ત્યાર બાદ જે કાર્યવાહી કરવાની હતી તે 43 Infantry Brigade તથા 17 Poona Horseને સોંપ્યું. બ્રિગેડમાં ત્રણ બટાલિયનો હતી : 3 Grenadiers, 16 Madras અને 16 Dogra બટાલિયન. તેમણે ગ્રેનેડિયર અને મદ્રાસ બટાલિયનને બસંતર નદીના પૂર્વ કિનારા પરથી આગેકૂચ કરી, બસંતર નદી પાર કરીને નદીના પશ્ચિમ કિનારા પર મોરચા બંધી કરવાનું કાર્ય સોંપાયું. આ બન્ને બટાલિયનો (3 Grenadiers અને 16 Madras) બસંતર પાર કરે તે પહેલાં 17 Poona Horse રિસાલાને આંતરરાષ્ટ્રીય સીમા ઓળંગી, બસંતરના પશ્ચિમ કિનારા પર ગ્રેનેડિયર્સ અને મદ્રાસ રેજીમેન્ટની બટાલિયનોને મોરચાબંધી કરવાનો હુકમ થયો હતો. ત્યાં પહોંચીને Bridgehead તૈયાર કરવાનો હતો. બ્રિજહેડ એટલે શત્રુના કબજા હેઠળના વિસ્તારમાં આવેલ નદી, સમુદ્ર કે સરોવરના સામા કિનારા પર આક્રમણ કરી ત્યાં એવી કિલ્લાબંધી જેવી વ્યવસ્થા કરવી કે ત્યાંથી આપણા મુખ્ય સૈનિકદળ પહોંચીને આગળ આગેકૂચ કે રક્ષાત્મક અભિયાન શરૂ કરી શકે. આપને ખ્યાલ હશે કે બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં ફ્રાંસ પર જર્મનીનો કબજો થયા બાદ મિત્ર રાજ્યોની સેનાએ સમુદ્ર પાર કરી નૉર્મંડીના કાંઠા પર જીવસટોસટની લડાઈ બાદ કબજો કરી બ્રિજહેડ બનાવ્યું હતું, જે તૈયાર કર્યા બાદ મિત્ર રાજ્યોની લાખોની સંખ્યામાં મુખ્ય સેનાઓ ઉતરી શકી હતી.
શક્કરગઢમાં બસંતર નદીના પશ્ચિમ કિનારા પર આવું જ બ્રિજહેડ secure કરવાની જવાબદારી પુના હૉર્સને સોંપાયું હતું. આ અભિયાન એવું હતું કે બસંતરના પૂર્વ કાંઠા પર ગ્રેનેડિયર્સ અને મદ્રાસ રેજીમેન્ટ્સ આગેકૂચ કરે, અને પશ્ચિમ કાંઠા પર પુના હૉર્સની ટૅંક્સ. આ કાર્ય નકશા પર સરળ લાગે, પણ આ શત્રુનો ગઢ ગણાય તેવો પાકિસ્તાનના પંજાબનો વિસ્તાર હતો. પંજાબ એટલે પાકિસ્તાની સેનાની શક્તિ, અભિમાન અને ગૌરવ. તેમની સેનાના ૭૦ ટકા અફસરો અને જવાન આ વિસ્તારમાંથી આવે છે. તેનું રક્ષણ કરવામાં તેમણે કોઈ બાંધછોડ કરી નહીં. પાકિસ્તાને આ સમગ્ર વિસ્તારમાં અભેદ્ય ગણી શકાય તેવા ચક્રવ્યૂહ સમાન માઈનફિલ્ડની ત્રણ હરોળની રચના કરી. બે ઘનીષ્ટ માઈનફિલ્ડઝ દેગ નદી અને બેન નદી વચ્ચે, જેમાં બસંતર નદીના બન્ને કાંઠા આવી જતા હતા. ત્રીજું માઈનફિલ્ડ જરપાલ-બડા પિંડ ગામની સામે રચ્યું અને તેને જોડ્યું હતું દેગ નદીની પૂર્વ દિશામાં ઊંડી ખાઈ સાથે. તેમનો ઉદ્દેશ હતો, કોઈ પણ સંજોગોમાં ભારતની ટૅંક્સ આ વિસ્તારમાં પ્રવેશ ન કરી શકે. આ માઈનફિલ્ડઝની પાછળ તેમણે ૮મી આર્મર્ડ બ્રિગેડ અને ઇન્ફન્ટ્રીની એક ડિવિઝન રાખી હતી. એક રીતે આ સમગ્ર વિસ્તાર તેમણે ભારતીય સેનાના ભાવિ કબ્રસ્તાન તરીકે તૈયાર કર્યો હતો. કર્નલ હનુતસિંહ વીર યોદ્ધા હતા. તેમની રેજિમેન્ટ, 17 Poona Horseની બસો વર્ષની વિજયી પરંપરા હતી, જે હાલની જ - એટલે 1965ની લડાઈમાં તેમના કમાન્ડાન્ટ કર્નલ અરદેશર (અદી) તારાપોરે મરણોપરાંત પરમ વીર ચક્ર મેળવીને જાળવી હતી. માઈનફિલ્ડની પરવા કર્યા વગર હનુતસિંહે પુના હૉર્સને માઈનફિલ્ડમાં દોડાવી.
