બૅકયાર્ડ એટલું મોટું છે અને open છે કે તેમાં હરણાં લૉનનું ઘાસ ચરવા આવતા હોય છે! તમને ખુબ મજા પડશે.

મઝે: એમ કે? congratulations, દિકરી! જૅગને અમારા આશીષ કહેજે.

મીની: એ તો કહીશ, પણ મઝે, તમે મને હમણાંને હમણાં promise આપો કે તમે અમારી સાથે રહેવા આવશો. બા કહેતા હતા કે દિકરીને ઘેર રહેવા ન જવાય, પણ અમે તો તમારા દિકરા છીએ!

મઝે: (હસીને) અરે, મીની! તારે ત્યાં તો જરૂર આવીશું! ફરી વાર અમને મળવા આવીશ તો તારા બાબાને લઇ આવજે. હું તેને મજાની સિમ્બાની અને કિબોકોની વાર્તા કહીશ!

મીની: પણ પહેલાં મને વચન આપો!

મઝે: OK, બેટા, promise!

મીની: (ખુશ થઇને) Oh! I am so happy! ચાલો, આ મુઠિયાં ખાઇ લો. હજી ગરમ છે. અને ચા!
(ડબો ખોલે છે)
પડદો પડે છે.

પ્રવેશ ૪.

સૂત્રધાર: મિત્રો! જીવનના આ નાટકનો હવે અંત આવે છે. ચાલો પાછા, આપણાં હુંફાળા ઘરોમાં. ઘેર જઇને ભુલી જઇએ હાથીઓને અને તેમનાં કબ્રસ્તાનોને. તમે િફકર ના કરતા. હું તો મઝે જેવા અનેક ગજરાજોને મળ્યો છું. તેમને આનો નથી કોઇ રંજ કે નથી કોઇ ફરિયાદ. જીવન એક ઝરણાં જેવું છે. એ તો વહેતું જ રહે છે અને આવા કબ્રસ્તાનમાં આવીને સુકાઇ જાય છે. આજના યુવાનો અૉસ્કર વાઇલ્ડના ડોરિયન ગ્રેની જેમ પોતાના આત્માને તેમની યુવાનીની છબીમાં કેદ કરી ચૂક્યા છે. તેમને લાગે છે કે ડોરિયન ગ્રેની જેમ તેઓ ચિર-યુવાન છે. તેમને ખબર નથી કે તેમનું પણ કબ્રસ્તાન દૂર નથી.

એક પ્રેક્ષક: પણ મઝેનું શું થયું? મીનીના ઘેર તેઓ ગયા કે નહિ?

સૂત્રધાર: અફસોસ! મઝે તેમનું વચન પાળી ન શક્યા. મીની સાથેની મુલાકાતના એક અઠવાડિયા પછી એક દિવસ તેમને સ્ટ્રોક આવ્યો અને સીધા પરમાત્માને દરબાર પહોંચી ગયા.

બીજો પ્રેક્ષક: Oh God! અને બા?

સૂત્રધાર: (ઊંડો શ્વાસ લઇને) મઝે ગયા પછી મોટાભાઇ અને નાનાભાઇએ નક્કી કર્યું કે બાનો ભાર બન્ને દિકરાઓએ વારાફરતી ઉપાડવો જોઇએ. છ મહિના એક ભાઇને ત્યાં તો છ મહિના બીજાને ઘેર. આ કેવી રીતે કરવું તેના માટે પહેલાં જેવી મિટીંગ બોલાવવામાં આવનાર હતી, પણ તે પહેલાં જ બા ખુરશીમાં બેઠાં બેઠાં મઝે પાસે પહોંચી ગયા. (થોડું રોકાઇને) ચાલો ત્યારે, બાના! હવે નીકળીએ. ક્યારે’ક મઇલા તો મઇલા, પણ અત્યારે તો આવજો. સલામુ, બાના!

* * * * * * * * *


Disclaimer: આ નાટિકાના પાત્રો અને તેમાં વર્ણવેલા પ્રસંગ તદ્દન કાલ્પનિક છે. આ કોઇ પણ જીવિત કે મૃત્યુ પામેલ વ્યક્તિ પર આધારીત નથી. જો કોઇ પણ વ્યક્તિના જીવન સાથે તેમાંના કોઇ પ્રસંગ મળતાં આવે તો તે કેવળ આકસ્મિક છે. ૧૯૩૦માં કોઇ પણ ભારતીય બૅરિસ્ટર કે જજ યુગાંડામાં હતા જ નહિ!

બીજી વાત: કૅપ્ટને લખેલી આ નાટિકા આ અગાઉ “અખંડ આનંદ”માં પ્રસિદ્ધ થઇ હતી, જેની આ સુધારેલી આવૃત્તિ છે. સૂત્રધાર કેન્યામાં જન્મેલા ગુજરાતી છે, તેથી ત્યાં જેવી ભાષા વપરાતી, તે તેમણે વાપરી છે. આ નાટિકા બ્રિટનમાં ચક્ષુ-તેજ વિહીન આપણા ભાઇબહેનો માટે ચાલતા “કિરણ” નામના બોલતા અખબારના સ્વયંસેવકોએ ‘રેડીયો નાટિકા’ તરીકે ભજવી હતી. કોઇને સાંભળવાની ઇચ્છા હોય તો આવતા કોઇ અંકમાં તે પ્રસિદ્ધ કરીશ.

જિપ્સીનો છેલ્લો વિસામો!

