સોશિયલ વર્કરની નોંધપોથી: ન્યુયૉર્કની હોમલેસ ફૅમીલીઝ સાથે

હવે છેલ્લે બાકી રહ્યું હતું unassessed placement. આ વિદ્યાર્થીની પસંદગીના સ્થળે કરી શકાય.
જીપ્સીએ ન્યુયૉર્કની વેસ્ટ ચેસ્ટર કાઉન્ટીના વાઇટ પ્લેન્સની સોશિયલ સર્વિસીઝમાં જગ્યા માગી. તેના નજીકનાં સગાં વેસ્ટ ચેસ્ટર કાઉન્ટીમાં જ કામ કરતા હતા તેથી તેમના ઘેર રહેવાની તથા પ્લેસમેન્ટના સ્થળે જવા આવવાની વ્યવસ્થા તેમણે જ કરી હતી.
વેસ્ટચેસ્ટરનો અનુભવ ઘણો રસપ્રદ રહ્યો. અહીં કેટલીક ચોંકાવનારી તો કેટલીક વિચીત્ર પદ્ધતિઓ જોવામાં આવી. પહેલા બે અઠવાડીયા ‘રિઓરીએન્ટેશન’ના હતા, જેમાં ન્યુયૉર્ક રાજ્યની સોશિયલ સર્વિસીઝ પદ્ધતિનું માળખું તથા કાર્યપદ્ધતિનો પરિચય આપવામાં આવ્યો. ત્યાર પછીનો એક મહિનો બાળસંરક્ષણ સેવા (Child Protection Service), અૅડોપ્શન અૅન્ડ ફોસ્ટરીંગ તથા સિનિયર સર્વીસીઝમાં પ્રત્યક્ષ કામ કર્યું.
બ્રિટન અને અમેરિકાની સોશિયલ સિક્યુરિટી પદ્ધતિમાં ઘણો તફાવત છે. બ્રિટનમાં હાઉસીંગ, સોશિયલ સર્વિસીઝ કાઉન્ટીના વહિવટ હેઠળ મૂકવામાં આવી છે, જ્યારે આરોગ્ય તથા વેલ્ફેર બેનીફીટ મધ્યસ્થ સરકારને હસ્તક. વળી હૉસ્પીટલ તથા ડૉક્ટર NHS (નૅશનલ હેલ્થ સર્વિસ) હેઠળ હોવા છતાં તેનું વિકેન્દ્રીકરણ કરેલું હોવાથી આરોગ્યસેવાઓ સુલભ છે. આપ સૌ જાણતા હશો કે બ્રિટનમાં universal health care છે અને એક જ સંસ્થા - NHS બધી આરોગ્ય સેવાઓ પૂરી પાડે છે. જ્યારે અમેરિકામાં વેલ્ફેર બેનીફીટ, સોશિયલ સર્વિસીઝ, ફૂડ સ્ટૅમ્પ્સ કાઉન્ટીના સોશિયલ સર્વીસીઝ ખાતાને હસ્તક છે. મેડીકલ ખાનગી ઇન્સ્યુરન્સ દ્વારા તથા જેમની આવક FPL (ફેડરલ પૉવર્ટી લેવલ)ની નીચે હોય તેમને 'મેડીકેઇડ'ની જોગવાઇ હેઠળ મળે છે. જ્યાં હોમલેસ લોકોનો સવાલ આવે છે, ત્યાં બન્ને દેશોમાં સહેજ જુદી પદ્ધતિ છે. બ્રિટનમાં બીજા વિશ્વયુદ્ધ બાદ સ્થાનિક કાઉન્સીલોએ સરકારની મદદ વડે મોટા પ્રમાણમાં મકાનો બાંધ્યા હતા. તેમણે ત્રણચાર માળના મકાનોની એસ્ટેટ્સ જુદા વિસ્તારોમાં બાંધી, જે રીતે ગુજરાતમાં હાઉસીંગ બોર્ડ દ્વારા બાપુનગર, મેઘાણીનગર વગેરે સ્થળોએ મકાનો બાંધવામાં આવ્યા. અમેરિકામાં આવી એસ્ટેટ્સ કદી બાંધવામાં આવી નહિ, કારણ કે સ્થાનિક લોકો સાથેના consultative processમાં દરેક ગામ, શહેર, લત્તા અને શેરીના લોકોએ હોમલેસ લોકોને તેમની નજીક વસવા દેવા માટે સાફ ઇન્કાર કરતા હતા. અરે, સરકારી અને કાઉન્સીલની માલિકીની જમીનમાં પણ તેમણે મકાન બાંધવાના પ્રસ્તાવનો વિરોધ કર્યો. “Homeless people? Not in my backyard!” ઠરાવ લગભગ આખા અમેરિકામાં સામાન્ય બની ગયો હતો.
અમેરિકાની રાજકીય પદ્ધતિ પણ વિચીત્ર છે. ભારત જેવી ‘વોટ બૅંક’ની રાજનીતિ અહીં પણ ચાલે છે. હોમલેસ લોકો કોઇ પણ કાઉન્સીલના વોટર રજીસ્ટરમાં નથી હોતા, કારણ કે એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે, જ્યાં જગ્યા મળે ત્યાં તેમને ફેરવવામાં આવે છે. જેમને મત આપવાનો અધિકાર ન હોય, તે પોતાનો મત, પોતાની જરૂરિયાત કે તેમને લગતા અતિ મહત્વના પ્રશ્નો પર ધ્યાન આપવા ક્યા પ્રતિનિધિ પર દબાણ લાવી શકે?
