સાંજે બરાબર છ વાગ્યાના સુમારે પવનનું જોર ઓછું થાય. વાતાવરણ શીતળ થવા લાગે અને રાતે તારલાના ચંદરવા નીચે સૂઇએ તો જાણે પવનદેવ વીંઝણું લઇ, મધુર અવાજે હાલરડું ગાઇ સૂવડાવતા હોય તેવું લાગે. ધીમેથી વહેતા પવનમાં કુદરતનું અદભૂત સંગીત સાંભળવા મળે. રાતે ધ્યાન ફક્ત બે વાતોનું રાખવું પડતું: ખાટલાની ચારે બાજુએ બે ફીટ પહોળી અને બે ફીટ ઉંડી snake trench ખોદવી પડે. નહિ તો વિંછી અને અત્યંત ઝેરીલા નાગ કે‘બાંડી’ નામના સાપ તમારા ખાટલાની નીચે કે આસપાસ ફરવા લાગે - અને કરડે તો આપણી આવી બને. બીજી વાત: ‘સ્નેક ટ્રેંચ’ ખોદી હોય તો પણ જમીન પર પગ મૂકતાં પહેલાં બૅટરીના પ્રકાશમાં જોવું પડે કે આપણો પગ ક્યાં પડે છે! કેટલીક વાર ‘સ્નેક ટ્રેંચ’માં ઉડીને આવી પડેલી રેતીના ઢગલાને પાર કરી સાપ-વિંછી ખાટલાની નીચે આવી જતા.
સેનામાં હતો ત્યારે બીજા વિશ્વયુદ્ધની ઉત્તર આફ્રિકાની લડાઇ વિશે પુસ્તકો વાંચેલા. ત્યાંની ગરમી વિશે સૈનિકોના ફોટોગ્રાફ હતા જેમાં તેઓ બપોરની ગરમીમાં જીપની બૉનેટ પર ઇંડું ફોડીને નાખતાં તે રંધાઇ જતું! રાઘાજીના નેસડામાં પણ એટલી ગરમી પડતી હતી અને મેં આ પ્રયોગ કરી જોયો હતો. અને વાંચેલી વાત સાચી નીકળી!
રણમાં સૌથી આગળ, સીમાની નજીકના નાના બેટમાં પણ અમારી ચોકી હતી. રણમાં આવેલા નાનકડા બેટમાં વૃક્ષો તો ઠીક, પણ કેરડાનાં ઝાંખરાં પણ નથી હોતાં. અહીં જવાનોને જમીનમાં ભોંયરા જેવા બંકર બનાવી રહેવું પડે. અસહ્ય ગરમીમાં રહેવું તો મુશ્કેલ હોય છે જ, પણ આવા બેટમાં ‘સૅંડ ફ્લાય’ નામનાં જીવડાં અને લાલ કીડીઓ થતી હોય છે. એક વાર આવા જંતુ કરડે તો શરીરના તે ભાગમાં ભયંકર બળતરા ઉપડે તે આખો દિવસ પરેશાન કરે. તે વખતે ‘ઓડોમૉસ’ સિવાય બીજા કોઇ insect repellent મળતા નહોતા, તેથી આવી જીવાત કરડે તો તેની પીડા સહન કર્યા સિવાય છૂટકારો નહોતો.
આવી કઠણ હાલતમાં રોજનું પેટ્રોલીંગ, હથિયાર સફાઇ, પી.ટી., મૅપ-રીડીંગ અને યુદ્ધ વિષયક ‘ડ્રીલ’ જેવા કામ, રમતગમત અને વાર તહેવારે સામુહિક ભોજન - “બડા ખાના”માં ભાગ લઇ સૈનિકો-અફસરો એક પરિવારના સદસ્ય જેવા બની ગયા. જો કે અફસરો અને જવાનો વચ્ચે familiarity કદી સંભવી ન શકે, તેથી અફસરોને એકલતા અત્યંત સાલતી હોય છે. આવામાં મિત્રો તથા પરિવારના પત્રો, પુસ્તકો, રેડિયો અને ઉંટ પર બેસીને પેટ્રોલીંગ કરવામાં સમય ગાળવો પડે.
મહિનામાં એક વાર કર્નલ સાહેબ અમારી કંપનીના ઇન્સ્પેક્શન માટે આવતા અને કંપનીમાં કોઇ ને કોઇ ક્ષતિ કાઢી અભદ્ર શબ્દો બોલીને જતા રહેતા. કોઇ વાર કંપની ક્વાર્ટરમાસ્ટર અમારી જરુરિયાતો અંગે તપાસ કરવા આવી જતા. મહિનામાં એક વાર જવાનોનો પગાર લેવા દાંતિવાડા જઇએ ત્યારે મીઠા પાણીથી નહાવાનો લહાવો લઇ લેતા. બને તો પાલનપુર જઇ સિનેમા જોઇએ અને બૉર્ડર પાછા વળતાં લાઇબ્રેરીમાંથી પુસ્તકોનો જથ્થો લઇ જઇએ.
