નરેનની વાત

પ્રિય મિત્રો,

“જીપ્સીની ડાયરી”ને સ્વીકારવા માટે આપ સહુનો હાદર્દીક આભાર.

શ્રી. સુરેશભાઇ જાનીએ તેમના બ્લૉગમાં “બાઇ”નો ઉલ્લેખ કયર્યો, તે વાંચી આપના મનમાં આ પુસ્તક વિશે કદાચ પ્રશ્ન ઉપજશે. ટૂંકમાં કહીએ તો “બાઇ”ના એપીલોગમાં કૅપ્ટને લખ્યું હતું કે તે નરેનને કહેશે કે તે પોતાની વાત કહે, અને બને તો એક ‘ટ્રીલૉજી’ લખે. ખુશીની વાત છે કે નરેને કૅપ્ટનને પોતાની વાત કહી.

પહેલી ફેબ્રુઆરીથી જીપ્સીની ડાયરીમાં એક “સામાન્ય સ્ત્રી”ના અતિ સામાન્ય પુત્રની વાત કહેવાનો પ્રયત્ન થશે. નરેન એક અત્યંત સાધારણ માણસ છે. આપણા મહોલ્લામાં રહેનાર અને રોજ નજરે પડનાર યુવક, જેનું નામ પણ આપણે જાણતા નથી એવો માણસ. અચાનક આ યુવાન આપણી નજરથી ઓઝલ થઇ ગુમ થઇ જાય છે. તે ક્યાં ગયો, શું કરે છે - અથવા તેણે શું કર્યું તેની કોઇને જાણ નથી. લોકોમાં ઉડતી ઉડતી ખબર જાય છે કે તે ‘મિલીટ્રી’માં ગયો. બસ, વાત ખતમ. આગળ જતાં સરેરાશ ગુજરાતી યુવાનની જેમ ‘પરદેશ ખેડવા’ જાય છે. હવે તો તેને તેના જુના લત્તાના લોકો પણ જાણતા નથી. હા, “બાઇ”એ પોતાની જીવનકથા લખી, લોકપ્રિય થઇ, તેમાં તેમના આ સાધાારણ પુત્રનું નામ આવ્યું. આપ સમા સાહિયપ્રેમીઓ તેની વાત જાણવા ઉત્સુક થયા અને તેમાંથી જન્મી છે આ “ડાયરી”. અહીં તેના મુખ્ય પ્રેરણા-સ્રોતનો ઉલ્લેખ કયર્યા વગર રહી શકતો નથી: નવચેતન-કાર ચાંપશીકાકા ઉદ્દેશી, જનસત્તાના રમણભાઇ ભાવસાર, આચાર્યશ્રી દિલાવરસિંહજી જાડેજા અને ‘ડાયરી’ને મૂર્ત-સ્વરૂપ આપવાનું પરોક્ષ ઉત્તેજન આપવા માટે “ગદ્યસૂર”ના શ્રી. સુરેશભાઇ જાની. ડાયરી લખાઇ ગઇ અને તેનું ‘બ્લૉગ’માં પરિવર્તન કરવા અપ્રત્યક્ષ પ્રેરણા આપનાર છે “ચંદ્રપુકાર”ના ડૉ. ચંદ્રવદનભાઇ મિસ્ત્રી. આ છે ‘જીપ્સીની ડાયરી -બ્લૉગ’ની આભારવંદના.