નવા અભિગમ, નવી પ્રવૃત્તિ અને વધતી જતી લોકપ્રિયતાને કારણે કેન્દ્રની ખ્યાતિ વધવા લાગી. લેસ્ટર, બર્મીંગહમ જેવા શહેરોની તથા ડર્હમ જેવી દૂરની કાઉન્ટીનાં સમાજ સેવા ખાતાના ઉચ્ચ અધિકારીઓ તેમની કાઉન્સીલમાં અમારા જેવું કેન્દ્ર સ્થાપવાના ઉદ્દેશથી કેન્દ્રની મુલાકાત લેવા આવ્યા. સોશિયલ વર્કરની ટ્રેનીંગ લેનારા વિદ્યાર્થીઓ ઇન્ટર્નશીપની વિનંતિ કરવા લાગ્યા. આમ બે વર્ષ પૂરા થતામાં જિપ્સીને પ્રમોશન મળ્યું અને સોશિયલ સર્વીસીઝના બીજા મહત્વના ખાતામાં બદલી થઇ. ચાર વર્ષ નીકળી ગયા, રિટાયરમેન્ટની તારીખ નજીક આવી અને જિપ્સી તેના ખાતામાં બાળવિભાગના ખાતામાં ડાયરેક્ટરના પદ પર નિવૃત્ત થયો.
*
આપે ‘Chocolat’ નામની ફિલ્મ જોઇ છે? તેની નાયિકા કોઇ એક સ્થાને સ્થિર રહી શકતી નથી. ઓતરાદા વાયરા વહેવાની શરૂઆત થતાં તેની બીજા પ્રદેશમાં જવાની ઝંખના તીવ્ર થવા લાગે છે. જે ગામમાં એક વર્ષ પહેલાં તે તેની પુત્રી સાથે આવીને વસી હતી, ત્યાંનો સરપંચ તેને ગામમાંથી કાઢવાનો પ્રયત્ન કરે છે તે વાત જુદી. તેની સામે તે લડી અને વિજયી થઇ, તેમ છતાં ઓતરાદા પવનની ખેંચ...
જિપ્સીના જીવનમાં આવા કોઇ વાયરા નહોતા, જો કે બચપણમાં તેના ઘરના આંગણે આવેલી જિપ્સી મહિલાઓના જાદુની અસર હજી બાકી રહી હોય તે સ્પષ્ટ હતું.

તેનાં બાળકો અમેરિકામાં સ્થાયી થઇ ગયા હતા. તેમના આગ્રહથી જિપ્સી તથા તેની પત્નિએ તેમનો સિગરામ ફરી એક વાર જોડ્યો, સામાન લાદ્યો અને નીકળી પડ્યા ફરી એક મોટી યાત્રા પર. ભારત છોડી બ્રિટન ગયો ત્યારે તેને કલ્પના નહોતી કે તે જ્યાં જઇ રહ્યો હતો તે સુદ્ધાં તેનો અસ્થાયી મુકામ હતો. આખરે જિપ્સીના નસીબમાં ભ્રમણ જ લખાયું છે, તેને તે કેમ કરીને ટાળી શકે?

વર્ષો વિતી ગયા. આજે પ્રશાંત મહાસાગરના કિનારે જિપ્સીનો સિગરામ બિસ્માર હાલતમાં તેના આંગણામાં જ છે. તેના અશ્વ થાકી ગયા છે. કદી કદી જિપ્સી તરફ નજર નાખી, મસ્તક હલાવી તેઓ થોડું હણહણી લે છે. જાણે તેને આવાહન ન અાપતા હોય!

બસ, મિત્રો, જિપ્સીની ડાયરી અહીં પૂરી થાય છે. દેશ પરદેશના અનેક મિત્રોએ તેના પ્રવાસમાં તેને સાથ આપ્યો, પ્રતિભાવ આપ્યો તે માટે આપનો આભાર. ઘણા મિત્રોએ પ્રતિભાવ ન લખ્યા, પણ ‘ડાયરી’ની વારંવાર મુલાકાત લીધી જે જિપ્સીને તેમના સ્નેહસમાચાર સમા લાગ્યા. કોઇ મિત્રને જિપ્સી નો સંપર્ક સાધવો હોય તેમને વિનંતિ કે તેઓ gypseycapt@yahoo.com પર સંદેશ મોકલે. અવકાશ-ધરામાં કેમ ન હોય, આપને મળીને ઘણો હર્ષ થશે.

તો આપને હાલ પુરતા તો અમારા રામ રામ, જેશ્રી કૃષ્ણ, યાલી મદદ તથા જયહિંદ સ્વીકારશો અને રજા આપશો.
નસીબમાં હશે તો ફરી મળીશું. કોઇ નવા અવતારમાં! આવજો.

સોશિયલ વર્કરની નોંધપોથી: ગ્રુપ વર્ક

આજના અંકમાં કેન્દ્રમાં ચાલતા કેટલાક જુથ વિશે વાત કરીશું.
આર્ટ થેરપી: આ ગ્રુપ ફક્ત પ્રશિક્ષીત અને લાઇસન્સ મેળવેલ વ્યક્તિ જ ચલાવી શકે. જુથમાં જોડાવા ઇચ્છતા સભ્યોને ચિત્રકામ આવડવું જોઇએ એવી કોઇ શરત નથી હોતી. સાઇકોઅૅનાલીસીસમાં આ જુથ ઘણું ઉપયોગી નીવડે છે. આનું મુખ્ય કારણ એ હોય છે કે સામાન્ય રીતે માનસીક વ્યથાથી પીડાતા લોકો સંભાષણ કરવામાં અને પોતાના મનની વાત અજાણ્યા તો ઠીક, પરિવારના લોકો સાથે પણ કરવામાં અચકાતા હોય છે. આર્ટ થેરાપીસ્ટ તેમને નિશ્ચીત પ્રકારના ચિત્રો જેવાં આવડે તેવા દોરાવી તેમાં રંગ પૂરવા માટે પ્રોત્સાહન આપતા હોય છે. આ એક એવી પ્રવૃત્તિ છે જેમાં કોઇને પણ રસ પડે. સભ્યોએ દોરેલા અને રંગકામ કરેલા ચિત્રોનું આર્ટ થેરાપિસ્ટ અર્થઘટન (interpreting) કરી તેની ચર્ચા સાયકાઅૅટ્રીસ્ટ સાથે કરતા. ગ્રુપમાં ભાગ લેનારા સભ્યો તેમના કામમાં એટલા ઓતપ્રોત થઇને ચિત્રો દોરતા કે તેમાં તેઓ તેમને સતાવતી આંતરીક ડરની કે મનમાં ઉદ્ભવતી ઉત્કંઠાની ભાવનાને વ્યક્ત કરવાનો પ્રયત્ન કરતા હોય છે. દાખલા તરીકે થેરાપીસ્ટ તેમને વૃક્ષનું ચિત્ર દોરવા કહે અને તેની સાથે તેમને જે મનમાં આવે તે ચિત્રમાં દોરવા અને રંગ પૂરવા ઉત્તેજન આપતા.
ગ્રુપની કાર્યવાહી પૂરી થયા બાદ થેરાપીસ્ટ શાંતિથી, પોતાના સમયમાં તેમના જુથના સભ્યોએ ચિત્રમાં જાહેર થયેલ અભિવ્યક્તિનું વિષ્લેષણ કરી સાયકાઅૅટ્રીસ્ટ સાથે ચર્ચા કરતા. આનું વિવરણ તેઓ કેન્દ્રના મૅનેજર તથા ક્લાયન્ટના કી વર્કરને આપતા હોય છે. સભ્યને જરૂરી હોય તેવી પ્રવૃત્તિ, તેના પુનર્વસન માટે તે કઇ કક્ષાએ પહોંચ્યા છે તેના પરથી તેમના માટે આગળનો કાર્યક્રમ ઘડવામાં આવે.
આ જુથમાં વધુમાં વધુ છ સભ્યો લેવામાં આવતા હતા અને આ જુથ closed group હતું. ગ્રુપની કાર્યવાહી ચાલતી હોય ત્યારે તેમાં બહારની કોઇ વ્યક્તિ, કેન્દ્રના મૅનેજર, કી વર્કર કે સાયકાઅૅટ્રીસ્ટને સુદ્ધાં પ્રવેશ આપવામાં આવતો નથી.

મહિલાઓ માટેનું જુથ: સ્વાભાવીક છે કે આ ગ્રુપ મહિલા વર્કર દ્વારા જ ચલાવવામાં આવે. જે બહેનો તેમાં જોડાવા માગતી હોય તેઓ પોતે જ પહેલી ગુપ્ત મિટીંગમાં ક્યા ક્યા વિષયોની વાતચીત અને ચર્ચા થવી જોઇએ તે નક્કી કરતા હોય છે. આ ગ્રુપના બે ઉદ્દેશ હોય છે. એક તો સંબંધિત વિષય પર ચર્ચા કરવા ઉપરાંત તેમાં ભાગ લેનારી બહેનો એકબીજાને આધાર આપે - જેને support group કહેવામાં આવે છે. આમાં પતિ તથા પતિનો પરિવાર સંયુક્ત હોય તો તેમના તરફથી સ્ત્રીનું દમન કે તેના પર અત્યાચાર થતો હોય તો તેવી હાલતમાં તેમણે શું કરવું જોઇએ, તેમને કાયદા તરફથી કઇ મદદ મળી શકે, વકીલ કરવો હોય પણ તેમની ફી આપવાની શક્તિ ન હોય તો લિગલ એડ, વ.ની માહિતી આવામાં આવતી. અહીં સૌથી વધુ ભાર અપાતો હોય તો આત્મવિશ્વાસ કેળવી પરિસ્થિતિનો સામનો કરવા પર. તેમાં Assertiveness Training પણ ચર્ચાનો ભાગ બની જતી. બહેનોને તેમના કાનુની અધિકાર તથા પોલિસ અને સોશિયલ સર્વિસીઝ જેવી એજન્સી તરફથી કેવી મદદ મળી શકે અને તે મેળવવા માટે શું કરવું તેની પણ માહિતી અપાતી. કોઇ પરિસ્થિતિનો સામનો કરવા ધૈર્ય તથા શક્તિ જોઇએ, અને તેનાં સ્રોત બહેનોને ઉપલબ્ધ કરાવી આપવામાં આવતા.
આ કેન્દ્રનું ધ્યેય મેમ્બર્સના પુનર્વસન - Rehabilitation Training તથા સુધારા પર આવેલ માંદગીને ધ્યાનમાં રાખી તેમના માનસીક આરોગ્યને પોષક થાય તેવું પર્યાવરણ ઉભું કરવાનું હતું, તેથી કોઇ પણ કર્મચારી authority figure ન બનતાં તેમના સહાયક બની રહેતા. તેમની કેળવણી, પ્રશિક્ષણ અને મૅનેજર તરફથી મળી રહેતા સહકાર અને માર્ગદર્શનને કારણે આ કામ સરસ ચાલતું.
જિપ્સીની કાઉન્સીલમાં આપણા પ્રદેશમાંથી આવેલા માનસીક અક્ષમતા કે મંદવિચારશક્તિ (Educationally challenged) ધરાવતા લોકો માટે ખાસ ડે સેન્ટર નહોતા, તેથી ત્રણે’ક જેટલા આવી સ્થિતિના સભ્યો પણ આવતા.
સોશિયલ વર્કના પ્રશિક્ષણ દરમિયાન જાણવામાં આવેલા કેટલાક કાર્યક્રમમાં એક અનોખો કાર્યક્રમ હતો “Reminiscence Group”. આ જુથ ખાસ કરીને સિનિયર સેન્ટર માટે યોગ્ય ગણાતું હતું. તેમાં એક જીલ્લાના (કે કાઉન્ટીના) અથવા એક દેશના વડીલોનું એક જુથ બનાવવામાં આવતું. તેમના માટે તેમની યુવાનીના કે શાળાના સમયનાં તેમના દેશ કે ગામોનાં ફોટોગ્રાફસ અને યાદદાસ્ત તાજી કરે તેવી વસ્તુઓ તેમની પાસે રજુ કરી તેની સાથે તેમના જોડાયેલા સંસ્મરણો વિશે વાત કરવા પ્રોત્સાહન અપાતું. આમ સંભાષણની સાથે સાથે તેમનામાં મૈત્રી પ્રેરી તેમનું સપોર્ટ ગ્રુપ બનાવવામાં આવતું. આ રીતે ભેગા થયેલા ઘણા ખરા લોકો વીકએન્ડ કે રજાઓના દિવસે ચર્ચમાં કે કોઇ શૉપીંગ મૉલમાં, રેસ્ટોરાંમાં મળતા અને વૃદ્ધત્વની એકલતામાંથી છૂટકારો મેળવતા.