આવી હતી અમારી રણની દિનચર્યા!
| free search engine submission |
કેપ્ટનસાહેબ--લશ્કરના જીવનની વાતો જાણતો એટલે અને એક વરસના એન.સી.સી.ના અનુભવ પછી લશ્કરના અભરખા ન્હોતા રહ્યા. તમારી કચ્છની વાતો વાંચીને પરસેવો છુટી ગયો.
ReplyDeleteઅમેરિકન સ્પેશ એજંસી-નાસા ના ગુજરાતી એંજીનિયર શ્રી કમલેશ લુલ્લા પાસે પુરાવા છે કે કચ્છની રેતી ઉડીને આફ્રિકાના કિનારે પડે છે.એવા એ પવનના ફુંકારા હોય છે.કચ્છી બહુ ખમતીલા તે આ કારણે હશે.
તમારા પુસ્તક થી લોકોમાં જવાનો માટે વધુ માન થશે. મને તો થઇ ગયું જ છે સમજો.
It must have been quite hard to put up with that heat in open landscape and with all those bugs and warm water to drink. However it seemed that the late evening and night brought some compensation of observing the cosmos in cool breeze. I was curious about the trench around your 'char-pai' (khatalo). Was a trench of that size sufficient to deter scorpions and snakes to scale the side walls? Or did you have to fill it with precious water?
ReplyDeleteFourteen or so years ago I had made my way to Dholavira via Sankhiali and Rapper. I had to hire a jeep to go though the Rann and along a bumpy causeway - water had filled the desert ankle deep and it looked like an immense sea. I had to take with me water and food. The food was nothing more than a bundle of mixed bhajiya I had to buy in Rapper. On the way we had to stop at several military check points. My driver had warned me not say anything - if found out that I was from UK a permit would be demanded. When asked I spoke in Charotari Gujarati and implied I was from Vadodara. It worked and we were flagged on. Halfway, we were stopped by a platoon of soldiers bearing guns. I was worried. My driver spoke to them. He said to me 'Sir, they were given lift by a lorry but had dropped them off at a wrong place and they are asking us for a lift'. I said as we had a big jeep there was no problem. Seven soldiers from the Indian Army and their Captain joined me. I engaged them in conversation. They were from all parts of India - UP, Rajastan, Tamilnadu etc. When told that I was going to Dholavira their captain produced a press clipping. I was surprised that it was about Dholavira. Later they all asked me if I minded if they came with me to Dholavira. I said to them that I would be delighted to have them with me. So Narendrabhai, I went over the whole Dholavira site in the company of these marvellous Indian soldiers who were keen on our ancient history besides defending the nation against enemy - the Pakistan border was only a few miles away.
Namaste
Jayant Patel, London UK
આપને અને સૌ જવાનોને સલામ...
ReplyDeleteનિલમ દોશી.
@ Jayantbhai,
ReplyDeleteThank you very much for the wonderful narration of your experience of the Rann. First of all, may I reproduce your mail as a comment to the blog? I believe that it will be an inspiration to all Gujaratis who have been living in the West to visit Dhola Vira and look at our heritage.
As for the 'Snake Trench', I will need to explain the terrain a bit. The Rann is a unique creation of nature. You have seen two of the most fabulous phenomena. Kutch was an island with Kori Creek in the North and Gulf of Kutch in the South and East. There were islands in the earstwhile creek and eastern parts of the Gulf. When the sea receded, they became saltflats and those saline wetlands you saw. It is the islands where we have set up our outposts. These are still called "Bet", for instance, Nada Bet, Boria Bet in Banaskantha and Biar Bet, Bedia Bet North of Khavda, and Pung Bet etc. in the Gulf area north of Dasada. These are about 10-15 feet higher than the salt flats, where we have our posts.
These Bets are sandy, some with vegetation. Snake Trenches are only partially effective, because the sand often caves in or the light breeze shifts sand in the trench. Khatlo is the best option, and torches are useful. Besides, we have sentries patrolling during the night and their foot-falls sometimes prevent snakes from entering the perimeter.
I am attaching a photo of one of patrols in the Rann - which you will reminiscent of your visit to Dhola Vira.
ત્રણેક મહીના પહેલાં મારા પુત્ર સાથે ન્યુ મેક્સીકોના રણપ્રદેશમાં ગયો હતો, ત્યારે આવા પ્રદેશોના પર્યાવરણ વીશે જાણવા મળ્યું હતું. પણ આ વર્ણન વાંચી, તમે શી રીતે ત્યાં રહી શક્યા હશો, તે કલ્પી પણ નથી શકાતુંં.
ReplyDeleteતમારી ધીરજ અને કર્મઠતા માટે સો સલામ.