હોમલેસ લોકોને કોઇ જગ્યાએ વસાવવાનો વિચાર કરવામાં આવે તો તે વિસ્તારમાં થનારા કન્સ્લ્ટેટીવ પ્રોસેસમાં સ્થાનિક મતદારોનો અભિપ્રાય લેવામાં આવે છે. કોઇ પણ કાઉન્સીલર, કૉંગ્રેસમૅન કે સેનેટર ગમે એટલો ઉદાર મતવાદી હોય, હોમલેસ પરિવારોને અને તેમનાં બાળકોના હિતનો વિચાર કરનારા હોય, તેમને મદદ કરવાની હિંમત ન કરી શકે. તેમની કારકિર્દી જનતાના મત પર આધાર રાખે છે અને હોમલેસ પરિવારોની તરફેણમાં મત જાહેર કરવાનો વિચાર પણ કરી શકે. બીજી તરફ ઘરબારવિણાં પરિવારોનાં નામ વોટર્સ લિસ્ટમાં ન હોવાથી તેઓ કોઇ ચૂંટણીમાં મત આપી શકતા નથી. આમ અમેરિકાની લાખો હોમલેસ વ્યક્તિઓ disenfranchised છે, એવું કહીએ તો તેમાં અતિશયોક્તિ નથી.
આમાંના અસંખ્ય પરિવારોને ઉજ્જડ પડેલા કે કામમાં ન લેવાતા મિલિટરીનાં મકાનો અને ક્વાર્ટર્સમાં રાખવામાં આવતા. નજીકના ગામ કે શહેરમાંની કોઇ મોટેલ કે હોટેલના માલિકો તેમને જગ્યા આપવા રાજી થાય, તો તેમને ત્યાં રહેવાની જગ્યા અપાતી.
લોકોમાં અફવા હતી કે ખોટમાં ચાલતી કે ભાંગી પડવાની હાલતમાં આવેલી મોટેલોને સ્થાનિક માફીયા સસ્તી કિંમતે વેચાતી લઇ લેતા અને સામ-દામ-દંડ-ભેદનો ઉપયોગ કરી કાઉન્સીલ સાથે લાંબા ગાળાનો કરાર કરી લેતા અને દરેક રૂમના $૧૦૦થી માંડી ૨૦૦ સુધી પ્રતિદિનના હિસાબે ભાડું લઇ હોમલેસ લોકોને ત્યાં વસાવતા. આમ કાઉન્સીલની જવાબદારી હેઠળ આવેલા લોકોને આવી મોટેલ, જ્યાં ૩૫-૪૦ ડૉલરમાં પણ કોઇ રહેવા ન જાય ત્યાં જગ્યા અપાતી. સ્થાનિક લોકો હિંસાના ડરથી આવા શક્તિશાળી માફીયાઓનો વિરોધ ન કરી શકે. ગરીબ પરિવારો તેમને મળેલા આવાસને કારણે ખુશ રહે.

અહીં કોઇના મનમાં પ્રશ્ન ઉઠી શકે છે: પરિવારો કેવી રીતે ઘરબાર વિહોણાં થઇ જતા હશે? આનો જવાબ ‘અમેરિકન સ્વપ્ન’ માં(જેને જેમ્સ ટ્રસ્લો અૅડમ્સે નીચેના શબ્દોમાં વર્ણવ્યું છે: "life should be better and richer and fuller for everyone, with opportunity for each according to ability or achievement" regardless of social class or circumstances of birth” (સૌજન્ય: Wikepedia).), તેમજ આજકાલની અર્થવ્યવસ્થામાં મળી આવશે. દરેક વ્યક્તિની ઇચ્છા હોય છે કે તેને સારી નોકરી કે ઉદ્યમ હોય, તેનું પોતાનું ઘર હોય અને પરિવાર. આ માટે પતિપત્ની બન્ને પ્રયત્નશીલ રહે છે. કમનસીબે અર્થવ્યવસ્થા ભાંગી પડે કે મંદી આવે ત્યારે લોકોની નોકરી જતી રહે, ઘરનાં મૉરગેજનાં હફ્તા ન ભરાતાં ઘર foreclose થઇ જાય અને આખો પરિવાર રસ્તા પર આવી પડે. આવા પરિવારોને ફરી પગભર કરવા કેટલીક કાઉન્સીલો પ્રયત્નશીલ રહે છે.
જીપ્સીના પ્લેસમેન્ટમાં આવા હોમલેસ પરિવારો માટેના કાર્યક્રમમાં કાર્ય કરવાનું હતું. અહીં કાઉન્સીલ દ્વારા જે સેવાઓ આપવાની હતી તેને કાઉન્સીલે પ્રોજેક્ટ હોપ નામની NGO સંસ્થાને outsource કરી હતી. જીપ્સીએ પ્રોજેક્ટ હોપના કર્મચારીઓ સાથે મળીને તેમાં ભાગ લેવાનો હતો.
આની વિગતવાર ચર્ચા આગળના અંકમાં!