અમારા કેન્દ્રમાં આવનાર પાંચ વડીલો ઉંડા ડિપ્રેશનથી પીડાતા હતા. કેન્દ્રમાં આવે, પણ કોઇ પ્રવૃત્તિમાં ભાગ ન લે. એક ખૂણામાં બેસી રહે અને ઓપન ગ્રુપમાં ચાલતી પ્રવૃત્તિને જુએ, નહિ તો સોફા પર વિચારમગ્ન હાલતમાં બેસી રહે. અનેક પ્રયત્નો બાદ પણ તેમને કશી પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેવા અમે પ્રેરી શક્યા નહિ.
તેમની કેસ હિસ્ટરી તપાસતાં જણાયું કે તેમાંના એક નર્મદાબેન (અહીં કોઇનાં સાચાં નામ આપવામાં આવ્યા નથી)નાં પતિ પંદરે’ક વર્ષ પર અવસાન પામ્યા હતા. તેમના એકના એક પુત્રે તેમને કેટલોક વખત સંભાળ્યા પણ તેના લગ્ન બાદ સાસુ-વહુનો વિખવાદ એટલો વધી ગયો, પુત્રે માતાને વૃદ્ધાશ્રમમાં મોકલી આપ્યા. ત્યારથી નર્મદાબહેને કોઇની સાથે ન તો વાતચીત કરી કે ન સંબંધ રાખ્યો. હા, તેમની બે પુત્રીઓ પરણેલી હતી અને લંડનમાં જ રહેતી હતી. તે તેમને કદી કદી મળવા જતી, તેમની સાથે તેઓ વાત કરી લેતા. પુત્રનું કહેવું હતું કે તેમની બહેનો માતાને ચઢાવતી હતી અને ભાભી પ્રત્યે ઉશ્કેરતી હતી, તેથી જ માતાએ વહુ પ્રત્યે ખરાબ વલણ રાખ્યું હતું. તેમની એકલતા તેમને માનસિક માંદગી તરફ ન ધકેલે તે માટે preventative measure તરીકે વૃદ્ધ વિભાગના સોશિયલ વર્કરે તેમને અમારા કેન્દ્રમાં મોકલ્યા હતા.
બીજા મેમ્બર એક યુવાન બહેન હતાં. તેમના પર લૈંગીક અત્યાચાર થયો હતો તેથી તેમના માનસ પર એટલી ઘેરી અસર પડી હતી કે તે પણ અલિપ્ત જ રહેતા. આમ અમારા પાંચ સભ્યો કોઇની સાથે વાર્તાલાપ કરતા નહિ. કેન્દ્રના સમય બાદ ઘરમાં પણ એવી જ સ્થિતિ હતી. તેમને મૌન, uncommunicative સ્થિતિમાંથી બહાર લાવવા માટે એક અભિનવ કાર્યક્રમ યોજ્યો. મૂળ સિદ્ધાંત તો રેમીનીસન્સ ગ્રુપનો જ હતો.
આને ‘ઓપન ગ્રુપ’ તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યું, અને બપોરના ભોજન બાદ કમ્યુનિટી હૉલમાં રાખવામાં આવ્યું. પ્રથમ મિટીંગમાં પાંચ સભ્યો આવ્યા, જેમાંના બધા ૫૦ની આસપાસના હતા. પહેલ વહેલો વિષય હતો શાળામાં શીખેલ ગીત કે કવિતા કોઇ ગાઇ સંભળાવે, અને તેના પરથી વાતચીત શરૂ થાય તેમના શિક્ષકની, વર્ગમાંના મિત્રોની અને તેમની સાથે તેમણે ગાળેલા સુંદર સમયની. સહુને તેમાં ઘણો આનંદ આવ્યો. ત્રીજા દિવસે ગ્રુપની સંખ્યા વધીને આઠ થઇ. બીજા અઠવાડીયે ગ્રુપના facilitatorએ શરૂઆત કરી તેની પ્રિય કવિતાની. “જળકમળ છાંડી જા ને બાળા, સ્વામી અમારો જાગશે...” અને તે જ્યારે “કહે, ‘રે બાળક તું મારગ ભૂલ્યો” પર આવ્યો, તે શાંત થઇ ગયો. “આગળની લિટી મને યાદ નથી. આપણામાંથી કોઇને આવડતી હોય તો પ્લીઝ મદદ કરો ને?” આ તેણે જાણી જોઇને કર્યું. સૌના આશ્ચર્ય વચ્ચે દૂરથી નર્મદાબહેને ઉંચા પણ મધુર અવાજે લિટી પૂરી કરી અને આગળની કડીઓ પણ બોલવા લાગ્યા! ત્યાર પછી તેઓ અમારા ગ્રુપનાં સક્રીય સભ્ય થઇ ગયા, અને અન્ય કાર્યક્રમમાં ભાગ લેવા લાગ્યા. (વધુ આવતા અંકમાં)

