૧૯૭૧ - નવા મોરચા તરફ પ્રયાણ

અમે અમૃતસર સ્ટેશન પર મોડી સાંજે પહોંચ્યા. અમને લેવા એક સબ ઇન્સપેક્ટર આવ્યા હતા. સ્ટેશનથી અમારૂં યુનીટ ત્રીસે’ક કિલોમીટર હતું. રાતના અંધારામાં અમારા ટ્રકની હેડલાઇટના પ્રકાશમાં રસ્તાના કિનારા પર ભારતીય સેનાની ટૅક્ટીકલ સાઇન નજરે પડી જે દર્શાવતી હતી કે ત્યાં આર્ટીલરી, ઇન્ફન્ટ્રી વિગેરેની છાવણીઓ હતી. કેટલીક જગ્યાએ તો ટૅંક્સ ચાલવાનો અવાજ પણ સંભળાતો હતો. મને તરત ખ્યાલ આવ્યો કે પરિવારને ઉતાવળે બૉર્ડર પર લઇ જવામાં મેં ભુલ કરી હતી.
પંજાબ-પાકિસ્તાનની સીમા રસપ્રદ છે. અહીં અમારા ક્ષેત્રનું થોડું વર્ણન કરીશ. આગળ જતાં મારી વાતોમાં તેનો ઉલ્લેખ થશે તો અહીં અપાયેલા વર્ણનથી તેનો સંદર્ભ જળવાઇ રહેશે.
અમારી બટાલિયનના પૂરા વિસ્તારમાં રાવિ નદી વહે છે. બટાલીયનની લગભગ બધી ચોકીઓ રાવિ નદીને પાર અાવી હતી. અમારી જવાબદારીના વિસ્તારમાં આવેલી આંતરરાષ્ટ્રીય સીમાની હદને દરેક કંપની વચ્ચે વહેંચવામાં આવી હતી અને કંપનીઓએ તેની જવાબદારી પ્લૅટુનોમાં વહેંચી હતી. પંજાબની સરહદ સમતળ ભુમિ પર હોવાથી કેટલીક જગ્યાએ તો સરહદ દર્શક થાંભલા સુધી લોકો ખેતી કરી શકે છે. થાંભલાની આ પાર આપણાં ખેતર અને પેલી પાર પાકિસ્તાનના. મોટા ભાગની સરહદ પર સરકંડા (elephant grass)ના ગીચ જંગલ છે, જે કાપી, તેમાં ચોકીઓ સુધી જવા પગદંડીઓ બનાવવામાં આવી હતી. પગદંડીની બન્ને બાજુ સાત-આઠ ફીટ ઉંચા ઘાસના જંગલ છે, જ્યાં અનેક હરણ (swamp deer જેને પંજાબીમાં “પાડા” કહે છે) જંગલી ડુક્કર, શિયાળ, સસલાં, લાલ અને કાળા તેતરના ઝુંડ જોવા મળે. લાલ તેતર જ્યારે સાદ પાડે ત્યારે બાળક ખિલખીલાટ કરી હસતું હોય તેવું ભાસે. કાળા તેતર દેખાવમાં પણ સુંદર અને તેના સાદમાં “સુભાન તેરી કુદરત” જેવા શબ્દો સંભળાય!
પંજાબ સપાટ મેદાનનો પ્રદેશ હોવાથી અહીંની સરહદ સહેલાઇથી પાર કરી શકાય. શરુઅાતમાં પાકિસ્તાનીઓ સોનાની દાણચોરી કરતા અને ભારતમાંથી ચાંદી લઇ જતા. ત્યાર બાદ ISIએ ઘૃણાસ્પદ પ્રવૃત્તિ આચરી. ભારતની સેના અને અર્ધ-લશ્કરી દળોમાં પંજાબની લડાયક પ્રજાની સંખ્યા સૌથી વધુ છે. ખેતીવાડી તથા નાના પાયાના ઊદ્યોગોની સફળતાને કારણે પંજાબ સમૃદ્ધ રાજ્ય છે. પંજાબીઓ - અને ખાસ કરીને સિખ ખેડુતો વધારાની આવક મોજ શોખમાં વાપરે. લગ્ન પ્રસંગ, ઉત્સવ કે પારિવારીક પ્રસંગોમાં નશા માટે દારૂનો ઉપયોગ થતો. ISIએ અફઘાનિસ્તાનમાંથી મોટા પાયા પર અફીણ તથા બ્રાઉન શ્યુગર લાવી તેને પંજાબમાં ધકેલવાનું શરૂ કર્યું. તેમનો ઉદ્દેશ હતો પંજાબની પ્રજાને આવા કેફી દ્રવ્યોની લતમાં ચડાવી તેમની શક્તિનું હનન કરી ભારતની સેનાની લડાયક શક્તિને નષ્ટ કરવી. આ કારણે તેઓ અમારા વિસ્તારમાં આવેલી બટાલિયનોની હદમાંથી અફીણની મોટા પાયા પર દાણચોરી કરવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા. સોના કરતાં અફીણની દાણચોરીમાં વધુ પૈસા મળતા હોવાથી અફીણને અહીં ‘કાળું સોનું’ કહેવામાં આવતું. અમારૂં મુખ્ય કામ દાણચોરી રોકવાનું હતું અને દાણચોરોની સાથે ઘુસી આવતા જાસુસોને પકડી દેશની અૅન્ટી-એસ્પાયોનેજ એજન્સીઓને હવાલે કરવાની હતી. આ માટે અમે દરરોજ રાત્રે નદીના કિનારે અથવા બાઉન્ડરી પિલરની આસપાસ નાકાબંધી (ambush) કરીએ અને સતત પેટ્રોલીંગ કરી તેમને રોકવાનો પ્રયત્ન કરતા. દાણચોરોની ટોળીમાં એક માણસ સ્થાનિક જગ્યાનો ભોમિયો હોય, એક કે બે હથિયારબંધ રક્ષક અને દસ-બાર માલ ઉંચકનારા મજુર (જેમને પંજાબીમાં ‘પાંડી’ અને અંગ્રેજીમાં ‘mules’ કહેવાય છે) દાણચોરીનો માલ લાવતા અને લઇ જતા. ભારત વીરોધી આ પ્રવૃત્તિ શિયાળામાં ટોચ પર આવે, ઉનાળામાં સહેજ ઓછી થાય અને ચોમાસામાં લગભગ બંધ થતી.