અગાઉ જણાવેલા પાંચ મહત્વના ‘અનિશ્ચિત’ પરિમાણોમાં છેલ્લું તત્વ - નસીબ - અહીં પુના હૉર્સને લાધ્યું! હનુતસિંહે પાકિસ્તાનમાં ધસી જવા માટે જે સાંકડી પટ્ટી પસંદ કરી, ત્યાં કેવળ ઍન્ટી-પરસોનેલ માઈન્સ હતી! આ સુરંગ ઇન્ફન્ટ્રીના સૈનિકોને ક્ષતિ પહોંચાડે શકે એટલો સ્ફોટ કરી શકે, પણ ટૅંકના પાટાને સહેજ ઉલાળવા કે હલાવવા ઉપરાંત કોઈ નુકસાન ન કરી શકે.
પુના હૉર્સની B Squadron - એટલે બ્રેવો સ્ક્વૉડ્રનને લઈ મેજર અમરજીતસિંહ બાલને લક્ષ્ય અપાયું હતું જરપાલ - બડા પિંડ. હનુતસિંહ બાકીની રેજિમેન્ટને લઇ સામેની 8 Armoured Brigadeને લલકારવા તેમની દિશામાં લઈ ગયા.
પુના હૉર્સમાં જુની સેન્ચુરિયન ટૅંક્સ હતી. એક સ્ક્વૉડ્રનમાં સામાન્ય રીતે ૧૫ ટૅંક્સ હોય, પણ પુરાણી ટૅંક્સમાં કોઈ ને કોઈ ક્ષતિ કે મેન્ટેનન્સ માટે મોકલવાની હોવાથી મેજર બાલ પાસે યુદ્ધમાં અસરકારક ગણાય તેવી ૧૨ ટૅંક્સ હતી. હોય છે. તેમનો સામનો થયો ભાગલાના સમયે પાકિસ્તાનના ભાગે ગયેલી સવાસો વર્ષની ઐતિહાસિક પરંપરા ધરાવતી 13 Lancers. તેમની આધુનિક ૪૫ પૅટન ટૅંક્સ સામે મેજર બાલ તેમની ૧૨ ટૅંક્સ લઈને યુદ્ધ કરી રહ્યા હતા. જોત જોતામાં તેમણે શત્રુની ૧૨ ટૅંક્સ નષ્ટ કરી, પણ તેમની પોતાની ચાર ટૅંક્સ દુશ્મનની ભોગ ચઢી. હવે મુકાબલો હતો મેજર બાલની આઠ ટૅંક્સની સામે 13 Lancersની ૩૩ ટૅંક્સ. તેમણે કર્નલ હનુત સિંહને કૂમક મોકલવા વિનંતી કરી.
“સર, મને મારી ટ્રૂપ સાથે બ્રૅવો સ્ક્વૉડ્રનને સપોર્ટ આપવા જવા દો.”
વિનંતી કરનાર હતા આલ્ફા સ્ક્વૉડ્રનના સેકંડ લેફ્ટેનન્ટ અરૂણ ખેતરપાલ. હનુતસિંહજીએ આ યુવાન અફસર તરફ જોયું. કેવળ છ મહિના પહેલાં Indian Military Academyમાંથી રિસાલામાં જોડાયેલા ૨૧ વર્ષના યુવાન તેમની ટૅંકના યુદ્ધની આંટીઘૂંટી શીખવા માટેના અહમદનગરના આર્મર્ડ કોર સેન્ટરની યંગ ઑફિસર્સ કોર્સની ટ્રેનિંગ અધવચ્ચે મૂકીને યુદ્ધમાં ભાગ લેવા મોરચા પર પહોંચ્યા હતા.