સોશિયલ વર્કરની નોંધપોથી: માનસીક આરોગ્યનું 'ડે સેન્ટર'

નવા કામની જગ્યા એક જુદો જ અનુભવ હતો. અમારી કાઉન્સીલમાં કામ કરતા ભારત-પાકિસ્તાનના સોશિયલ વર્કર્સના મંડળે શરૂ કરેલ આ કેન્દ્રમાં મુખ્યત્વે ઇસ્ટ આફ્રિકાથી આવેલ ભારતીય ઉપખંડના લોકો આવતા હતા. ડે સેન્ટરમાં આવનારા લોકોને ‘ક્લાયન્ટ’ ન કહેતાં ‘મેમ્બર્સ’ કહેવામાં આવ્યા, જેથી તેમના પર માનસીક રોગથી પીડાતા લોકોનું ‘લેબલ’ ન લાગે.
કેન્દ્રમા આવનાર સભ્યો માટે મુખ્ય કાર્યક્રમ આ પ્રમાણે હતો: સવારે કાઉન્સીલની બસ સવારે નવ વાગે તેમને લઇ કેન્દ્રમાં આવી પહોંચતી. પહેલાં stretching and bendingની કસરત થાય. આની જગ્યાએ અઠવાડીયામાં બે વાર યોગનાં આસનો કરાવવામાં આવતા. ત્યાર પછી ‘ગ્રૂપ વર્ક’ અને અંગત કાઉન્સેલીંગ.
ગ્રુપ વર્કના સિદ્ધાંત તેમજ પ્રકાર હોય છે. સિદ્ધાંતની વાત કરીએ તો કોઇ પણ જુથની સ્થાપના કરવી હોય તો તે માટે સૌ પ્રથમ તેનો ઉદ્દેશ નક્કી કરવામાં આવે છે. આ ઉદ્દેશ પ્રમાણે કાં તો આ ગ્રુપ ખુલ્લું, એટલે તેમાં કોઇ પણ વ્યક્તિ ગમે ત્યારે જોડાઇ શકે અને છોડી શકે. આ પ્રકારમાં સંગીત, સાહિત્ય, રસોઇ, વર્તમાન સ્થિતિ પર ચર્ચા વગેરે આવે. બીજા closed ગ્રુપ હોય છે. આવા જુથ ખાસ ઉદ્દેશ તથા ઉપચારની દૃષ્ટીએ યોજવામાં આવેલા હોય છે. તેમાં ખાસ નક્કી કરેલા નિયમમાં બેસતા હોય તેવા સભ્યોને લેવાય છે, તથા તેની શરૂઆતની તારીખ તથા પૂર્ણહુતિની તારીખ નક્કી કરવામાં આવે છે. આ જુથમાં અધવચ્ચેથી કોઇ જોડાઇ ન શકે, અને બને ત્યાં સુધી કોઇ અધવચ્ચેથી તેને છોડી ન શકે. અલબત્ માંદગી કે આપત્કાલીન કૌટુમ્બીક પરિસ્થિતિ આવી પડે અને જેના પર સભ્યનું કોઇ નિયંત્રણ ન હોય, તેવા સમયે તે જુથ છોડીને જઇ શકે છે. ‘આર્ટ થેરપી’, ‘બીરીવમેન્ટ અૅન્ડ લૉસ’, ‘ડોમેસ્ટીક વાયલન્સ’ અને મહિલાઓના વિશેષ પ્રશ્નો જેવા જુથ ‘ક્લોઝ્ડ ગ્રુપ’ હતા. આ ઉપરાંત ‘one-on-one’ એટલે વ્યક્તિગત કાઉન્સેલીંગ કી વર્કર અથવા વિશેષ કેળવણી પામેલા કાઉન્સેલર દ્વારા કાઉન્સેલીંગ અપાતું.
કેન્દ્રમાં આવતા દરેક સભ્યને એક ‘કી વર્કર’ અપાતો. દરેક કી વર્કરને વધુમાં વધુ ૧૨થી ૧૫ સભ્યો આપવામાં આવતા. કેન્દ્રનો કાર્યક્રમ એવી રીતે ઘડવામાં આવ્યો હતો કે કી વર્કર તેમને અપાયેલા સભ્યને અઠવાડીયામાં એક વાર પોણાથી એક કલાક માટે તો મળી જ શકે તથા તેમની સ્થિતિનું મૉનીટરીંગ કરી શકે.
કેન્દ્રના મૅનેજર તરીકે જિપ્સી દર પંદર દિવસે તેના કાર્યકરોને દોઢ કલાક માટે one-on-one સુપરવિઝન આપવા મિટીંગ કરે. તેમાં કી વર્કરના દરેક ક્લાયન્ટની પ્રગતિની ચર્ચા કરે, તથા તેમની સાથે કામ કરવામાં કોઇ માર્ગદર્શન જોઇતું હોય તો તે આપે. સભ્ય માટે કોઇ વધારાની સેવાની આવશ્યકતા જણાય તો તેની ચર્ચા કરવામાં આવે.
આ ઉપરાંત દરરોજ સભ્યો કેન્દ્રમાં આવે તે પહેલાં સ્ટાફ મિટીંગ થાય. તેમાં ચર્ચા કરવામાં આવે કે ગ્રુપ ચલાવનાર ટીમ મેમ્બર તેમના ગ્રુપમાં શું કરવાના છે, અને તેમણે નક્કી કરેલા કાર્યક્રમના ક્યા સ્તર પર પહોંચ્યા છે. કોઇ ગ્રુપની પૂર્ણાહુતિ થવાની હોય તો નવું ગ્રુપ ક્યારે શરૂ કરવાના છે, તે જણાવે. હવે ટીમના બધા સભ્યો આવા ગ્રુપ માટે તેમના ક્લાયન્ટ્સમાંથી કોને લેવા જોઇએ અને શા માટે તેની ચર્ચા કરે. આમ નવા ગ્રુપ માટેનાં સભ્યોની નોંધણી થાય.
કેન્દ્રમા અઠવાડીયામાં એક વાર ‘કમ્યુનિટી મિટીંગ’ થતી. આ સભાનું અધ્યક્ષપદ વારાફરતી કેન્દ્રમાં આવતા સભ્યોને અપાતું. તેઓ જ નક્કી કરતા કે તે દિવસે કોણ સભાપતિ બને. આમાં ખુલ્લી ચર્ચા થતી અને કોને કઇ બાબતમાં તકલીફ છે અને તેનું નિવારણ કરવા માટે શા પગલાં લેવા જોઇએ તે સભ્યો સૂચવતા. મૅનેજરની જવાબદારી રહેતી કે તેમની વ્યાજબી માગણીઓને નાણાંકીય બંધનોને ધ્યાનમાં રાખી પૂરી કરવામાં આવે.
કેન્દ્રમાં બપોરનું ભોજન કાઉન્ટીના કિચનમાંથી આવતું અને તેની કિંમત દરેક સભ્યે અગાઉથી આપવાની રહેતી. તેમની સાથે બેસીને ભોજન લેવાનું રોસ્ટર બનાવવામાં આવ્યું અને ટીમના સભ્ય વારાફરતી તેમની સાથે બેસીને જમે.
હેલ્થ અૉથોરિટીને કરેલી વિનંતિ અનુસાર ત્યાંથી એક ગુજરાતી/હિંદી જાણતા ડૉક્ટરબહેન અઠવાડીયામાં ત્રણ કલાક માટે કેન્દ્રમાં આવતા અને જે સભ્યોની હાલત નાજુક હોય તેમને મળી તેમનું નિદાન કરે, અથવા તેમને માર્ગદર્શન આપવાનું કામ કરતા.
અમારે ત્યાં આવનારા મોટા ભાગના સભ્યો તેમના પરિવાર સાથે રહેતા. આમાંના કેટલાક એવા હતા કે તેમને તેમના પરિવારને ભારરૂપ ન થતાં સ્વતંત્ર રહેવું હતું. અમારૂં કામ તેમને ટ્રેનીંગ આપવાનું હતું આની અંતર્ગત કી વર્કર તેમને લઇ ગ્રોસરી શૉપીંગ કેવી રીતે કરવું, તે પહેલાં જોઇતી વસ્તુઓની યાદી બનાવવી, ગ્રોસરી સ્ટોર સુધી જવા બસમાં પ્રવાસ કરવાનું, પોસ્ટ અૉફિસમાં જઇ બેનીફીટનો ચેક કેવી રીતે વટાવવો, બજેટ કેવી રીતે બનાવવું વગેરે શીખવતા. આમ કેન્દ્રનો કાર્યક્રમ ભરચક હતો!
આવતા અંકમાં કેટલાક ગ્રુપ વિશે વાતચીત કરીશું.