નરેનની વાતમાં “બાઇ”ની જેમ કોઇ અસાધારણ કથા નથી. એટલું જરૂર કહી શકાશે કે એક સામાન્ય યુવાન કેવી રીતે સૈનિક થવા માટે પ્રવૃત્ત થયો, કેવી વિટંબનાઓમાંથી તેને પસાર થવું પડ્યું અને પોતાના અસ્તિત્વની ઓળખાણ પામવા માટે કેવી રીતે ઝઝુમવું પડ્યું તેની આ નાનકડી કથા છે. નરેનની વાતનું વજુદ “બાઇ” વિના અધુરું રહેશે. આપમાંથી કોઇએ “બાઇ” વાંચ્યું ન હોય, અને વાંચવાની ઇચ્છા હોય તો captnarendra@gmail.com પર ઇ-મેલ મોકલશો. નરેને મોકલાવેલ દસે’ક નકલ જીપ્સી પાસે છે, જે વિનામૂલ્યે first-come first-servedના ધોરણે ફક્ત ટપાલ ખર્ચના $2.00 લઇને મોકલવામાં આવશે.

ફેબ્રુઆરી ૧, ૨૦૦૯ના રોજ www.captnarendra.blogspotમાં પધારવા ‘જીપ્સી’નું આપને હાર્દિક નિમંત્રણ છે.


“જીપ્સીની ડાયરી”નો એક અંશ:
૧૯૬૫:
તે સમયે ઝાંસી ત્રણ વાતો માટે પ્રખ્યાત હતું. પ્રથમ તો અલબત્ વીરાંગના રાણી લક્ષ્મીબાઇ માટે. બીજું, વિશ્વમાં સૌથી વધુ ઉષ્ણ શહેરોમાં બીજા કે ત્રીજા નંબરના સ્થાન પર ઝાંસી છે, અને છેલ્લે, વિશ્વનું સૌથી લાંબું રેલ્વે પ્લૅટફૉર્મ પણ ત્યાં જ છે. ઝાંસીનું પ્લૅટફૉર્મ જગતમાં ભલે ખ્યાતનામ હોય, પણ તેના જેટલું વેરાન પ્લૅટફૉર્મ મને સાવર કુંડલાની નજીકનું વિજપડી સ્ટેશન પણ નહોતું લાગ્યું! ઉનાળાની સખત ગરમીમાં ઝાંસીના ઉજ્જડ પ્લૅટફોર્મ પર વિદાય આપવા અફસરોની તથા જવાનોની પત્નિઓ આવી હતી. આપણે સિનેમામાં જોઇએ તેનાથી તદ્દન જુદું આ દૃશ્ય હતું. અહીં નહોતું ખુલ્લું ભાવપ્રદર્શન, નહોતું એક બીજાને અપાતું ‘છેલ્લું’ આલિંગન કે રણ મેદાને જતા પતિને કંકુ-ચોખાનું તિલક! “મારા કેસરભીના કંથ હો, સિધાવોજી રણવાટ”ના કાવ્ય કે ભાવનગરના કૅપ્ટન જોરાવરસિંહજી બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં ગયા તે વખતે ગવાયેલ ‘જોરૂભા સાયેબ, જરમર જીતીને વે’લા આવજો’ જેવાં ગીત કોઇ ગાતું નહોતું. સૈનિકની ઉચ્ચતમ પરીક્ષાની ઘડી યુદ્ધ હોય છે. વષર્ષોની ટ્રેનિંગ, કવાયત કયર્યા બાદ લડાઇ પર જવા સારૂ ટ્રેનમાં ચઢતાં પહેલાં શિસ્તબદ્ધ રીતે કરાતું અંગત શસ્ત્રોનું પરીક્ષણ, શરીર પર પરિધાન કરેલા યુનિફૉર્મની ઇઝ્ઝત અને યુદ્ધની તૈયારીમાં મક્કમ અને મજબૂત કરાયેલ મનમાં કે શરીરમાં આવી ઘડીએ ભાવનાઓને સ્થાન આપવા માટે સૈનિક પાસે જગ્યા હોતી નથી. તેમ છતાં માનવીના મનમાં શું ચાલી રહ્યું છે એ તો ફક્ત પરમાત્મા અને જે તે વ્યક્તિ જ જાણી શકે છે. સૈનિકોની વાત તો મેં અહીં કરી, પણ તેમને વિદાય આપવા આવેલ તેમની પત્નિઓના મનમાં શું ચાલતું હતું તેને કોણ પામી શક્યું હશે? નવવધુઓ, ગોદમાં ધાવણા બાળકને લઇ આવેલી સૈનિક પત્નિઓ અને તેમનાં ઘરડાં મા અને બાપ આ બળબળતી બપોરના વૃક્ષહિન ઝાંસીના સ્ટેશન પર તે સમયે શાંત ઉભા હતા. તેઓ ઉર્મિપ્રદર્શન કરી તેમના પતિ કે પુત્રના મનમાં કમજોરીનો ઓછાયો પણ આવવા દેવા માગતા નહોતા. બધા ગંભીર હતા.