ચોમાસામાં રાવિ નદી હંમેશા પોતાનું વહેણ બદલતી રહે છે. ભારત-પાકિસ્તાનની સીમા પર વહેતી આ નદીનાં વહેણ ક્યારેક ભારતમાં તો ક્યારેક પાકિસ્તાનની ભુમિમાં દૂર સુધી ધસી જતા હતા. અચાનક આવતા પૂરને કારણે રાવિના કિનારા પર આવેલા ગામનાં ગામ વહી જતા હતા અને અસંખ્ય માણસો અને પશુઓની જાનહાનિ થવા ઉપરાંત ઉભા પાકની બરબાદીથી ખેડુતો પાયમાલ થઇ જતા હતા. પ્રજાને પૂરના કેરમાંથી બચાવવા પંજાબ સરકારે ગુરદાસપુરથી અમૃતસર જીલ્લામાં વહેતી રાવિના કિનારા પર લગભગ પચાસ કિલોમીટર લાંબો અને વીસે’ક ફીટ ઉંચો બંધ બાંધ્યો છે. આને ધુસ્સી બંધ કહેવાય છે. દેશના સંરક્ષણની દૃષ્ટીએ આ મહત્વની રક્ષા પંક્તિ ગણાય છે. અહીં મોટા ભાગની આપણી ચોકીઓ રાવિ નદીને પાર છે. લડાઇ દરમિયાન નદી પાર આવેલી આ ચોકીઓનું સંરક્ષણ અત્યંત મુશ્કેલ હોય છે, કારણ કે તેમની ત્રણ બાજુએ - ૧૦૦થી માંડી ૫૦૦ મીટરના અંતર પર પાકિસ્તાન છે, અને પાછળ રાવિનાં ધસમસતાં જળ. ચોમાસામાં આવતા પૂરને કારણે દર ત્રણ ચાર વર્ષે રાવિનું વહેણ બદલાતું રહે છે. પરિણામે એક તો અનેક સીમા દર્શક થાંભલા વહી જતા હોય છે અને બીજું, જે વહેણ આપણી કેટલીક ચોકીઓને પાર હતું, તે બદલાઇને ચોકીની પાછળ વહેતું થઇ જાય છે. મારી બદલી આ વિસ્તારમાં થઇ ત્યારે મોટા ભાગની ચોકીઓ રાવિ નદીના વહેણની પેલે પાર હતી. આ જાણે ઓછું હોય, સીમાનું રેખાંકન એવી રીતે થયું હતું કે એક ચોકી પરથી બીજી ચોકી પર જવું હોય તો સીધું અંતર - as a crow files - ફક્ત ૪૦૦ થી ૬૦૦ મીટર હોય, પણ વચ્ચે પાકિસ્તાનની સીમા આવી જાય, તેથી અમારે પહેલી ચોકીની મુલાકાત લીધા બાદ પાછા ફરી રાવિ પાર કરવી પડે અને ચાર-પાંચ કિલોમીટર ચાલીને બીજી ચોકીના ‘પત્તન’ પર જઇ, હોડીમાં નદી પાર કરીને રાવિ પારના કિનારાથી એકાદ-બે કિલોમીટર ચાલીને ચોકી પર પહોંચાય. એક અઠવાડિયામાં મારે ત્રણે ચોકીઓની મુલાકાત લેવી પડે.
પંજાબમાં આવેલી આપણી ચોકીઓ પર હુમલો કરવા પાકિસ્તાનની ટૅંક્સ અને સૈનિક-વાહક વાહનોને હુમલો કરવા કેવળ ૧૦૦ થી ૨૦૦ મીટરનું અંતર કાપવું પડે. પરંતુ લાગે છે એટલું આ કામ સહેલું નથી: દુશ્મનને અાપણી ચોકી સુધી પહોંચવામાં ભૌતિક અવરોધ ભલે ન હોય, પણ તેમને રોકવા ત્યાં બેઠા છે આપણા બહાદુર બીએસએફના સૈનિકો, જેઓ જાનની પરવા કર્યા વગર દેશની સરહદ સંભાળીને બેઠા છે.
ડેરા બાબા નાનકથી અાપણા વિસ્તારમાં આવતી રાવિ નદીનો પટ ૨૦૦ થી ૩૦૦ મીટર પહોળો છે. નદીમાં કેટલીક જગ્યાએ છાતી સમાણાં પાણી છે. બાકીના એટલા ઉંડા, કે પાર જવા હોડી જોઇએ. બન્ને કિનારે હોડી લાંગરવા માટે જે જગ્યા તૈયાર કરવામાં આવે છે તેને પંજાબમાં ‘પત્તન’ કહે છે.
આવી રોમાંચક જગ્યાએ મારૂં પોસ્ટીંગ થયું હતું!

Supported by top website hosting plattform.