સોશિયલ વર્કરની નોંધપોથી: માનસીક આરોગ્ય

માનસિક આરોગ્ય તથા તેને લગતી માંદગીઓ વિશાળ અને વિશેષ અભ્યાસ માગી લેતો વિષય છે. માનસશાસ્ત્રમાં ક્લિનિકલ સાયકોલૉજીની ‘સ્પેશીયાલીઝમ’ સાથે માસ્ટર્સ અથવા વૈદ્યકીય ચિકીત્સા (સાયકાઅૅટ્રી)ના ક્ષેત્રમાં નિષ્ણાત થવામાં કેટલો સમય લાગી જાય તેના પરથી ખ્યાલ આવે. આપના મનમાં પ્રશ્ન ઉદ્ભવે કે જ્યાં આવા નિષ્ણાતો હોય ત્યાં સોશિયલ વર્કર્સનું શું કામ હોઇ શકે? તેમની પાસે એવી કઇ શૈક્ષણીક લાયકાત હોય છે કે હોવી જોઇએ કે તેઓ માનસિક રોગથી પીડાતા ક્લાયન્ટસ સાથે કામ કરી શકે?

સાયકાઅૅટ્રીસ્ટસ્ તથા માનસશાસ્ત્રીઓમાં માનસીક માંદગીના કારણો વિશે ઘણાં વર્ષોથી ચર્ચા ચાલતી આવી છે: શું માનસિક બિમારી વ્યક્તિના genesમાં હોય છે? કે પછી તેના પર પર્યાવરણ, પરિવાર, મિત્રસમુદાયના અને સામાજીક દબાણના કારણે ઉદ્ભવતી સ્થિતિ છે?
માનસીક બિમારીના મુખ્ય બે વિભાગ પડે: Psychosis તથા Neurosis. સાયકોસીસમાં દર્દી જગત અને જીવનની વાસ્તવિકતાથી વિખુટો પડી જાય છે. અન્ય કોઇને ન દેખાતી કે અસ્તીત્વમાં ન હોય તેવી વ્યક્તિ તેને દેખાતી હોય છે. તેની સાથે તે વાત કરે અને એવી રીતે વર્તે જાણે તે અદૃશ્ય વ્યક્તિ તેની સામે હાજર છે. એ જ રીતે ‘દેખાતી’ ન હોય તેવી વ્યક્તિનો અવાજ તેને સંભળાય છે, તેના આદેશ સાંભળીને તે પ્રમાણે તેનું પાલન કરે છે. આવી હાલતમાં એવું જોવામાં આવ્યું છે કે દર્દી આવા અવાજનો હુકમ સાંભળી ત્રીજા-ચોથા માળેથી કૂદી પડે. કોઇ વાર આવો અવાજ તેમને કોઇને ઇજા પહોંચાડવાનો હુકમ કરે તો તેવું પણ કરી નાખે. ઘણી વાર દર્દીના મનમાં મહાનતાની ભાવના અાવી જાય છે - જેને અંગ્રેજીમાં grandiose ideas કહેવાય છે. માણસને જીસસ, શિવ કે એવી જ કોઇ ધાર્મિક શક્તિ કે તેમના પ્રતિનિધિ દેખાવા લાગે છે અને તેમની સાથે વાર્તાલાપ કરવા લાગી જતા હોય છે. પરાકાષ્ઠાએ પહોંચેલ દર્દી પોતાને સુપરમૅન અથવા તેના ધર્મ અનુસાર રૂદ્ર અથવા જીસસ કે તેમના શિષ્ય માનવા લાગે છે અને તેમનું અનુકરણ કરવા જતાં પોતાને જ ઇજા પહોંચાડતા હોય છે.
મનોવૈજ્ઞાનીકોના સંશોધન પ્રમાણે આ રોગનું એક કારણ એ છે કે માણસના મગજમાં ડોપામીન નામનું તરલ રસાયણ હોય છે. તેમાં અસંતુલન આવતાં માણસ સાઇકોસીસનો ભોગ બને છે. આનું નિવારણ દવા, ડોપામીનનાં ઇન્જેક્શનની સાથે સાથે ડે સેન્ટરમાં ગ્રુપ થેરાપીમાં ભાગ લેવો વગેરે હોય છે. અંતિમ કક્ષાએ પહોંચેલા કેસમાં ઘણી વાર ECT (ઇલેક્ટ્રો કન્વલ્ઝીવ થેરાપી - એટલે કે મસ્તકમાં વિજળીના આંચકા) આપવાની જરૂર પડે.
ન્યુરૉસીસથી પીડાતા લોકોની સ્થિતિ વધુ ખતરનાક હોઇ શકે. તેઓ દેખાવમાં, વર્તનમાં આમ જનતાથી જરાય જુદા નથી લાગતા. તેમની માંદગી સાઇકોસીસ કરતાં જુદા પ્રકારની હોય છે. ડીપ્રેશન, ક્રૉનીક મૅનીક ડીપ્રેશન, કમ્પલ્સીવ અૉબ્સેસીવ બિહેવીયર આના દાખલા છે. છેલ્લી માંદગીનું ઉદાહરણ એવું છે જેમાં વ્યક્તિ એવું કામ કરવા મંડી પડે તો તે છોડે જ નહિ. દાખલા તરીકે કોઇ પણ વસ્તુને અડ્યા બાદ કલાકો સુધી સાબુ વડે હાથ ધોતા જ રહે. આપે એચ.જી. વેલ્સનું ‘હિસ્ટરી અૉફ મિસ્ટર પૉલી’ વાંચ્યું હશે. તેમાં મિસ્ટર પૉલીનાં પત્નિ મિરિયમ આખો દિવસ જરા જરામાં તેમનાં ઘરની ફર્શ ઘસી ઘસીને સાફ કરતાં જ રહેતા; ભલે તેના પર કોઇનો પગ પડ્યો હોય કે ન હોય.
ક્રૉનીક મૅનીક ડીપ્રેશનનો રોગ સૌથી ખતરનાક ગણાય. આવી સ્થિતિમાં માણસના વર્તનમાં કદી ન સમજી શકાય તેવા ઉત્તર-દક્ષીણ જેવા અંતિમ ધૃવ સમાન ફેરફાર આવી જતા હોય છે. ઘડીમાં શાંત લાગતો માણસ ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં ક્રોધમાં આવી જઇને કોઇની હત્યા કરી બેસે કે ઉદાસીનતાની પરાકાષ્ઠાને કારણે આત્મહત્યા જેવું પગલું પણ લઇ શકતા હોય છે. આમાંનું કોઇ પણ કૃત્ય કરવામાં તેમના મન કે મગજ પર તર્ક અથવા વિચારોનું નિયંત્રણ નથી હોતું.
માનસીક માંદગીના અનુસંધાનમાં લાંબા સમયથી વિવાદ ચાલી રહ્યો છે: માનસીક માંદગી માણસના આનુવંશીક હોય છે કે અગાઉ જણાવ્યા પ્રમાણે તેના પર પડેલા પર્યાવરણની અસર, એટલે કે nature વિરૂદ્ધ nurture ને કારણે હોય છે? ઘણા સંશોધન, અભ્યાસને અંતે પણ આ વિવાદ હજી સુધી ચાલી રહ્યો છે.
સિગમંડ ફ્ૉઇડે શરૂ કરેલી વિચારધારા અને તેમણે શરૂ કરેલી મનોચિકિત્સાની પદ્ધતિ (psychoanalysis) પશ્ચિમના દેશોમાં તથા ભારતમાં પ્રચલીત છે.
માનસીક વ્યાધિથી પીડાતી વ્યક્તિઓના ઇલાજમાં ઔષધ, મનોચિકિત્સા તથા ગ્રુપ થેરાપી, એવી ત્રણે પદ્ધતિઓનું સંયોજન કરવામાં આવે તો દર્દીની હાલતમાં સુધારો થવાની પ્રક્રિયા ઝડપી બને છે. જો કે એવું માનવામાં આવે છે કે દર્દી સંપૂર્ણપણે - ૧૦૦% રોગમુક્ત થઇ શકતો નથી. તેથી દર્દીની સુધારણા પર આવેલી અને તેના માટે ‘નૉર્મલ’ ગણી શકાય તેવી સ્થિતિને પોષક એવી હાલત કરવા પર વધુ ભાર અપાય છે. આના માટે તેના પરિવારનો આધાર અત્યંત મહત્વનો ગણાય છે. સાથે સાથે વૈદ્યકીય તથા community based સેવાઓ દ્વારા તેમની હાલતનું monitoring હોવું જરૂરી છે.