૨૪મી એપ્રીલ ૧૯૬૫નો આ દિવસ હતો. અમારાં લગ્નને ફક્ત દોઢ મહિનો થયો હતો અને વિખુટા પડવાના સંજોગ અચાનક આવી ગયા હતા. પ્લૅટફૉર્મ પર અમે બન્ને જણા મૂક હતા. અમારા ટૂંકા લગ્નજીવનમાં ઉભા થઇ રહેલા પ્રસંગો એવી ત્વરીત ગતિથી બની ગયા કે અમે યુદ્ધની ભયંકરતા તથા કાયમનો બની શકે તેવા વિયોગનો વિચાર સુદ્ધાં કરી ન શક્યા. લડાઇમાં મને કશું અજુગતું થાય તો દિલાસો આપવા ટાંઝાનિયામાં રહેતા અનુરાધાના માતાપિતા હજારો માઇલ દૂરથી કદાચ આવી પણ ન શકે - આ બધી વાતો અનુરાધાની સમજમાં આવી નહોતી. તે એવી આઘાતજન્ય સ્થિતિમાં હતી કે મિલીટરી ટ્રેનમાં અમને ‘રવાના’ કરવાનો વિધી તે જોઇ તો રહી હતી, પણ તેના પરિણામોનો તેને જરા સુદ્ધાં અહેસાસ નહોતો. લડાઇની ભયાનકતા, અને તેની સાથે ઉદ્ભવતી જીવનની અનિશ્ચીતતાનો, એક પુત્રવધુ તરીકે તેના પર આવનારી જવાબદારીનો તેને કોઇ ખ્યાલ હતો કે નહિ તે કહેવું મારા માટે અશક્ય હતું. એ તો વિસ્મયના સાગરમાં ડુબી ગઇ હતી. હું પણ મારા જવાનોની સંખ્યા, કેટલા લોકો હાજર છે તેનું લિસ્ટ બનાવવામાં, મારી પ્લૅટુનની ગાડીઓ રૅક (સપાટ ડબાઓ) પર ચડાવાઇ છે કે નહિ તેની તપાસમાં, અને તેનો રીપોર્ટ કંપની કમાંડરને આપવાની ભાંજગડમાં એવો રોકાયો હતો કે અનુરાધાના મનમાં શું ચાલી રહ્યું છે, તેને હિંમત અાપવાની જરૂર છે આ વાતોનો વિચાર કરવા માટે હું અસમર્થ હતો. આ દેશમાં આમ જોવા જઇએ તો તે લગભગ એકાકિ હતી. તેની માતા, તેનાં ભાંડુઓ અને બાકીનો પરિવાર- બધાં દારેસલામ હતા. તેના વૃદ્ધ બાપુજી પાછા જવાનો પૅસેજ મળે ત્યાં સુધી બેલગામમાં તેમની બે નંબરની પુત્રી કુસુમબહેન અને તેમનાં રીટાયર્ડ કર્નલ પતિ સાથે રહેવાના હતા. અલબત, અનુરાધા માટે અમદાવાદ હતું, બા હતા, અને અમારું ઘર હતું તેમ છતાં મારા પરિવાર માટે તે હજી અજાણી વ્યક્તિ હતી. સાચું કહું તો તે સમયે મને આ બધી વાતોનો જરા જેટલો વિચાર નહોતો આવ્યો. આજે ચાળીસ વર્ષનાં વહાણાં વાયા બાદ આ લખવા બેઠો ત્યારે તેનો વિચાર કરું છું, અને મનમાં ધિક્કારની લાગણી ઉભી થાય છે: તે વખતે શું હું એટલો પાષાણ હૃદયનો હતો કે ઝાંસીના સ્ટેશન પર એકાકિ એવી અનુરાધાની ભાવનોઓનો મને લગીરે વિચાર ન આવ્યો? ઝાંસીના પ્લૅટફૉર્મ પર શું થઇ રહ્યું છે તે અમદાવાદમાં બેઠેલાં બાને જાણવા મળશે તો તેમને કેટલો આઘાત લાગશે? પોતાનો એક માત્ર સૈનિક દીકરો લગ્નના દોઢ મહિનાની અંદર જ યુદ્ધના મોરચે જવા નીકળ્યો હતો તેની માહિતી મળતાં તેમની સ્થિતિ કેવી થશે તેનો પણ વિચાર મને તે વખતે આવ્યો નહોતો. શું હું એટલો naive હતો કે મારી કંપની, મારી જવાબદારી, મારા આગળના કાર્યના વિચાર આગળ મને મારી માતા અને પત્નિનો પણ ખ્યાલ ન આવ્યો? મારૂં મન ક્યાં પરોવાયું હતું?
મિલીટરી સ્પેશીયલ ટ્રેન સૈનિકોથી ખીચોખીચ ભરાયેલી હતી. અપરિણીત અફસરો એક બીજા સાથે મજાક કરી રહ્યા હતા. કેટલાક સિગરેટની ધુમ્રસેરનો આધાર લઇ પોતાની ભાવના, પોતાના વિચારોને તન અને મનમાંથી બહાર કાઢવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા. એટલામાં હરીશ શમર્મા અને તેનાં પત્નિ અમારી પાસે આવ્યા અને અમને કોઇ વાતની ચિંતા ન કરવા કહ્યું. હરીશે કહ્યું કે તેના વૃદ્ધ માતા પિતા જોધપુરથી એક બે દિવસમાં ઝાંસી આવી પહોંચવાના હતા. અનુરાધાનું અને મિસેસ શમર્માનું તેઓ દીકરીની જેમ ધ્યાન રાખશે તેથી મારે મારાં પત્નિની ચિંતા કરવાની નથી તેવું કહ્યું. એટલામાં ઇન્દ્રકુમાર પણ ત્યાં પહોંચ્યો અને જણાવ્યું કે એક અઠવાડીયામાં અફસરોની પત્નિઓને ઘેર જવા માટે ખાસ રીઝર્વેશન મળી જશે, અને અમારા ઓર્ડલર્લીની સાથે અનુરાધાને ઠેઠ અમદાવાદ સુધી મોકલવામાં આવશે. એટલામાં પહેલી સીટી વાગી, અને ટ્રેન કમાંડરે સૌને ટ્રેનમાં ચઢવાનો હુકમ આપ્યો. હવે ગાર્ડએ સિટી વગાડી. મિલીટરી સ્પેશીયલ માઇલો લાંબા પ્લૅટફોર્મને છોડી અજાણ્યા સ્થળે જવા નીકળી પડી.