“શાબાશ, ખેતરપાલ.” કહી કર્નલ હનુતસિંહજીએ તેની વિનંતી માન્ય કરી. “યાદ રહે, આગેકૂચ બાદ એક ઇંચ પણ પાછળ હઠવાનું નથી. અમરજીતની હાલત કટોકટી ભરેલી છે. દુશ્મન મરણિયો થઇને counterattack કરવાની તૈયારીમાં છે. Good luck and good hunting.”
લેફ્ટેનન્ટ ખેતરપાલ તેમની ત્રણ ટૅંક્સની ટુકડીને લઈને નીકળી પડ્યા. યુદ્ધ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરતાં જ ત્યાંની સંરક્ષણ પંક્તિમાં બેસેલા મરણીયા પાકિસ્તાની સૈનિકોએ તેમના પર ગોળીબાર શરૂ કર્યો. એક રિકૉઈલલેસ ગને તેમના પર ગોળા છોડ્યા, પણ તેમની ટૅંકની તેજ ગતિને કારણે સહેજમાં નિશાન ચૂકી ગયા. હવે ખેતરપાલે જરપાલ - બડા પિંડ જતાં પહેલાં દુશ્મનની ઇન્ફન્ટ્રીની ટુકડીઓ પર હુમલો કરવા ટૅંક દોડાવી. તેમના મોરચા - બંકર પર ટૅંક ચઢાવી, પિસ્તોલની અણીએ તેમને શરણે આવવા ફરજ પાડી. આખી સંરક્ષણ પંક્તિ clear કરી તેઓ બડા પિંડ પર થનારા પાકિસ્તાનની આર્મર્ડ રેજિમેન્ટના પ્રતિકારાત્મક હુમલા (counter attack)નો સામનો કરવા ટૅંક્સ દોડાવી.
તે સમયે કોઈને ખ્યાલ નહોતો કે 13 Lancersનો મુખ્ય હુમલો ત્યાંથી થવાનો હતો. બડા પિંડની નજીક પહોંચતાં જ અરૂણ ખેતરપાલની ત્રણ ટૅંક્સ પર દુશ્મનની ૧૫ ટૅંક્સ ત્રાટકી. ખેતરપાલનું જોશ, તેની હિંમત અને નિશાનબાજી પરનું નૈપુણ્ય અદ્વિતિય હતું. તેમણે અદ્વિતિય શૌર્ય, ધીરજ અને શાંતીથી પોતાની ટૅંક્સની વ્યૂહ રચના કરી અને સામેથી આવતી ટૅંક્સ પર નિશાન સાધી, ગોળા વરસાવવાનું શરૂ કર્યું.
ટૅંકનું યુદ્ધ અસામાન્ય હોય છે. ૧૯૬૫ના યુદ્ધમાં ‘જિપ્સી’એ તે પ્રત્યક્ષ અનુભવ્યું હતું તેથી તેનું તાદૃશ વર્ણન કરી શકે છે.
એક ટૅંક જ્યારે પૂરી ગતિથી દુશ્મનની સામે દોડે છે ત્યારે તેના એન્જિનના અને પાટાનો અવાજ એક સામટા લાઈનબંધ ચાલી રહેલા દસ ટ્રૅક્ટરના અવાજ કરતાં પણ વધુ ગડગડાટ કરનારો હોય છે. તેમાં સામેલ થાય છે ટૅંકની તોપમાંથી ધડાકા સાથે છૂટેલા ગોળાનો અવાજ, અને ટૅંકના cupola પર ચઢાવેલી મિડિયમ મશિનગનમાંથી એક મિનિટમાં છૂટતી ૩૫૦ ગોળીઓનો અવાજ એક ધરતીકંપના કડાકાથી ઓછો નથી હોતો. આ જાણે ઓછું હોય, ટૅંકના પાટા એવા હોય છે, કે જમીન પરની માટીનું ચૂર્ણ કરી ધુળની આંધી સમાન ડમરી ઉડાવતી હોય છે.