૧૯૯૦ના દાયકામાં બ્રિટનમાં કાઉન્સીલો તથા સરકારની આર્થિક હાલત ખરાબ નહોતી. સાધન સામગ્રીમાં કરકસર હતી, પણ અછત નહોતી. વળી તે અરસામાં NHS & Care in the Communityનો કાયદો પસાર થયો હતો. આની અંતર્ગત જેરિઅૅટ્રીક (અતિ વૃદ્ધ) તથા સાયકાઅૅટ્રીક વૉર્ડમાં લગભગ કાયમી ધોરણે રહેતા દર્દીઓને સ્થાનિક સમાજમાં રહેવા માટે બને એટલી સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ કરાવી, અતિ ખર્ચાળ હૉસ્પીટલો બંધ કરવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો. માનસિક રોગથી પીડાતા extreme cases માટેનાં સિક્યૉર સાયકાઅૅટ્રીક વૉર્ડ ચાલુ રહ્યા. જે દર્દીઓની સ્થિતિ સુધારા પર આવી હોય તેવા પેશન્ટ્સને સમાજમાં રહેવા મોકલવાનો ક્રમબદ્ધ કાર્યક્રમ ઘડવા અંગેના અધિનિયમો ઘડવામાં આવ્યા. જેઓ સમાજમાં રહેવા યોગ્ય ગણાયા, તેમના માટે ખાસ કેસ કૉન્ફરન્સ યોજવામાં આવી અને તેમને અપાયેલા સોશિયલ વર્કરને તેમના ‘કૅર મૅનેજર’ નીમવામાં આવ્યા. નવા કાયદા અંતર્ગત સોશિયલ સર્વીસીઝ તથા સોશિયલ વર્કર્સના કામને ઘણું મહત્વ આપવામાં આવ્યું. સોશિયલ વર્કર્સને ‘કૅર મૅનેજર’ નીમવામાં આવ્યા.
આવી રીતે હૉસ્પીટલોમાંથી બહાર આવેલા ક્લાયન્ટ્સના સોશિયલ વર્કર તેમના માટે Care Plan બનાવે. તેમને અાપવામાં આવનારી સહાયતામાં સૌથી વધુ મહત્વ અપાયું હોય તો Multi-disciplinary Care Teamની યોજનાને. સોશિયલ વર્કર દર્દીની ટ્રીટમેન્ટ સાથે સંકળાયેલા દરેક વ્યાવસાયીકે શું કરવાનું છે, તેમની સંસ્થાએ મંજુર કરેલ કામને કેવી રીતે માપી કે ચકાસી શકાય તથા તેનાં માનચિહ્ન નક્કી કરવાનું સંયોજન કરે છે. એટલું જ નહિ, કૅર પ્લાન મુજબ નક્કી કરાયેલા લક્ષ્ય પ્રાપ્ત થયા છે કે નહિ તે તપાસી તેની સફળતા વગેરેની ચર્ચા કરવામાં તે મદદ કરે છે. કેસ કૉન્ફરન્સમાં ક્લાયન્ટ માટે કોઇ વધારાની સેવા જોઇએ એવું જણાય તો તે કોણ પૂરી પાડશે, તેની તપાસ અને વ્યવસ્થા કરવાનો પ્રયત્ન આવી મીટીંગમાં કરવામાં આવે છે.
આવા 'કૅર પ્લાન'ને કરાર ગણી દરેકે તેમની જવાબદારી પૂરી કરવાની હોય છે. નવા કાયદા મુજબ સોશિયલ સર્વિસીઝને મુખ્ય સંયોજક હોવાથી કન્સલ્ટન્ટ સાયકાઅૅટ્રીસ્ટથી માંડી કમ્યુનીટી સાયકાઅૅટ્રીક નર્સ, ગ્રુપ હોમનું સંયોજન કરનાર હાઉસીંગ ખાતાનો પ્રતિનિધિ, મેન્ટલ હેલ્થ ડે કૅર મૅનેજર કે પેશન્ટના ડે-કૅર વર્કર, કાઉન્સેલીંગ કરનાર વ્યાવસાયીક - બધાં માટે સોશિયલ વર્કરે યોજેલી કેસ કૉન્ફરન્સમાં હાજર રહેવું બાધ્ય કરવામાં આવ્યું.