ડબાના દરવાજામાં ઉભા રહી અનુરાધાનો ચહેરો લુપ્ત થાય ત્યાં સુધી હું હાથ હલાવી તેને વિદાય આપતો રહ્યો. ત્યાર બાદ લાંબા સમય સુધી હું ટ્રેનના બારણામાં ઉભો ઉંડા વિચારમાં ખોવાઇ ગયો. માણસ પૃથ્વી પર આવે તે પહેલાં તે શું અને કોણ હોય છે? ધરતી પર અવતરતાં પહેલાં પણ તે અવકાશમાં વિહરતો આત્મા હોય છે? સાંભળ્યું છે કે વ્યક્તિનો જન્મ થતાં પહેલાં તેના આત્મા પર કર્મ તથા સંબંધોના આવરણ ચઢી જતા હોય છે. નહિ તો અમુક જ પરિવારમાં તે શા માટે જન્મતા હોય છે? મનુષ્યના જન્મ પહેલાં તેના જીવાત્મામાં ઉમેરાય છે સ્નેહ સંબંધ, ઋણ સંબંધ, અપેક્ષા સંબંધ અને કમનસીબે જો અવતરેલો આત્મા સ્ત્રી તરીકે જન્મે તો તેના પર ચાર ગણા ભારનું આવરણ ચઢતું હોય છે. કન્યાની વાત કરીએ તો તેને હંમેશા એક વાતનો અહેસાસ કરાવાતો હોય છે કે તે પારકું ધન છે, દીકરી એટલે સાપના ભારા, અને...... બાની જ વાત જુઓને! જન્મ્યા ત્યારથી તેમણે કેટકેટલા ભાર ઉઠાવ્યા હતા! પાંચ વર્ષની વયે પિતાનું અવસાન, ૧૮-૧૯ વર્ષનાં થયા ત્યારે માતાનું છત્ર ખોયું અને ૨૯મા વષર્ષે વૈધવ્ય. ચાર સંતાનોને ઉછેરવાની જવાબદારી તેર વર્ષ સુધી એકલા પંડે ઉપાડી હતી. અને અનુરાધા? પરદેશમાં જન્મેલી અને સુખી પરિવારમાંથી આવતી આ યુવતિ દારેસલામમાં માતા-પિતા અને ભાઇબહેનોનો મોટો પરિવાર છોડીને એકલી ભારતમાં આવી હતી. ફક્ત દોઢ મહિના પહેલાં અમારા લગ્ન થયા હતા, અને હવે? હું તેને મિત્ર-પત્નિના આશ્રય પર છોડીને જઇ રહ્યો હતો. અમદાવાદ સુધીનો ચોવિસ કલાકનો પ્રવાસ તે એકલી કેવી રીતે કરી શકશે? ત્યાં ગયા પછી પણ તે કેવી રીતે રહેશે તેનો વિચાર કરવાની મારામાં હિંમત નહોતી. ડબાનું બારણું બંધ કરી મારા સાથીઓ પાસે જઇ બેઠો.
ટ્રેન પુરપાટ ઝડપે જઇ રહી હતી. મારા એકલાના જ નહિ, બા, અનુરાધા, મારી બહેનો, બધાંના જીવનની એક નવી યાત્રા શરૂ થઇ હતી. જીવનના પથ પર એક ડબાના પ્રવાસીઓની જેમ ભલે બધા સાથે પ્રવાસ કરતા લાગે, પણ પરમ સત્ય તો એ છે કે દરેક માણસ માટે જીવન પોતાની વ્યક્તિગત યાત્રા હોય છે. સંગાથમાં રહીને પણ દરેક માણસ એકાકિ હોય છે. મારા પરિવારની વાત કરું તો અમારા પ્રવાસની મંઝીલ ક્યાં છે તેનો ન તો મને ખ્યાલ હતો, ન મારા પ્રિયજનોને.
અત્યારે તો હું એક અજાણ્યા પથ પર એકલો પ્રવાસ કરી રહ્યો હતો.
મને બાબા સા’ના રૅકોર્ડ્ઝના સંગ્રહમાંનું પંકજ મલ્લીક’દાનું ગીત સાંભર્યું: કૌન દેસ હૈ જાના બાબુ, કૌન દેસ હૈ જાના? ખડે ખડે ક્યા સોચ રહા હૈ/સમજ ન આયે ઠિકાના.....
ખરે જ, આ જીવ ક્યાં જઇ રહયો હતો?