અહીં મુકાબલો હતો અરૂણ ખેતરપાલની ત્રણ ટૅંક્સ સામે દુશ્મનની અગિયાર ટૅંક્સનો. ટ્રૂપ કમાંડરની ટૅંકની ગન અરૂણ ખેતરપાલ પોતે ચલાવી રહ્યા હતા. જેવા કમાંડર, તેવા તેમના સ્વાર ! જુના રિસાલાના ઘોડેસ્વાર સૈનિકોને ‘સ્વાર’ કહેવાતા, તેમ આજના ભારતની ટૅંક્સના જવાનોને ‘સ્વાર’, હવાલદારને ‘દફેદાર’ અને નાયબ સુબેદાર અને સુબેદારને નાયબ રિસાલદાર અને રિસાલદારના હોદ્દા અપાય છે. કાળા યુનિફૉર્મ અને કાળી બેરે (beret), આંખો પર Sand Goggles પહેરેલા આ બહાદુર અફસર અને જવાન કાળ ભૈરવની જેમ લડી રહ્યા હતા.
એક કલાકના યુદ્ધમાં ખેતરપાલની ટ્રૂપે દુશ્મનની દસ ટૅંક્સને ઉદ્ધ્વસ્ત કરી - જેમાંની ચાર ટૅંક્સ તો ખેતરપાલે પોતે ઉડાવી હતી. આ યુદ્ધમાં ખેતરપાલની એક ટૅંક સમ્પૂર્ણપણે ધ્વંસ પામી. હવે કેવળ બે ટૅંક્સ સાથે ખેતરપાલ અડગ તૈયાર હતા. તેમણે બચેલી બેઉ ટૅંક્સને V આકારમાં ગોઠવી અને હુકમ કર્યો, “ છેલ્લા ગોળા, છેલ્લા સ્વાર સુધી અહિં જ લડીશું.”
નીચે આપેલું ચિત્ર પાકિસ્તાનના કૅવેલ્રી ઑફિસર મેજર આગા હુમાયુઁ અમિને પ્રકાશિત કરેલા પુસ્તકનું કવરપેજ છે. તેમાં ન કેવળ મેજર અમિને લેફ્ટેનન્ટ ખેતરપાલે લડેલા યુદ્ધની વિગતો વર્ણવી, તેમનો સામનો કરનાર મેજર ખ્વાજા મોહમ્મદ નાસરે બન્ને વચ્ચે થયેલા દ્વંદ્વનું વર્ણન કર્યું.
 |
| Front Cover of the book by Major Aga Humayun Amin of 11 Prince Albert Victor's Own Indep Cavalry of Pakistan Army |
ચાર ટૅંક્સનો ખુરદો બોલાવી ખેતરપાલ આગળ વધી રહ્યા હતા ત્યાં તેમની સામે એક ટૅંક મદમસ્ત હાથીની જેમ આવી રહી હતી. સામસામે યુદ્ધ થયું. દુશ્મન ટૅંકનો તોપચી કોઈ કાબેલ આદમી હતો. તેનો એક ગોળો અરૂણ ખેતરપાલનીટૅંકનાએન્જિનને ચીરી આરપાર નીકળી ગયો. ટૅંક ત્યાં જ અટકાઈ પડી અને અંદર આગ લાગી. ખેતરપાલનો એક સાથી ત્યાં જ મૃત્યુ પામ્યો. અચાનક ખેતરપાલને ખ્યાલ આવ્યો કે તેમના યુનિફૉર્મનો ઉપરનો ભાગ ભીનો થયો છે.
“સર, ટૅંકમાં આગ લાગી છે. એન્જિન ભાંગીને ભુક્કો થયું છે; અને સર, આપના ખભા અને પેટમાંથી લોહીની ધારાઓ વહી રહી છે,” ટૅંકના ડ્રાઇવર સ્વાર નાથુ સિંહે ખેતરપાલને કહ્યું.
ટૅંક યુદ્ધ ચાલતું હોય ત્યારે ટૅંકમાંના સૈનિકો જે ટોપ પહેરે છે, તેમાં વાયરલેસ સેટનો માઇક્રોફોન ફિટ કરેલો હોય છે જે સતત ચાલુ રહે છે, અને તેનો સમ્પર્ક સ્ક્વૉડ્રન તથા રેજિમેન્ટલ હેડક્વાર્ટર્સ સાથે રહે છે. નાથુ સિંહ અને અરૂણ ખેતરપાલ વચ્ચેની વાત કર્નલ હનુતસિંહ સાંભળી રહ્યા હતા. આગની જ્વાળામાં લપટાયેલી ટૅંકની નષ્ટપ્રાય હાલત અને ખેતરપાલ ગંભીર રીતે ઘાયલ થયા છે સાંભળી તેમણે હુકમ કર્યો, “Abandon tank. Report back to HQ.”