માનસીક રોગના પેશન્ટની સુખાકારી અને તેની સંભાળ માટે તેમના પરિવાર અતિ મહત્વનો ભાગ ભજવી શકે છે. આ બાબતે આરોગ્ય ખાતા હેઠળ હેલ્થ એજ્યુકેશન અૉથોરિટીએ માનસીક આરોગ્યને લગતી પત્રિકાઓ અંગ્રેજીમાં તથા ભારતીય ઉપખંડની પ્રમુખ ભાષાઓમાં અનુવાદ કરીને વહેંચી છે. ખાસ કરીને માનસીક રોગ વિશે તેમના પરિવારમાં કોઇને આ રોગ હોય તો તેનાં પૂર્વ લક્ષણો કેવા હોય અને તે નજરમાં આવે તો તેમણે શું કરવું જોઇએ તે વિશે માહિતી આપવામાં આવી. સાયકોસીસની અસર નીચે આવેલ વ્યક્તિ શરૂઆતમાં વખતસર ઉઠે નહિ, આખો દિવસ પથારીમાં પડી રહે, કોઇ કામમાં તેને રસ કે ઉત્સાહ ન જણાય, એકલો કોઇની સાથે હવામાં વાત કરતો જણાય, તો તેની માહિતી તેમણે કોને અને કેવી રીતે આપવી તે આ પત્રિકામાં જણાવવામાં આવ્યું હતું. આવી હાલતમાં સપડાયેલ કુટુમ્બીજનની હાલત વિશે માહિતી ન હોવાથી ઘરનાં માણસો ઘણી વાર તેના પર ગુસ્સે થતા હોય છે. “કામધંધો કરતો નથી અને આખો દિવસ આળસુની જેમ પડ્યો રહે છે,” જેવા આકરા શબ્દો પણ તેને કહેવામાં આવે છે. માનસીક બિમારીનું આ શરૂઆતનું લક્ષણ છે, અને તેને સમજવામાં આવે તો તેને આગામી ભયાનક પરિણામોમાંથી તેમને બચાવી શકાય છે. અહીં પીડીત વ્યક્તિને તેના પરિવાર તરફથી સમજદારીપૂર્વકનો આધાર તથા સ્નેહપૂર્ણ વ્યવહાર દાખવવાની આવશ્યકતા હોય છે. આ તેઓ ત્ય્ા્ર્ે્ જ આપી શકે જ્ય્ા્ર્ે તેમને માનસીક હાલતના લક્ષણો વિશે માહિતી હોય.
માનસીક આરોગ્યની બાબતમાં આપણે ત્યાં સૌથી ઓછી ધ્યાનમાં આવનારી બાબત છે નજીકના પરિવારજનના મૃત્યુને કારણે અથવા વતન, નોકરી, ઘરબાર બગેરે ગુમાવવાથી લાગતા આઘાત - જેને Bereavement & Loss કહેવાય છે, તેનાથી ઉદ્ભવતી વ્યથા હતી. આ વાત પર ક્યારેક ઊંડાણથી વાત કરીશ. અત્યારે એટલું જ કહીશ કે આ પ્રકારની હાલત કેટલીક વાર ઉગ્ર પ્રકારના ડીપ્રેશનમાં (જેને પૅથોલોજીકલ બીરીવમેન્ટ કહેવાય છે તેમાં) પરિણમે છે. વ્યથીત માણસને સમયસર સારવાર ન મળે તો તેનો અંજામ કરૂણ થઇ શકે છે.
આ વાતની ચર્ચા ૧૯૯૦ના દાયકાની છે. ત્યાર પછી માનસીક આરોગ્ય વિશેના વિચારોમાં ઘણી પ્રગતિ થઇ છે. સામાન્ય રીતે માંદગીના કારણો વૈજ્ઞાનીક સાધનો તથા ઉપકરણો દ્વારા જાણી શકાય છે. કેટલીક બિમારીઓ જેમ કે એડઝ, કૅન્સર વગેરેનાં કારણો જાણી શકાયા નથી પણ તેના વિષાણુઓને isolate કરી શકાયા છે. કેટલીક માનસીક ‘બિમારી’ના કારણો હજી જાણી શકાયા નથી. તેથી તેને Mental Illness ન કહેતાં Mental Disorder કહેવામાં આવે છે. તેની સારવાર માટે વિસ્તૃત પદ્ધતિઓ અને ઉપચાર સૂચવવામાં આવ્યા છે. (જુઓ વિકીપીડીયામાં DSM IV TR). ક્ષતિગ્રસ્ત વ્યક્તિઓની અવસ્થાનું નિદાન કરવામાં તેના કલ્ચરલ બૅકગ્રાઉન્ડ, તેમના પારિવારીક સંબંધો, સંસ્કાર વગેરેનો વિચાર કરવામાં આવે છે, જેથી તેઓ કોઇ ‘સ્ટીરીઓટાઇપ’નો ભોગ ન બને. ૧૯૯૦ના અરસામાં માનસીક બિમારી કે આરોગ્યની બાબતમાં વ્યક્તીની સાંસ્કૃતીક, પારિવારીક અને સામાજીક પૃષ્ઠભુમિ પણ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે તેનો (cultural aspects of mental illnessનો) વિચાર કરવાની શરૂઆત થઇ હતી, પણ તે દિશામાં કોઇ નિશ્ચીત પગલાં લેવાયા નહોતા. આપને અહીં હેમન્તી દાસની વાત યાદ હશે.

આવા સમયે જિપ્સીને મેન્ટલ હેલ્થ ડે સેન્ટરનું સંચાલન કરવાની જવાબદારી મળી. (વધુ આવતા અંકમાં)