પડાવ...

ઝાંસી છોડીને લગભગ ૨૪ કલાક થયા હશે અને'મિલીટરી સ્પેશયલ'પંજાબના ‘ફ્લૅગ સ્ટશન’ જેવા બિઆસ સ્ટેશન પર રોકાઇ. અમારો પહેલો પડાવ જંડિયાલા ગુરુ નજીક આવેલા બાબા બકાલા નામના નાનકડા ગામડા પાસે હતો. અહીં જવાનો માટે તંબુ તાણવામાં આવ્યા. મેં થ્રી-ટન ટ્રકમાં કૅમ્પ-બેડ નાખ્યો અને તેમાં રહેવા લાગ્યો. જવાનોએ ટ્રકની નજીક બાથરૂમનો 40-pounder નાનકડો તંબુ બાંધ્યો અને બાજુના ખેતરમાં ‘ડીપ ટ્રેન્ચ ટૉઇલેટ’ બનાવ્યું. મારાથી પચાસેક મીટર દૂર સૅમીનો ‘કૅરેવાન’ હતો. બીજો હુકમ મળે ત્યાં સુધી અમારે અહીં રહેવાનું હતું.

બે અઠવાડિયા બાદ અનુરાધા અને બાના પત્રો આવ્યા. અનુરાધા વ્યવસ્થિત રીતે અમદાવાદ પહોંચી ગઇ હતી.

લડાઇ માટે અમે તૈયાર હતા. બસ, આગેકૂચના હુકમ મળવાની અમે રાહ જોઇ બેઠા હતા. રજા પર હજી બંધી હતી, ત્યાં એક મહિના બાદ અનુરાધાનો પત્ર આવ્યો. તેણે મને તાત્કાલિક અમદાવાદ બોલાવ્યો હતો.

અનુરાધાનાં પત્રો નિયમીત રીતે આવતા હતા. એક પત્રમાં તેણે જણાવ્યું કે તેની ડિલીવરી નવેમ્બરની આખરે આવે તેવું ડૉક્ટરે કહ્યું હતું. રિવાજ પ્રમાણે પહેલી ડિલીવરી પિયર થવી જોઇએ. “પિયર” આફ્રિકામાં હતું તેથી અનુરાધાને તેની મોટી બહેન કુસુમબહેને બોલાવી હતી. અનુરાધાના બનેવી બેલગામમાં આવેલ મરાઠા લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રી સેન્ટરના ડેપ્યુટી કમાંડંટ હતા. તેમને મિલીટરી હૉસ્પીટલના ડૉક્ટર્સ સારી રીતે ઓળખતા હતા, તેથી અનુરાધા માટે બેલગામ સારું રહેશે એવું તેમણે જણાવ્યું હતું. હું પત્ર લખી ત્યાં જવાની મારી અશક્તિ જાહેર કરવાનો હતો ત્યાં જુલાઇની શરુઆતથી રજા પરનો પ્રતિબંધ ઉઠી ગયો. મને દસ દિવસની રજા મળી.

અનુરાધાની પ્રથમ ડિલીવરી અમારે ઘેર થાય એવી બાની ઇચ્છા હતી, પણ બે રૂમ-રસોડાવાળા અમારા મકાનમાં આટલા મોટા પરિવારની વચ્ચે અનુરાધાની ડિલીવરીમાં બધાને અગવડ થાય તેવું હોવાથી અમે બેલગામ જવાનું નક્કી કર્યું. મુંબઇમાં અમારા સગાંને ઘેર એક રાત રોકાઇ અમે બેલગામ ગયા. અનુરાધાના બહેન અને બનેવી - કર્નલ મધુસુદન- અમે તેમને ભૈયાસાહેબ કહેતા - અત્યંત પ્રેમાળ અને સજ્જન દંપતિ હતા. કર્નલસાહેબ જુની બ્રિટીશ આર્મીની પરંપરાના, બર્માના મોરચે બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં જાપાની સેના સામે લડી આવેલા અફસર હતા. તેમની ‘બ્રધર અૉફિસર’ની ભાવના ખરેખર પ્રશંસનીય હતી. બેલગામ એક દિવસ રહી હું પાછો પંજાબ જવા નીકળ્યો.

એક તરફ પંજાબના મેદાનોમાં લડાઇની હાલતમાં રહેવાનું, બીજી તરફ બાની ચિંતા અને હવે અનુરાધા તેમનાથી દૂર બેલગામમાં કેવી રીતે રહેશે તેના વિચારોથી મન વ્યગ્ર થયું. સૂનાં લગ્ન થઇ ગયા હોવા છતાં આ વાતને ગુપ્ત રાખવાની હોઇ તે અમારી સાથે જ રહેતી હતી. એટલું જ નહિ, તે મંગળસૂત્ર પણ પહેરી શકતી ન હતી. અમારા કેટલાક આપ્તજન હજી પણ અમારાથી અતડા રહેતા હતા. આ જાણે ઓછું હોય, મારા માટે હવે ત્રણ ‘એસ્ટાબ્લીશમેન્ટ’ થયા હતા. અમદાવાદ, અનુરાધા બેલગામ હતી તેથી તેનો અંગત ખર્ચ અને મારો પોતાનો ખર્ચ. નસીબ અમને કઇ દિશામાં લઇ જશે, આગળ જતાં સૂનું શું થશે, તેના સાસુ-સસરા તેને સ્વીકારશે કે નહિ તેની ચિંતા અને વિચારોમાં ૩૬ કલાકનો પ્રવાસ પૂરો થયો. બિયાસ સ્ટેશન ક્યારે આવ્યું તેની ખબર ન પડી.

સ્ટેશન પર મુવમેન્ટ કન્ટ્રોલનો સાર્જન્ટ મારી પાસે આવ્યો. મારા યુનિટ વિશે તેને પૂછતાં તેણે જણાવ્યું કે મારી બટાલિયને બાબા બકાલાથી નીકળી જાલંધર નજીકના વગડામાં પડાવ નાખ્યો હતો. તેણે મને વળતી ટ્રેનમાં જાલંધર કૅન્ટ સ્ટેશનના મુવમેન્ટ કન્ટ્રોલ અૉફિસરને રીપોર્ટ કરવાનું કહ્યું.

સાંજના સમયે બટાલિયનમાં પહોંચ્યો. મારા અૉર્ડર્લીએ મારા ઉતારો તૈયાર કરી રાખ્યો હતો: એક ઝાડની નીચે મારો ટ્રક - “સિગરામ” હતો. બાજુમાં નાનકડા તંબુમાં બાથરૂમ બનાવી હતી. કૅરેવાનની પશ્ચિમ દિશામાં સારો છાંયડો જોઇ તેણે ત્યાં કૅમ્પ સ્ટૂલ અને કૅમ્પ ચૅર ગોઠવી હતી. ઉપર આકાશ, સામે ખુલ્લી જમીન અને ધીરે ધીરે પ્રકટ થતા તારક સમૂહને જોઇ વિમાસી રહ્યો હતો એકાકિ જીવ.

આજે પહેલી વાર મારી જાતને મેં એક જીપ્સી તરીકે જોઇ.