“My main gun is still working. I will not abandon tank. I will give hell to these bxxxs” ખેતરપાલનું આ વાક્ય પૂરૂં થયું - ન થયું, તેમની કેવળ દોઢસો મિટરના - એક હૉકીના મેદાનના અંતરથી સહેજ વધુ અંતર પર દુશ્મનની યમરાજના વાહન સમાન વિશાળકાય પૅટન આવી ગઈ. ખેતરપાલે તેમની ટૅંકની તોપનું નિશાન સાધી તેના પર ગોળો છોડ્યો. નસીબની બલિહારી એવી કે બરાબર તે જ ક્ષણે સામેની ટૅંકે ખેતરપાલની ટૅંક પર ફાયરિંગ કર્યું. તેનો સૉલીડ ગોળો અરૂણ ખેતરપાલની ટૅંકના cupola (તોપ વાળા ભાગનો ગોળાર્ધ) પર વાગ્યો.
ટૅંકનો ગોળો એક હજાર ગજ દૂર રહેલી ટૅંક કે ભારે વાહનને નષ્ટ કરી શકે છે. આ તો કેવળ દોઢસો ગજના અંતર પર રહેલી પૅટનનો ગોળો હતો! ખેતરપાલની ટૅંકનો cupola ઉખેડાઇને હવામાં ઉડ્યો. ખેતરપાલ પોતાની સીટ પર તત્કાળ અવસાન પામ્યા. સ્વાર નાથુસિંહ હવામાં ફંગોળાઈને બહાર પડ્યા. પોતે ઘાયલ થયા હતા તેમ છતાં તેઓ જોઈ શક્યા કે ખેતરપાલના આખરી ગોળાએ દુશ્મનની ટૅંકના ભુક્કા બોલાવ્યા હતા. તેમાંથી મહા મુશ્કેલીએ નીકળીને પલાયન કરી રહેલા દુશ્મનના સૈનિકને નાથુસિંહે જોયો.
17 Poona Horseને અપાયેલ લક્ષ્ય - બડા પિંડ - સેકંડ લેફ્ટેનન્ટ અરૂણ ખેતરપાલે સર કર્યું હતું. દુશ્મનના counterattackના તેમણે લીરા ઉડાવ્યા હતા. કમાંડાન્ટના આદેશ અનુસાર એક ઇંચની પણ પીછેહઠ તેણે કરી નહોતી.
પુના હૉર્સની medical rescue ટીમે ખેતરપાલના પાર્થિવ દેહને અને ઘાયલ નાથુસિંહ તથા તેમના મૃત સાથી સાથે તેમની ‘ફામાગુસ્તા’ નામની ટૅંક રેજિમેન્ટમાં પાછી આણી.
ભારતે આ યુવાન મહા યોદ્ધાને મરણોપરાંત પરમ વીર ચક્ર અર્પણ કરીને બહુમાન આપ્યું.
***
દાનો દુશ્મન :
યુદ્ધવિરામ બાદ એક દિવસ ભારતની સંરક્ષણપંક્તિની સામે પાકિસ્તાનના એક મેજર સફેદ ધ્વજ લઈને આવ્યા. એક ભારતીય અફસરે તેમને આવકાર્યા અને આવવાનું કારણ પૂછ્યું.
“મારૂં નામ મેજર ખ્વાજા મોહમ્મદ નાસર છે, 13 Lancersનો સ્ક્વૉડ્રન કમાંડર. મારે આપના એ અફસરને મળવું છે, જેણે બડા પિંડ - જરપાલની લડાઇમાં અમારી સામે આખરી યુદ્ધ ખેલ્યું. આવી હિંમત દાખવનાર આ વીર યોદ્ધાને મળી તેની સાથે હાથ મિલાવવો છે. એક અનન્ય બહાદુર અફસરને મળવામાં આનંદ અને ગૌરવ અનુભવીશ. ”
“ઓહ! માફ કરશો મેજર, યુદ્ધ વિરામ બાદ તેમને અન્ય સ્થાન પર જવું પડ્યું છે. આપનો સંદેશ તેમને મોકલવાનો પ્રયત્ન જરૂર કરીશું.”
(જિપ્સીની નોંધ : આ બ્લૉગમાં રજુ થયેલ વાતોની પુષ્ટી googleમાં મળી શકે છે. કેવળ Battle of Shakergarh; 2 Lt Arun Khetarpal PVC; 17 Poona Horse in 1971; Lt Col Hanut Singh MVC; Brigadier K M Nasir 13 Lancers - જેવા શબ્દો ટાઇપ કરવાથી પૂરી વિગતો મળી શકશે.)
