પ્રથમ પગલું - "લેફ્ટ..."

ગુજરાતને ફોજ સાથે લેણાદેણી ઓછી!

આપણે ત્યાં એવી માન્યતા રૂઢ થઇ હતી કે ‘માર્શલ લૉ’ જાહેર થાય અને મિલીટરી આવી કે સમજવું કે દેશમાં કોઇ જરા જેટલું તોફાન કરે એટલે મિલીટરી ગોળીબાર કરી તોફાનીઓને સીધા દોર કરી નાખે. તેમના કાયદા કાનુન સખત અને તેનું પાલન કરવામાં તેઓ એવી સખતાઇ કરે કે તેમની હાજરીથી જ લોકોના હાંજા ગગડી જાય. અમદાવાદમાં જ્યારે કોમી હુલ્લડ થતા અને મિલીટરીને બોલાવવામાં આવતી ત્યારે શહેરના સૌથી વધુ ખુનખાર ગણાતા વિસ્તારમાં ચકલુંયે બહાર ફરકી શકતું નહિ, એવી સેનાની ધાક હતી. સાચું કહું તો તે વખતે અમને કોઇને સૈન્યમાં ઇન્ફન્ટ્રી, આટર્ટીલરી, કોર અૉફ સિગ્નલ્સ જેવા જુદા જુદા વિભાગ હોય છે તેની માહિતી નહોતી! ‘સોલ્જર’ કહ્યો એટલે એવો માણસ જેણે યુનિફૉર્મ પહેરી, હાથમાં રાઇફલ લઇ રણક્ષેત્રમાં જઇ દુશ્મનનો પ્રતિકાર કરવાનો. તેમાં હાથોહાથની લડાઇ કરવી પડે, શહીદ થવું પડે તો તેના જેવું મરણ તો કાશીનું પણ નહિ, એવો અમારો ખ્યાલ હતો. મિલીટરીના કૅમ્પમાં સિવીલિયનોને પેસવા નથી દેતા, અને કોઇ જાય તો તેની ખેર નથી રહેતી, આવા સેના વિશેના ખ્યાલ હોવાથી કોઇની કૅમ્પમાં જવા માટે પણ હિંમત ચાલતી નહોતી. સદ્ભાગ્યે તે સમયે મારા મોટાં બહેન ભાનુ’દીના પતિ અમદાવાદમાં મિલીટરી એન્જિનિયરીંગ સર્વિસીઝમાં કાર્યરત હતા. હું તેમને માનથી અણ્ણાસાહેબ કહીને બોલાવતો. એક દિવસ કૅમ્પમાં જઇ હું તેમને મળ્યો અને સેનામાં સિપાહીની ભરતી કેવી રીતે થાય છે તે પૂછ્યું. જ્યારે તેમને ખબર પડી કે મને અને મારા મિત્રોને સેનામાં ‘સોલ્જર’ તરીકે જોડાવું છે, ત્યારે તેમણે કહ્યું, “અરે, તમે બધા ગ્રૅજ્યુએટસ્ છો તો એમર્જન્સી કમિશન્ડ અૉફિસર માટે શા માટે અરજી નથી કરતા? ટર્ેનિંગ તો સિપાહી અને અફસર બન્ને માટે સખત હોય છે. એક સરખી મહેનત કરવાથી તમે અફસર બની શકતા હો, તો મારી સલાહ છે કે તમે બધા એમર્જન્સી કમીશન્ડ અૉફિસર માટેનું ફૉર્મ ભરો. સરકારે વય મયર્યાદા પણ ૩૦ વર્ષની કરી છે તેનો લાભ તમારે જરૂર લેવો જોઇએ. એટલું જરૂર કહીશ કે અૉફિસર્સનું સીલેક્શન ઘણું કડક અને અઘરું હોય છે, પણ તમને વાંધો નહિ આવે.”

અણ્ણાસાહેબની વાત સાંભળીને હું વિચારમાં પડી ગયો. થોડા સમય પહેલાં અમારા મકાનની સામે પંજાબ રેજીમેન્ટના મેજર ધારકર રહેવા આવ્યા હતા. તેમનું ભવ્ય વ્યક્તિત્વ, કડક ઇસ્ત્રીનો યુનિફૉર્મ, ચકચકતા પૉલિશ કરેલા બૂટ, છાતી પરના ડાબા ખિસ્સાની ઉપર રંગબેરંગી મેડલ-રિબન અને તેમનો દબદબો જોઇ અમારો આખો લત્તો અંજાઇ જતો. આ જાણે ઓછું હોય, સવારે તેમને લેવા જીપ આવતી, અને જેવા મેજર સાહેબ ઘરની બહાર નીકળતા, જીપનો ડ્ાઇવર અને તેમને લેવા આવેલ સિપાહી એક લયમાં પગ પટકી શિસ્તબદ્ધ સલામ કરતા તે જોઇ અમને થતું, મિલીટરીમાં જનારા લોકો કોઇ જુદી જ દુનિયાના માનવી હોય છે. ‘આપણા જેવા લોકોનું મિલીટરીમાં કામ નહિ,’ એવી બધાની ખાતરી થઇ ગઇ હતી! તેમાં પણ મેજર ધારકર જેવી ભવ્ય ‘પર્સનાલિટી’ વગર આપણને કોઇ અફસર તરીકે સીલેક્ટ કરશે કે કેમ, એવો વિચાર મારા મનમાં આવી ગયો. એકવડીયા બાંધાનું મારા મિત્રોનું અને મારું શરીર હોવાથી ઉંચાઇ, વજન વિગેરે મિલીટરીની જરુરિયાતમાં ‘ફિટ’ થઇશું કે નહિ એવી દ્વિધામાં અમે પડી ગયા.

મારી પોતાની વાત કરૂં તો મને એક વધારાની ચિંતા હતી. બા- અને બહેનોની સંપૂર્ણ જવાબદારી મારા પર હતી. મીનાદીદીનાં લગ્ન લોન લઇને પાર પાડ્યાં હતા. બીજી બે નાની બહેનો - સૂ અને ડૉલીનાં લગ્ન ન થાય ત્યાં સુધી લગ્ન કરવાનો મારો વિચાર નહોતો. હું અઠ્યાવીસ વર્ષનો થઇ ગયો હતો, પણ આ કારણવશાત્ મેં લગ્ન કયર્યા નહોતા. એક તરફ મારી ઉમર વધતી જતી હતી. એક રાષ્ટ્રીયકૃત નિગમમાં હું આસિસ્ટન્ટના પદ પર હું pen-pushing કરતો હતો જેમાં હું સંતુષ્ટ નહોતો. મારે ગાડરીયા પ્રવાહમાંથી બહાર નીકળવું હતું. મહત્વપૂર્ણ જવાબદારીવાળા કોઇ પણ ક્ષેત્રમાં મને પ્રવેશ મળે તો મારા પોતાના અને મારી આસપાસના લોકોના જીવનમાં થોડી ઉન્નતિ લાવી શકીશ એવો ગુરૂજનોના આશિવર્વાદથી આત્મવિશ્વાસ કેળવ્યો હતો.

મારો પ્રથમ પ્રયાસ સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરવાનો હતો. કટાર કરતાં કલમ વધુ શક્તિશાળી છે આ કહેવત પર મારો વિશ્વાસ હતો. સ્વ. ચાંપશીકાકા ઉદ્દેશીને મારૂં લેખન ગમ્યું હતું. તેમણે મારા ત્રણ લેખ “નવજીવન”માં પ્રસિદ્ધ કયર્યા હતા, જો કે અન્ય સ્થળે સફળતા મળી નહિ. સારા પગારની નોકરી છોડી અમદાવાદના એક દૈનિકમાં ‘સબ-એડીટર’ની જગ્યા માટે અરજી કરી હતી અને તેમના તંત્રી અને પ્રસિદ્ધ કટાર લેખક શ્રી. અશોક હર્ષ પાસે ઇન્ટરવ્યૂમાં ગયો હતો. સફળતા ન મળી. જીવનમાં નોંધપાત્ર કામ કરી છૂટવા માટે બીજા પયર્યાય હોય છે એવી મને શ્રદ્ધા હતી, પણ ત્રીસીને આરે આવીને મારા જીવનનું વિહંગાવલોકન કર્યું તો મને સ્પષ્ટ જણાયું કે મારી કારકિદર્દીને કોઇ દિશા નહોતી. મારા મનની ભાવનાત્મક સ્થિતિ અત્યંત દ્વિધા ઉપજાવનારી હતી. દેશ પ્રેમ, રાજકીય વિચારો અને આદશર્શો મને મિલીટરીમાં ભરતી થવા માટે પ્રવૃત્ત કરતા હતા. અણ્ણાસાહેબે સહજતાથી કહ્યું કે હું અફસર બની શકીશ, તેથી મારા મનમાં આશા જાગી. ભાગ્ય સાથ આપે અને હું સેનામાં અફસર તરિકે સીલેક્ટ થઉં તો મારી મહેચ્છા તથા આદર્શ એક સાથે ફળીભૂત થઇ શકે તેવું હતું.

આ પહેલાં મને આફ્રિકા અને ઇંગ્લંડ જવાના મોકા આવ્યા હતા, ત્યારે મારી કૌટુમ્બીક સમસ્યા સંબંધે મારા નિકટના સંબંધીઓ સાથે વાત કરી હતી. બન્ને વખતે મને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહેવામાં આવ્યું હતું, “આફ્રિકા જઇને તને ‘બ્લૅક વૉટર ફીવર’ જેવું કશું થાય તો બા અને બહેનોની જવાબદારી અમે નહિ લઇ શકીએ.” મિલીટરીમાં જવાથી - અને તે પણ ચીન સાથેની લડાઇ બાદ, મારા માટે કોઇ ભયાનક પ્રસંગ અવશ્ય ઉભો થાય તેમાં શંકાને કોઇ સ્થાન નહોતું. આમ છતાં મેં તેમની સાથે વાત કરી. જે જવાબ મળ્યો, અપેક્ષીત હતો.

મારા માટે આ કઠણ સમસ્યાનો કોઇ હલ નીકળે તેવું ન હતું, તેથી એક દિવસ હું ભાનુ’દીને ઘેર ગયો અને અણ્ણાસાહેબ સાથે મારી મુંઝવણ વિશે વાત કરી.

“નરેન, મારી વાત ધ્યાનપૂર્વક સાંભળ. યુદ્ધમાં જનારા બધા જ સૈનિકો કંઇ મરતા નથી. બીજી વાત. અત્યારે સેનામાં અફસરોની ભારે કમી છે અને તે પૂરી કરવા માટે સરકારે એમર્જન્સી કમીશન્ડ અફસરોની ખાસ ભરતી શરુ કરી છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધ બાદ પ્રથમ વાર આવી ભરતી થઇ રહી છે. આવી તક તને ફરી કદી નહિ મળે. અફસરોના સીલેક્શન માટે શારીરિક સ્વસ્થતા અને પરિશ્રમ કરવાની ક્ષમતાની સાથે જે ચીજ પર ભાર આપવામાં આવે છે તે ‘Officer-like Quality’-OLQ- હોય છે. OLQમાં ઉમેદવારનું સામાન્યજ્ઞાન, તેનું શિક્ષણ, સંસ્કાર, તેના પરિવારની સૈનિક પરંપરા, વર્તન, પ્રામાણિકતા અને વફાદારીની ભાવનાની સાથે સાથે નેતૃત્વ કરવાની લાયકાતનો સમાવેશ થાય છે. તમારી પાસે OLQ છે કે નહિ તે ઇન્ટરવ્યૂ અને સર્વિસીઝ સીલેક્શન બોર્ડની બધી પરીક્ષાઓમાં વરતાઇ આવશે. હું તો ખાતરીપૂર્વક કહીશ કે તમને આ બાબતમાં વાંધો નહિ આવે. બાકી શારીરિક ‘ફિટનેસ’ માટે અત્યારથી વહેલી સવારે દોડવાનું અને કસરત કરવાનું શરુ કરો.”

મેં આ વાત મારા મિત્રોને કરી. અમે બધાએ ફૉર્મ ભયર્યા અને ઇન્ટરવ્યૂની રાહ જોવા લાગ્યા.

(બીજું પગલું "રાઇટ..." આવતી કાલે!)